CC BY
74
УДК 9 (476) (1921 - 1939 гг.)
Л1КВ1ДАЦЫЯ СЕРВ1ТУТА У ЗАХОДНЕБЕЛАРУСКАЙ
ВЕСЦЫ У 1921-1939 ГГ.
СМ Грэсьг к. т±стар. н.
Кафедра гуман1тарньх дысиыпл1н УА «Гродзенск1 дзяржауны медыиынск1 ун1верс1тэт» Тэхналаг1чны каледж УА «<Гро,дэенск1 дзяржауны ун1верс1тэт 1мя Я. Купалы»
У артикуле разглядаюцца праблемы, звязаныя з лгквгдацыяй сервгтутнага права у Заходняй Беларусi у мгжва-енны перыяд. Актуальнасць такой пастаноук пытання цалкам зразумелая па некальтхпричинах. Па-першае, у II Рэчы Паспалтай яны з 'яулялiся перажытками дауно мiнулых часоу, што тармазта развщцё капiталiзма у сельскай гаспадарцы; па-другое, таксама вiдавочным з 'яуляецца той факт, што лiквiдацыя сервiтутау была наюравана на мацаванне польскага уплыву у заходнебеларустм рэгiёне; па - трэцяе, у чым прычына таго, што заходнебеларускае сялянства не хацела дабраахвотна адказвацца ад ix.
Дадзены артыкулразглядае гэту праблему, зыходзячы менавiта з гэтых прычын. На аснове арxiунага матэры-ялуразглядаюцца працэсы лiквiдацыi сервтутау на тэрыторъи Заходняй Беларуа.
Ключавыя словы: сервiтуты, Заходняя Беларусь.
The article deals with the problem of elimination of servitude law in Western Belarus during the interwar period. The reasons for discussing the problems are evident. Firstly, in Rzecz Pospolita they were the survivals of the past, which hindered the development of capitalism in agriculture; secondly, it is clear that the elimination of servitudes was aimed at strengthening of Polish influence in western region of Belarus; thirdly, what was the reason why the peasants of western Belarus didn't wish to reject them on their own good will.
The given article deals with this problem taking into account these reasons. The process of servitude law elimination in western Belarus is discussed on the basis of archive materials.
Key words: servitude, western Belarus.
Уводзшы
Адной з галоуных задач у сельскай гаспадарцы для м1жваеннай Польшчы была праблема аграрна-га крызюу у вёсцы, у тым л1ку i заходнебеларус-кай. Вырашэнне гэтага пытання для польскай дзяр-жавы было неабходна з прычыны уладкавання ад-носш пам1ж далучаным1 тэрыторыям1 Заходняй Беларус i новым1 органам1 улады.
Адной з форм перажыткау з'яулялася сервпут-нае права. Яго лшвщацыя была вщавочнай для сельскай гаспадарю Рэчы Паспалггай м1жваенна-га часу. На першы погляд, ¡мкненне лшвщаваць сер-впуты азначала развщцё кашталютычных адносш у вёсцы, уцягванне сялянсюх гаспадарак у тавар-на-грашовыя адносшы, паскарэнне тэмпау перау-збраення i як след павел1чэнне прыбытковасщ таюх гаспадарак. Аднак сродю, з дапамогай яюх гэта рэформа павшна была праводзщца, был1 непрый-мальным1 для заходнебеларускага насельнщтва.
На сённяшш дзень большасць даследаванняу па гэтай праблеме натсаны яшчэ у 70-я гады ХХ ст. i у мнопм падаюць пункт гледжання таго часу. Ак-рамя таго, яны абмежаваны перыядам 19211925 гг. i не разглядаюць працяг рэформ пасля май-скага 1926 г. перавароту Ю. Пшсудскага. Да таюх даследаванняу адносяцца працы А.А. Сароюна [8], Б.Я. Кухарава [7]. У польскай пстарычнай лгтара-
туры юнуе значна больш даследаванняу, прысве-чаных аграрным пераутварэнням у II Рэчы Паспалггай, аднак яны разглядаюць праблему лшвщацьп сервпутау на заходнебеларусюх як цалкам дадат-ны момант аграрнай рэформы i не акцэнтуюць увап на праблемах з яюм1 сутыкнулася насельнщтва далучаных тэрыторый.
У сённяшняй айчыннай пстарыяграфп няма даследаванняу, яюя тычацца гэтай праблематыю. Дадзены артыкул - гэта спроба разгляду дадзенай рэформы з пазщый сённяшняга дня. Ён падрыхта-ваны на аснове вывучэння арх1уных крынщ, яюя знаходзяцца на тэрыторы1 Беларус у Дзяржауных абласных арх1вах Гродна, Брэста, а таксама польсюх статыстычных зборшкау.
Таюм чынам, юнуе як пстарычная праблема, якая патрабуе пшьнай увап навукоуцау, так i слаба даследаванае кола гютарычных крынщ, што робщь разгляд гэтай праблематыю дастаткова актуальным.
Асноуная частка
Нягледзячы на пачатак рэформ, у Польшчы наз1рауся шэраг феадальных перажыткау. У першую чаргу гэта датычылася сервпутнага права. Сервпут - гэта права на сумеснае карыстанне пэу-ным зямельным надзелам (часцей за усё гэта был1 выганы, кустарнЫ, выпасы), яюя належыл1 дзвюм
i больш асобам. Псторыя фармiравання сервпутау пачыналася у той час, калi у сялян не было асабь стай уласнасцi на зямлю i сялянская жывёла магла пасвщца па лугах i у лясах, якiя належылi памеш-чыкам.
У мiжваеннай Польшчы сервiтуты iснавалi толью у той частцы, якая раней уваходзша у склад Расiйскай iмперыi. Праблема прыналежнасцi гэтых земляу стаяла заусёды востра. Сяляне з дапамогай сервпутных зямель маглi yтрымлiваць больш жы-вёлы, чым з дапамогай надзельных зямель. Нават рускiя памешчыю, беручы падатак, дазвалялi ка-рыстацца сялянам гэтым правам. У Заходняй Бе-ларусi сервiтутныя землi былi замацаваны яшчэ царскiмi yладамi спецыяльнымi граматамi. Аднак яны захоувалюя у старастау або iншых давераных асоб i з цягам часу згубшся. Такiм чынам, афщый-ных дакументау на права карыстання гэтымi зем-лямi у сялян не было. У сельскай гаспадарцы за-ходнебеларускай вёсю пераважалi сервiтуты, звя-заныя з выганамi i выпасамi, iх было прыблiзна 60%, пад астатшя адводзiлася 40% [8]. Гэта было зразумела, таму што спецыялiзацыяй сельскай гас-падаркi Заходняй Беларус яшчэ з часоу Расiйскай iмперыi была мяса-малочная вытворчасць. Акра-мя таго, насельнщтву у некаторых выпадках належала права збору грыбоу, ягад, нарыхтоука дроу у лясах, якiя належалi памешчыку, але знаходзiлiся на сервiтутных землях. Становщца зразумелым, чаму сяляне не маглi адмовiцца добраахвотна ад выганау i пашы.
Пад лозунгам лшвщацьп перажыткау феадалiз-му польскiя улады iмкнулiся пазбавiць вяскоуцау шматвекавога укладу i павялiчыць свае зямельныя надзелы. Атрымаушы у 1920 годзе першы закон аб лiквiдацыi сервпутау, памешчыю пачалi мета-дычна выцясняць сялян з гэтай зямл^ Першапачат-кова заканадаучы акт распаусюджвауся толькi на цэнтральныя ваяводствы. Толькi у 1922 годзе яго дзеянне распаусюдзшася на Заходнюю Беларусь [10]..
Лiквiдацыя сервпутау прадугледжвалася як доб-раахвотная, так i прымусовая. Памешчыкi заклiкалi "... да макшмальна хутчэйшай лiквiдацыi сервпутау" [8]. Для прымусовага адхiлення сялян ад карыстання сервiтутнымi yгоддзямi дастаткова было заявы адной защкауленай асобы. Амаль заусёды
такой асобай выступау памешчык. Па яго шщыя-тыве вясковыя жыхары страчвалi права карыстан-ня выпасам.
Па дадзеных перапiсу 1921 года (таблiца 1), звестю аб сервiтутных землях склалi толькi 766 памешчыцкiх маёнткау [8]. Аднак мнопя з iх утой-валi наяунасць сервпутау, таму звестю прыблiзныя. Утойванне дадзеных было выкткана тым, што па-мешчыкi yсiмi магчымымi i немагчымымi споса-бамi iмкнулiся уключыць гэтыя землi у склад сваiх. Так, па падлшах палескага ваяводы, на тэрыторыi беларусюх паветау на Палессi было 590 сервпутау. Там сялянству належала 575,4 тыс. га зямл^ а сервпуты складалi 1347 тыс. га, што амаль у два разы перавышала плошчу ворыунай зямлi [7]. Становщца зразумелым iмкненне памешчыкау уключыць гэтыя землi у склад сваiх. У таюм становш-чы знаходзiлася амаль усё сялянства краю. Па аф-щыйных звестках, у Беластоцкiм ваяводстве сервпуты мелi 20,9 %, у Вшенсюм - 9,1 %, у Наваг-рудскiм - 14,9 %, у Палесюм - 17,3 % уах буйных гаспадарак [8]. Аднак гэтыя лiчбы, магчыма, знач-на занiжаны. Улiчваючы гэта, можна гаварыць, па меншай меры, пра паутара мiльёна гектарау серв-путных зямель. Таму так важна было сялянству гэтыя землi захаваць за сабой. Скасаванне права сялян на сервпуты пры недастатковасщ уласнай пашы магло прывесщ да сельскагаспадарчага кры-зiсу.
З прычыны гэтага актуальным станавшася пы-танне аб адносшах памiж рознымi слаямi вяскова-га насельнщтва, памiж тымi, якiя валодалi сервi-тутнымi yгоддзямi, i тым^ хто iх не меу.
Так, прадугледжвалася кампенсацыя за лiквiда-ваны сервiтут у выглядзе прырэзкi да сялянскага надзелу пэунага участка ворнай зямл^ але гэты надзел падзяляуся памiж сялянамi усёй вёск1 i такiм чынам памер яго аказвауся нязначным. Акрамя таго, гэты участак давауся на адлегласцi ад асноу-нага сялянскага надзела, што павялiчвала i без таго вялiкую церазпалосщу сярод вясковага насельнiц-тва. Разам з тым памешчыю iмкнулiся рознымi спо-сабамi пазбавiць сялян i гэтай нязначнай прырэзкi.
Аднак некаторым катэгорыям вясковага насель-нiцтва лшвщацыя сервiтутаy была выгаднай. У першую чаргу гэта былi заможныя сяляне, яюя ат-рымлiвалi кампенсацыю у выглядзе прырэзкi да сваiх надзелау.
Тое, што лiквiдацыя сервiтутаy ажыццяу-лялася прымусовымi метадамi, пацвярджае дэкларацыя БСРГ. У ёй гаварылася: "У выпадках спрэчак памешчыю звяртаюцца ужо не у суд, як гэта было прынята раней, а у адмi-нiстрацыйныя органы. У вышку на месца кан-флiкту з'яуляецца палiцыя, якая прапануе сялянам прызнаць правы памешчыка... Калi ж яны не падпарадкоуваюцца загадам, палiцы-янты страляюць, б'юць, здзекуюцца, выклi-
Таблща 1 - Наяунасць сервггутау (па дадзеным перапiсу 1921 г.) (складзена на аснове Rocznik statystyczny spуidzelni rolniczych)
Ваяводства Кол-ць маёнткау, яюя мелi сервiтут Колькасць сялянсюх гаспадарак, яюя карысталiся сервiтутамi
ляснымi пашавыш лясншш i пашавымi шшшш Усяго
Беластоцкае 202 524 2550 1594 58 4726
Вiленскае 230 2226 5374 1949 58 9607
Навагрудскае 186 2350 5201 1383 321 9255
Палескае 148 2895 14995 4089 28 2007
Усяго 766 7995 28120 9015 465 45595
каючы адмоуную рэакцыю з боку насельнщтва. Гэта бяспрауе у Заходняй Беларусi набывае усеа-гульны характар, вяртаючы яе у часы прыгоннага права" [2]. Любыя дзеяннi супраць палiцыi кваль фшавалюя як бунт.
Такiм чынам, ужо у 1922 годзе сервiтуты былi адабраны у жыхароу Новай Вёск Нягневiцкай во-ласцi (46 дзесяцш), сяла Кольчыцы Шчорсаускай воласцi (96 дзесяцш), вёсак Халаймаушчына Свер-жанскай воласщ Стаубцоускага павета, Юрэвiчы Паланецкай воласцi Баранавiцкага павета, i мнопх iншых вёсак [3].
Bельмi часта замест адабраных сервггутау ся-лянам давалi iншыя участкi зямлi. Так, жыхары вёскi Белавiчы Косаускага павета замест адабра-нага урочышча у дзве тысячы гектарау атрымалi шшы участак у 225 га, г. зн., у дзевяць разоу мен-шы i, акрамя таго, аддалены. У вынiку гэтых махь нацый сяляне не маглi iм карыстацца, i зямля адыш-ла да памешчыка [3]. У гэтым жа самым павеце таюя дзеяннi былi праведзены з жыхарамi вёсак Хрышчановiчы i Квасевiчы [3].
Знясiленыя барацьбой з памешчыцюм сваволь-ствам, сяляне звярталюя у дзяржауныя судовыя органы. Аднак i тут iх чакала расчараванне. Улады прымалi бок памешчыкау. Прыкладам гэтага можа паслужыць выпадак, якi меу месца у маёнтку Чар-нёва. Памешчык ХалкоУскi, распрадаючы зямлю, адначасова прадау i сервпут вёскi Дарохi Гарадоц-кай воласщ Маладзечанскага павета. Калi ж новы гаспадар прыехау араць купленую зямлю, сяляне не дазволш яму гэтага зрабщь [3]. У дапамогу па-мешчыку былi высланы палiцэйскiя сiлы з Гара-доцкага i Караблянскага аддзяленняу. Аднак гэта не спалохала сялян. Тольк прымянiушы сiлу, карнiкi змаглi зламаць супрацiуленне жыхароу вёскi.
Захоп памешчыкамi сервiтутных зямель у Заходняй Беларус (акрамя Палесся) прыняу масавы характар у 1924-1926 гг. Тут, па афщыйных дадзе-ных, гэты працэс пачауся толькi у 1927 г. За гэты час у сялян былi адабраны дзесятк тысяч гектарау зямлi. Увогуле за час правядзення рэформы з 1919 па 1939 г. было лшвщавана ад 2 500 да 3 000 сервь тутау. Ад гэтага пацярпела звыш 134 тыс. сялянскх гаспадарак (38,5 %). Узамен яны атрымалi толькi 200 тыс. га зямлi з 1 300 тыс. лшвщаваных сервь тутных зямель. Сяляне былi вымушаны за карыс-танне выганам аддаваць памешчыку i асадшку сельскагаспадарчыя прадукты цi разлiчвацца ад-працоУкамi [8].
Сярод ариуных дакументау быу знойдзены лiст селянiна вёсю Калодчына Biлейскага павета, у яюм гаварылася, што "лщда на самай справе пакуту-юць пад цяжасцю свайго цяперашняга сацыяльна-палiтычнага становiшча. У нас насельнщтва вельмi малазямельнае, на 2-3 дзесящнах ворыунай зямлi жывуць па 8-10 душ. Да гэтага часу за выпас скащ-
ны плацiлi мясцоваму памешчыку Гецэвiчу маслам i яйкамi, зараз жа маёнтак падзелены памiж асадш-камi, яюя атрымалi па 10-15 дзесяцiн зямл1 Асаднiк за выпас патрабуе адпрацоуваць - араць пар, касiць. Развалшася хата - будаваць новую i не думай: няма лесу. А тут яшчэ i падаткi натраюць. Не паспееш заплацiць адзiн, глядзш - ужо выдадзены другi; то на гмшу, то на сеймш, то на адмiнiстрацыю, то на школу, то на зямлю, то яшчэ бог ведае на што..." [4]. Аб яшчэ адным прыкладзе свавольства памешчыкау i асадшкау гаворыцца у справе лшвщацьп сервiтута у Нясвiжскiм павеце: "Асадшк капiтан Стылiнскi захапiу серв^тны луг, якi належыць сялянам вёсю Кахановiчы Нясвiжскага павета. Пагражаючы зброяй, асадшк не дапускае сялян пасвщь жывёлу на сервiтутнай зямлi" [6]. У скар-зе паслоу мiнiстру зямельных рэформ ад 27 мая 1924 г. гаварылася: "З часоу адмены прыгоннага права сяляне вёсю Зарэчча Нясвiжскага павета ка-рысталiся сервiтутным выпасам маёнтка "Зарэчча". Пасля захопу беларусюх зямель пачалася калаш-затарская палiтыка на гэтай тэрыторып, i у першую чаргу была распачата парцэляцыя узгаданага ма-ёнтка для ваенных асаднiкау. У сувязi з парцэля-цыйнымi працамi сяляне вёсю Зарэчча звярталюя да павятовай зямельнай управы з просьбай паю-нуць сервпутны выпас для жывёлы. Зямельная управа абяцала выканаць iх пажаданне, аднак у вынiку аказалася, што асадшю увогуле забаранiлi карыстацца выпасам" [4].
Таюх прыкладау самавольства i грабяжу каланi-затарау у заходнебеларускай вёсцы было шмат. Зямельная рэформа па лшвщацып сервггутау яшчэ больш падарвала эканамiчнае становшча вёскi. Усе расходы, звязаныя з лшвщацыяй цераспалосiцы, вялiкiм цяжарам леглi на плечы сялян (аплата пра-цы землямерау, выдаткi на атсанне зямлi i iнш.). Неабходнасць прымушала сялян iсцi да памешчыка за пазыкай, а пасля прыходзшася выплачваць высокiя працэнты, а за лес адпрацоуваць у памеш-чыцкай гаспадарцы або расплачвацца грашыма. Таюя умовы рабiлi немагчымым набыццё вяскоу-цамi сервiтутных зямель, а гэта вяло да скарачэн-ня колькасщ жывёлы у сялян.
Лiквiдацыя шматвекавых устояу грамадства прынесла селянiну далейшае збядненне i галечу. Польскiя улады гэтага або не разумел^ або не ха-целi разумець. 1накш чым можна растлумачыць факт абыякавых адносiн з iх боку да заяу сялян. Нежаданне урадавых колау вырашаць надзённыя пытаннi цывiлiзаваным спосабам вяло да яшчэ больш глыбокай дыферэнцыяцып вёск1, паглыблен-ня крызюных з'яу унутры польскага грамадства. Менавгга з гэтай прычыны сярод вясковага насельнщтва пастаянна адбывалюя бунты i пагромы. У сярэдзiне 1923 года солтыс Сiманюк заклiкау жыхароу навакольных вёсак Алтушскай воласщ Брэс-цкага павета iсцi у лес, якi iм належыу. Аднак на
гэту тэрыторыю прэтэндавау шжынер Май-Мес-кулау. Справа скончылася тым, што палiцыянты i iнжынер 6brni выгнаны з лесу [8].
Правядзенне дадзенай рэформы пагоршыла i без таго цяжкi стан заходнебеларускай вёсю. Па дад-зеных статыстыю, да 1938 г. не менш 115,7 тысяч сялянскiх гаспадарак 6brni пазбаулены права кары-стацца сервiтутнымi землямi [10]. На жаль, польская афщыйная статыстыка не дае дакладных звестак аб плошчы угоддзяу, адабраных у сялян. Па польскiх статыстычных звестаках на, 19301931 гг. па Заходняй Беларус было лшвщавана звыш 750 тысяч га сервпутных зямель [10]. У ма-тэрыялах А.А. Сарокiна iдзе гаворка аб лшвщацьп прыкладна каля паутара мшьёна гектарау сервпут-ных угоддзяу, аднак у якасщ кампенсацыi сяляне атрымалi крыху больш 200 тыс. га [8]. Таюм чы-нам, яны згубiлi у 7 разоу больш, чым набылi.
Высновы
Трэба адзначыць, што малазямельныя сяляне былi супраць лiвiдацыi сервггутау на такiх умовах, выступалi за захаванне права карыстацца iмi, таму што зямля якая давалася iм у выглядзе кампенса-цыi была дрэннай якасцi, або гэтыя надзелы зна-ходзiлiся далёка ад месцажыхарства сялян. Лквща-цыя сервiтутнага права напрамую была звязана з парушэннем правоу землекарыстання не толью беларускага селянiна-бедняка, але нават i серадня-ка, якi не мог разлiчваць на дастатковую кампен-сацыю у выглядзе прырэзак да сваiх надзелау.
Адначасова лiквiдацыя сетвпутнага права пас-карала пранiкненне кашталютычных адносiн у вёс-ку, садзейшчала развiццю таварна-грашовых ад-носiн сярод розных катэгорый вясковага насельш-цтва не толью Заходняй Беларусi, але i II Рэчы Пас-палггай у цэлым, тых катэгорый сялян, яюя атры-
малi прырэзю, або прадавалi цi апрацоyвалi яе. Значна большую выгаду ад лiквiдацыi сервпутау атрымлiвалi памешчыкi, якiя пасля атрымання по-унага права на сервпутныя землi маглi прадаваць ix тым жа сялянам, але па рыначных цэнах, а калi гэта 6ылГ лясныя угоддзi, то прадаваць драуншу, або прадаваць канцэсп на распрацоуку замежным манапалiстам.
Бiблiяграфiчны cnic
1. ДАБВ (далей ДАБВ) Фонд 1, Воп. 9, Спр. 764 Справаздача Палескага палщэйскага ваяводскага упраулення аб дзейнасщ Бунда на тэрыторыi ваяводства.
2. ДАБВ Фонд 1, Воп. 9, Спр. 1806 Палпычная адозва БСРГ з нагоды святкавання 5-гадовага юбiлея з дня заснавання ад 2 лютапа-да 1931 г.
3. ДАБВ Фонд 60, Воп. 1, Спр. 1130 Справаздача аб лжвщацьи сервггутау i правядзенш хутарызацыи зямель на тэрыторыi Палесска-га акружнога зямельнага упраулення за 1922 г.
4. ДАБВ Фонд 372, Воп. 7, Спр. 69 Цыркуляр Мшютэрства сель-скай гаспадарю аб землеуладкаванш, звесткi аб лiквiдацыi сервпутау, сшсы дзяржауных маёнткау на тэрыторыГ Пiнскага павета.
5. ДАБВ Фонд 667, Воп. 1, Спр. 2 Заявы грамадзян аб выдачы дазволу на пакупку зямлГ у маёнтку Бортнт.
6. Дзяржауны арxiy Гродзенскай вобласцi Фонд 571, Воп. 1, Спр. 4 Справа аб л^вадацыи сервитута вёскi Каxановiчы Нясвiжскага павета.
7. Кухарев, Б.Е. Сельское хозяйство Белоруссии (1919 - 1939 гг.) / Б.Е.Кухарев. - Мшск: Вышэйшая школа, 1975 - 110 с.
8. Сорокин, А.А Аграрный вопрос в Западной Белоруссии (1920 - 1939 г.) / А.А. Сорокин. - Минск: Наука и техника, 1968 - 200 с.
9. Belcikowski, J. Stronnictwa, Partje, Unje, Federacje, К1иЬу Polityczne w roku 1921 / J. Belcikowski. - Warszawa - Lwow: Dom Ksi№uki Polskiej, 1922 - 56 s.
10. Gomуlka K. Bialorusini w II Rzeczypospolitej / К. Goi^lka. -Gdaсsk: Wydaw. PG, 1992 - 178 s.
11. Gomуlka K. Mrndzy Polska a Rosia: Bialorua w koncepcijach polskich ugrupowaс politzcznych 1918-1922 / К. Goi^lka. - Warszawa: Gryf, 1994 - 263 s.
12. Witos, W. Wybуr pism i / W. Witos. - Lwj'w. Dom Ksi№uki Polskiej, 1939 - 56 s.
Поступила 08.09.08
