CC BY
123
УДК 94(476-15) «1921/1939» (043.3)
ПРАВЯДЗЕННЕ КАМАСАЦЫ1 НА ТЭРЫТОРЫ1 П1НСКАГА ПАВЕТА ПАЛЕСКАГА ВАЯВОДСТВА у 1921-1939 гг.
В.П. ГАРМАТНЫ
Баранавщю дзяржауны ^верстэт, г. Баранавiчы, Рэспублiка Беларусь
Уводзшы. Пеpш 3a yсë неaбxоднa aдзнaчыць aдсyтнaсць знaчнaй комплекснaй npa^i, ^ы-свечaнaй пpaвядзенню кaмacaцыi Ha тэpытоpыi Зaxодняй Белapyсi у 1921-1939 гг. i у Пiнскiм na-веце у npbiBaraac^, y сyвязi з чым yвaгa у пеpшyю чapгy нaдaвaлaся apxiyным дaкyментaм з фондaУ Дзяpжayнaгa apxiBa Бpэсцкaй воблaсцi [3-8]. ^^TOphm звесткi a6 caцыяльнa-экaнaмiчным paзвiццi Пiншчыны у 1921-1939 гг. i нaйпеpш зa yсë сельскaй гaспaдapкi змешчaны у paëннaй кнiзе «Пaмяць», aле кaмaсaцыя aцэньвaеццa aднaзнaчнa Hera^^Ha, aдзнaчaеццa, што янa шлa Ha raphic^ выключнa зaможнaмy сялянству [9, с. 161-162].
Асобныя момaнты pэaлiзaцыi пaлiтыкi кaмacaцыi у Пiнcкiм тавеце пaкaзaны у дacлeдaвaнняx I.B. Шлуята [10] i A.A. Сapокiнa [11], are aзнaчaныя пpaцы выдaдзeны у caвeцкi пepыяд, TaMy га-мacaцыя aцэньвaeццa у ix aднaзнaчнa нeгaтыyнa, пaдкpэcлiвaeццa, што янa iшлa выключта Ha га-pыcць зaможнaмy сяляжтву, a yвaгa гicтоpыкaУ зacяpоджвaeццa Ha пaкaзe бapaцьбы cялян cyпpaць кaмacaцыi, што было aбyмоУлeнa iдэaлaгiчнымi npbrabrnaMi.
Пpы aнaлiзe польcкaй гicтapыягpaфii нeaбxоднa выдзeлiць нaйпepш зa ycë Стaнicлaвa Шчобу-тa-Aдлянiцкaгa [13], пpaцa якога пpыcвeчaнa Haвaгpyдcкaмy вaяводcтвy, aлe мшпя дacлeдaвaныя ayтapaм кнiгi з'явы i пpaблeмы мeлi мecцa тaкcaмa i у ceльcкaй гacпaдapцы тaгaчacнaй Пшшчьшы.
Сяpод пpaц пpaдcтaУнiкоУ cyчacнaй бeлapycкaй гicтapыягpaфii можнa aдзнaчыць apтыкyл В.П. TapMaraara [2], у якiм пaкaзaны acноУныя момaнты aжыццяyлeння кaмacaцыi Ha тэpытоpыi na-лecкaгa вaяводcтвa у aзнaчaны пepыяд. Тaкiм чынaм, Ha cëнняшнiм этaпe нeaбxоднa комплeкcнae дacлeдaвaннe пaлiтыкi кaмacaцыi з yлiкaм пaтpaбaвaнняy cyчacнaй гicтapычнaй нaвyкi i выкapы-cтaннeм шыpокaгa колa кpынiц.
Ha cyчacным этaпe у бeлapycкiм гpaмaдcтвe iдзe воcтpaя дыcкyciя нaконт месвд i pолi фepмepay у aйчыннaй ceльcкaгacпaдapчaй вытвоpчacцi, у cyвязi з чым нeaбxоднa пaдpaбязнa вывучыць aжыццяyлeннe польcкiмi yлaдaмi Ha тэpытоpыi Зaxодняй Бeлapyci у 1921-1939 гг. кaмacaцыi, a^ ноУнaй мэтaй якой было тaкcaмa cтвapэннe экaнaмiчнa моцныx pынкaвaapыeнтaвaныx cялянcкix гacпaдapaк фepмepcкaгa тыпу сямейшга xapaктapy.
Тэapэтычнa-мeтaдaлaгiчнyю бaзy дacлeдaвaння cклaлi пpынцыпы гicтapызмy i aб'eктыyнacцi. Пpынцып гicтapызмy дaзволiy paзглeдзeць пpaвядзeннe польcкiмi yлaдaмi кaмacaцыi Ha тэpытоpыi nrnœara пaвeтa у 1921-1939 гг. у кеитэксце кaнкpэтнa-гicтapычнaй ciтyaцыi, у paMrax якой aжыццяyлялacя пpaгpaмa aгpapныx пepayтвapэнняy. Пpынцып нaвyковaй aб'eктыyнacцi, згоднa якому aдлюcтpaвaннe у гicтapычнaй пpaцы мiнyлaгa пaвiннa быць aдэквaтным тaгaчacнaй pэчaicнacцi вa ycëй яго paзнacтaйнacцi i cyпяpэчлiвacцi, дay мaгчымacць Ha пaдcтaвe шыpокaгa cпeктpa дaкyмeнтaльныx кpынiц i нaвyковaй лiтapaтypы aтpымaць нaйбольш вepaгодныя i дотаз-ныя веды aб pэaлiзaцыi пaлiтыкi кaмacaцыi Ha Пшшчыше.
Асноуная частка. Пepшыя пaдpыxтоУчыя мepaпpыeмcтвы na кaмacaцыi aжыццëyлeны поль-cкiмi yлaдaмi Ha тэpытоpыi Зaxодняй Бeлapyci яшчэ Ha пpaцягy 1919 г., aлe cicтэмнae яе npa-вядзeннe cтaлa мaгчымым толькi пacля зaключэння 18 caкaвiкa 1921 г. Рыжсгай мipнaй дaмовы, na вынiкax якой зaxоднeбeлapycкiя зeмлi (у тым лшу i Пiншчынa) yвaйшлi у cклaд мiжвaeннaй поль-cкaй дзяpжaвы (II Рэчы Пacпaлiтaй). У aдпaвeднacцi з ^ы^тым у Польшчы aдмiнicтpaцыйнa-тэpытapыяльным yлaдкaвaннeм зaxоднeбeлapycкiя зeмлi былi пaдзeлeны Ha вaяводcтвы, пaвeты i гмшы, у вынiкy чaго Пiнcк cтay пaвятовым цэнтpaм Пaлecкaгa вaяводcтвa. Плошчa Пiнcкaгa таве-тa axоплiвaлa 5 631 кв. км., кольтасць нaceльнiцтвa пaводлe пepaпicy 1931 г. cклaдaлa 184 305 (з ix у Пшску - 23 497, у вëcкax - 149 560) чaлaвeк. Гyшчыня нaceльнiцтвa у пaвeцe у 32,7 чaлaвeк Ha кв. км. aдпaвядaлa cяpэднямy пaкaзчыкy na вaяводcтвy. У пaвeцe нaлiчвaycя aдзiн гоpaд (Пiнcк), 3 мяcтэчкi (Лaгiшын, Пaгоcт-Зaгapодcкi, Сepнiкi - зapaз Ha Укpaiнe) i 914 вëcaк. Пaвeт тдзяляуся Ha 14 гмiн: Бpaднiцa, Вiчэyкa, Дaбpacлayкa, Жaбчыцы, Кyxоцкaя Воля, Лaгiшын, Лeмяшэвiчы, Мapочнa, Пaгоcт-Зaгapодcкi, Пapaxонcк, Пapэччa, Пiнкaвiчы, Угpынiчы, Хaйно [9, c. 157-158].
^водле пepaпicy 140 288 вяскоу^у Пiншчыны у paзглядaeмы пepыяд былi зaнятa у cфepы ceльcкaй гacпaдapкi (у тым лiкy aгapоднiцтвa, pыбaлоУcтвa, ляcнaя гacпaдapкa - 999). Сяляж 22
Пшскага павета пакутав^ ад недахопу зямл^ захавання значнай колькасцi перажыткау з часоу паншчыны: найперш за усе буйнога памешчыцкага землеуладання i юнавання цераспалосщы -наяунасщ у мнопх мясцовых сялян некалькiх невялiкiх расюданых зямельных надзелау, што у вельмi значнай ступенi абцяжарвала становiшча сялянства i садзейшчала знiжэнню паказчыкау ураджайнасщ асноуных сельскагаспадарчых культур. Некаторыя сялянсюя гаспадаркi Пiншчыны мелi выцянутыя у даужыню i вельмi вузкiя надзелы, з-за чаго на некаторых з iх селянiну з канем цяжка было нават развярнуцца. Цераспалосiца падзялялася на унутраную (на абшары асобнай вес-кi знаходзiлiся надзелы толью мясцовых сялян) i знешнюю (прысутнiчалi надзелы сялян iншых весак) [13, s. 421].
Камасацыя, паводле меркаванняу прадстаУнiкоУ значнай части польскай эл^ы, павiнна была лiквiдаваць цераспалосiцу i стаць галоунаю складоваю часткаю плануемай аграрнай рэформы: напрыклад, 14 чэрвеня 1923 г. у Сейме II Рэчы Паспалiтай абвяшчалася, што «камасацыйны закон на шляху да рацыянальнай сельскай гаспадаркi трэба трактаваць найпрост за усе як падмурак, як фундамент»[12, s. 126]. Закон аб правядзенш камасацыi (scalenia, ссялення) прыняты Сеймам 31 лiпеня 1923 г. [20]. У адпаведнасщ з законам надзелы аднаго уладальнiка, даужыня яюх у ад-носiнах да шырыш складала менш як 15 разоу, аддзеленыя ад сябе надзеламi шшага уладальнiка, лiчылiся раздробленымi i цераспалоснымi i падлягалi звядзенню у адзш, адпавядаючы асновам справядлiвага гаспадарання. 1нщыятарам ажыццяулення камасацыi маглi быць уладальнш не менш як 25 га, падпадаючых пад аб'яднанне, а калi агульны зямельны абшар не перавышау 200 га - то уласнт не менш 1/10 зямлi (артыкул 14). Просьбы аб ссяленнi падавалюя у павятовую зямельную управу, якая павшна была на месцы высветлщь сапраудны стан рэчау, i - у выпадку патрабаванняу iншых органау улады - запраектаваць абшар ссялення, яю з гаспадарчых i та-паграфiчных поглядау належыць праводзiць адначасова (артыкул 15). Правадзейнае рашэнне акруговай зямельнай управы павшна было быць даведзена да ведама уах удзельшкау камасацьп i шырокай грамадскасцi. Для ацэню грашовай вартасцi сялянскiх зямель пры ссяленнi стваралася Ацэначная Камюя (Komisja Szacunkowa), у склад якой уваходзш зямельны камiсар або пад-камiсар, спецыяльна дэлегаваны акруговаю зямельнаю управаю, - у якасцi старшыш; землямер, якi праводзiу работы па ссяленню, i мiнiмум трое асабюта незацiкауленых у вынiках аб'яднання зямель асоб, ведаючых мясцовыя аграрныя адносшы i класiфiкацыю глебы.
Для ажыццяулення работ па камасацып вëскi сяляне павшны былi абраць раду (савет) ссялення (rada uczestników scalenia), колькасць членау рады залежала ад колькасщ сялян вëскi i звычайна складала ад 3 да 7 чалавек. Пры правядзенш хутарызацып сяляне павшны былi плацiць за камаса-цыю кожнага гектара зямлi у залежнасщ ад яе якасцi [2, s. 160] (у айчыннай гiстарыяграфii замаца-валася лiчба звычайна ад 14 да 20 злотых за 1 га), акрамя таго яны аплачвалi складанне праектау, правядзенне мелiярацыi, перанясенне дарог, утрыманне землеупарадчыкау i г.д.
Працэс камасацып быу доУгiм i складаным, бо польскiм уладам неабходна было правесщ вялiкi аб'ем падрыхтоучых работ i скласцi шматлiкiя нарматыуна-прававыя i тэхнiчныя дакументы. Паводле ацэнак тагачасных польскiх даследчыкау для ажыццяулення работ па камасацып асобнай весю неабходна было як мшмум 1^-2 гады, у першую чаргу для падрыхтоую дакументацыi i, пры магчымасщ, па надзяленнi дадатковаю ворнаю зямлею мясцовых беззямельных i малазямель-ных сялян, а таксама тых, якiя пераносiлi асабiстыя гаспадарчыя будыню [13, s. 449]. За сезон два квалiфiкаваных iнжынера-землямера з дапаможным персаналам маглi ажыццявiць памер 1 000 га на абшары некальюх гмш, у той час як для высвятлення усiх маемасных абставш справы аб'яднання зямель патрабавалася б дзейнасць некальюх юрыстау [12, s. 127]. Варта падкрэслiць, што значную перашкоду на шляху камасацып уяуляу недахоп квалiфiкаваных iнжынерау, але разам з тым улады адказна ставiлiся да даручэнню землямерам правядзення работ па камасацып. Так, напрыклад, 6 чэрвеня 1926 г. Мшютэрствам Сельскагаспадарчых рэформ (МСГР) было забаронена Сташславу Шпадэрскаму, жыхару г. Пшска, ажыццяуляць работы па землеупарадкаваннi у сувязi з адсутнасцю дакументау, падцвярджаючых яго прафесiйную практыку у якасщ землямера [6, Арк. 6]. Акрамя таго, сустракалюя выпадкi непаразуменняу памiж задзейнiчанымi у справе ажыццяулення камасацып землямерамi: напрыклад, 23 чэрвеня 1934 г. iнжынер Казiмiр Сурэвiч паведамляу у Палескую Акруговую Зямельную Управу (ПАУЗ), што землямер Канстанцш Трафiмовiч, якi праводзiу камасацыю вëскi Нобель гмшы Марочна, доУгi час не плащу грошы сваiм памочнiкам, матывуючы гэта асабiстым цяжкiм матэрыяльным становшчам, але адначасова знаходзiць сродкi на гуляню i п'янкi, любiць часта ужываць алкаголь, што часта прыводзщь да сутычак з яго дапаможным персаналам i асаблiва звольненымi непасрэдна iм Леапольдам Гашчэкам i Сташславам Залескiм, якiя не маюць сродкау для таго, каб выехаць з Нобеля i у сувязi
з гэтым paдa ссялення вëскi Нобель просщь дaпaмaгчы ím выеxaць, бо тыя пaдpывaюць ayтapытэт землямеpa, пaдбyxтоpвaюць мясцовыx сялян дa нaпiсaння сгарг нa К. Тpaфiмовiчa i yвесь 4ac про-сяць вяскоУцaУ nasbrabi^ ím грошы [3, Арк. 1зв.]. Дaлейшы xод спpaвы невядомы.
Улaды стapaлiся пpaвесцi кaмaсaцыю мipнa i нaвaт дэмaкpaтычнa: стaвiлi пытaнне aжыццяyлення xyтapызaцыi вëскi нa paзгляд m aгyльным сялянскiм сxодзе, i кaлi большaя пaловa мясцовыx сялян выкaзвaлaся сyпpaць, то нa гэтыx yмовax кaмaсaцыя не пpaводзiлaся [2, s. 163]. Пеpaд пpaвядзеннем кaмaсaцыi мясцовыя yлaды склaдaлi пaдpaбязны плaн paбот na яе aжыццяyленню, зaключaлi тапярэднюю дaмовy з землямеpaм aб тэpмiнax i xодзе выкaнaння raa-нуемык paбот, yмовax aплaты выкaнaнaй npa^i i г. д. Тaк, 18 ^стры^и^ 1924 г. y тнскую тавя-товую зямельнyю yпpaвy тpaпiлa зaявa 62 (aгyльнaя колькaсць 82) сaмaстойныx гaспaдapоУ з вëскi Кутынь гмiны Мapочнa з пpосьбaю aб aб'яднaннi ix зямель з aднaчaсовaй лiквiдaцыяй сеpвiтyтay.
22 кaстpычнiкa гэтaгa ж годa y вëсцы aдбыyся aгyльны сxод сялян з yдзелaм пiнскaгa тавятовa-гa зямельнaгa кaмiсapa Мap'янa Тaпчэyскaгa, нa якiм было высветлета, што вëскi Кутынь I i Кутынь II yяyлялi aднy aдмiнiстpaцыйнyю, aле дзве юрыдычныя aдзiнкi. Агyльнaя плошчa сялянскix нaдзелay у Кутынь I склaдaлa таля 46О гa, a Кутынь II - прыктадта 142 гa. Сялянсюя нaдзелы paз-мешчaны y 12 нaвaкольныx мясцовaсцяx, у кожнaгa з сялян нaлiчвaлaся na некaлькi невялiкix pa^ кiдaныx цеpaспaлосныx нaдзелay, aдлеглaсць пaмiж якiмi чaсaм дaсягaе 13 км. У вышку paзглядy m месцы aбстaвiн спpaвы было пpынятa paшэнне paспaчaць у aзнaчaнaй мясцовaсцi пpaцы na га-мaсaцыi та нaстyпным aбшapы: сумесныя нaдзелы сялян вëсaк Кутынь I i Кутынь II - кaля 6О2 га; дзяpжayны мaëнтaк Плaнтa-Зapэчнaя - таля 65О гa, a тaксaмa ^praymix, сеpвiтyтныx i зямель, якiя нaлежaлi сялянaм iншыx вëсaк (усяго таля 1 463 гa) [7, Арк. 26-28]. Ажыццяуляць кaмaсaцыю вëсaк дзяpжayнымi yлaдaмi было дapyчaнa землямеру ^нсган^^ Тpaфiмовiчy, якi y xyткiм 4aœ paспaчay у вëсцы свaю дзейтасць. 26 жнiyня 1925 г. сялянaмi вëсaк Кутынь I i Кутынь II aбpaнa мясцовaя paдa ссялення y склaдзе Цiтa Мapчyкa, Mixawa Мapчyкa, Кузьмы Сayчyкa, Яyменa Ве-paмейчыкa, Mixaiлa Тaтyся, Сaвы Янчуга i Miтpaфaнa Окaчa, a тaксaмa ix нaмеснiкi [7, Арк. 35]. 3О жшуня гэтaгa ж годa y якaсцi членay Ацэнaчнaй гамюи сялянaмi aбpaны Mapцiн Вaкyлiч (жы-xap вëскi Хpaпiн), Еyдaкiм Нaдзiлевiч (вëскa Лaкнiцa) i Андрэй Maцеpyк (вëскa Зaлyжжa), добpa ведaючыя мясцовыя Умовы гaспaдapaння. 22 веpaсня 1925 г. гамюя скончылa свaю спpaвy, склaлa aдпaвядaючы pэчaiснaсцi aцэнaчнa-пaмяpовы рэестр зямель i вызнaчылa яго та плaне [7, Арк. 342зв.], a та таступны дзень пaвятовы зямельны кaмiсap зaцвеpдзiy землi, пaдлягaючыя aб'яднaнню, i вызнaчыy нaкipyнaк новыx дapог.
24 лiстaпaдa 1925 г. та чaле з пiнскiм пaвятовым зямельным кaмiсapaм aдбыyся сxод жыxapоУ вëсaк Кутынь I, Кутынь II i Любш I (пpысyтнiчaлa 9О з 1О2 удзельштау кaмaсaцыi), нa яюм сяля-нaм быу aбвешчaны пaмяpовa-aцэнaчны рэестр i межы ix новый нaдзелay. Нixто з вяскоУцaУ не выкaзayся сyпpaць, не пaстyпiлa старг i нa пpaцягy нaстyпныx 14 дзëн, тaмy пpaект кaмaсaцыi вëсaк быу пpызнaны пpaвaмоцным [7, Арк. 343]. Сялятам дapyчaлaся дa 1 студзеня 1928 г. дaвесцi сетку нaвaкольныx дapог дa aдпaведнaгa сгата.
2 кaстpычнiкa 1926 г. суместа з членaмi paды ссялення вëсaк Кутынь I i Кутынь II землямер Тpaфiмовiч пpыстyпiy дa вызтачэння умоу пеpaxодy вa yлaснaсць мясцовыгс сялян новыx нaдзелay [7, Арк. 321]. 25 чэрвеня 1927 г. та месвд прыбыу пaвятовы зямельны там^р, якi нa aгyльным сялянсюм сxодзе зaслyxay меpкaвaннi сялян aб пpaекце кaмaсaцыi i зaцвеpдзiy яго [7, Арк. 343].
11 сaкaвiкa 1929 г. сяляне вëскi Скypaтычы гмiны Пapэччa пaдaлi у твятовую зямельную ynpa-ву yнëсaк з пpосьбaю aб paспaчaццi кaмaсaцыi у ix вëсцы (aгyльны aбшap кaля 3О9,36 гa). Iнiцыятapaмi пaдaння былi 9 мясцовыx гaспaдapоУ, якiм нaлежaлa 89,57 гa. Жыxapы Скypaтыч у сярэдшм вaлодaлi na 1О-21 ворнык i 5-14 лyгaвыx нaдзелay, aдносiны шыpынi дa дayжынi якix склaдaлi як 1 дa 1 ООО. У вëсцы нaлiчвaлaся 22 гaспaдapкi, 13 з якiм неaбxоднa было тадзяленне дaдaтковaю зямлëю дa гомеру у 5,5 гa III клaсa у эквiвaленце, што пaтpaбaвaлa 33,91 ra i 7 мясцо-вык мaлaзямельныx сялян выкaзaлi жaдaнне табыцць 5,5 гa зямлi у нaвaколлi. Тaкiм чынaм, дзеля дaлейшaгa paцыянaльнaгa вядзення сельскaй гaспaдapкi тэpмiновa было неaбxоднa aжыццяyленне кaмaсaцыi i з 18 прысутнык нa сxодзе сялян 13 пpaгaлaсaвaлi у пaдтpымкy пpaектa aб'яднaння нaдзелay [4, Арк. 2].
26 чэрвеня 193О г. былa aбpaнa paдa ссялення вëскi Бaстычы гмiны Жaбчыцы, a 4 кaстpычнiкa тaго ж годa - Ацэтчтая кaмiсiя у склaдзе Дзм^рыя ГyсaкоУскaгa, Емельянa Дapaшэнкa i ix тмес^^ Вiктapa Дapaшэнкa (усе жыxapы нaвaкольнaй вëскi Пaлтapaнaвiчы). na вынiкax пpaцы aзнaчaнaй кaмiсii 15 лiстaпaдa 193О г. землi сялян вëскi Бaстычы былi пaдзелены нaстyпным чы-нaм: a) ворныя землi - 1 ra I клaсa кaштaвay 6ОО злотыx, II - 45О, III - 35G, IV - 24G, V - 1ОО; б) луг - I - 65О, II - 4ОО, III - 3GG, IV - 2GG, V - 1ОО; в) бaгнa - I - 2О i II - 5 злотые зa 1 га [5, Арк. 7]. 24
Памiж вяскоyцамi i уладальшкам суседняга маёнтка «Падгацце»Васшём Бакуненка iшла спрэчка аб праве уладання надзелам ворнай зямлi памерам 10,36 га у «Бярозавым гаЬ». Нiякiх дакументау, якiя б сведчылi на карысць аднаго з бакоу знойдзена не было, таму надзел быу выключаны з абша-ру ссялення як спрэчны [5, Арк. 8].
Неабходна адзначыць, што многiя землямеры не паспявалi своечасова выканаць вызначаныя па камасацыi працы. Напрыклад, 8 сакавiка 1928 г. памiж ПАУЗ i землямерам з Вшьш Юзефам Кап-цом была заключана дамова аб камасацыi вёсю Кутынек гмiны Марочна абшарам каля 351 га. Па-водле падтсанай дамовы землямер павiнен быу распачаць працу у вёсцы не пазней 1 чэрвеня 1928 г., вызначыць вонкавыя межы абшара ссялення i скласцi межавы пратакол да 25 чэрвеня (пункт «а»), да 25 жшуня 1928 г. вызначыць клашфшацыю зямель з афармленнем абагульняючага прата-кола (пункт «б»1 стадыя); да 10 верасня таго ж года - вылiчыць агульную паверхню i квалiфiка-цыйны рэестр («а»), выканаць памярова-ацэначны рэестр - да 1 кастрычшка («б»11 стадыя); на працягу наступных 10 дзён ад даты зацвяржэння плана земдеуладання перад ажыццяуленнем ссялення скласщ на першарысе праект камасацьи («а»), пасля на працягу месяца выканаць агульны план камасацып i перадаць яго разам з квалiфiкацыйным рэестрам у павятовую зямельную управу («б»Ш стадыя); пасля атрымання рашэння аб зацвярджэннi складзеных дакументау на працягу 2% месяца падрыхтаваць усе неабходныя дакументы для тэхшчнай рэвiзii i накiраваць iх у павятовую зямельную управу («а»), пасля яе ажыццяулення вызначыць на зямлi межы плануемых надзелау i выслаць у ПАУЗ на працягу 2 тыдняу адпаведны пратакол («б»i «в»1У стадыя); на працягу 1 месяца ад зацвярджэння скласцi усе неабходныя дакументы па плануемым ажыццяуленш аб'яднант зямель i выслаць iх у ПАУЗ («а»), а пасля гэтага на працягу 2 тыдняу правесщ канчатковы памер зямлi са складаннем адпаведных дакументау («б»У стадыя). За вы-кананне пералiчаных прац Капец атрымоувау плату у памеры 17 злотых за 1 га скамасаванай зям-лк 10% - за выкананне прац, пералiчаных у пункце «а», 5% - за пункт «б»1 стадып; 10% - за пункт «а», 15% - за пункт «б»11 стадыи; 10% - за пункт «а», 25% - за пункт «б»Ш стадып; 10% -за пункт «б»Ш стадыц 10% - за пункты «а» i «б», 3% за пункт «в» IV стадыи; 12% - за пункты «а» «б»У стадып. Авансам Капцу выплачвалася 10% ад вызначанай платы (596 злотых 70 грошау). За спазненне тэрмшау працы землямеру пагражау 10% штраф ад сумы аплаты за ажыццяуленне адпаведнага этапа, але спазняцца дазвалялася не больш чым на 3 месяцы, у адваротным выпадку дамова магла быць скасавана i на працягу тыдня неабходна было перадаць усе складзеныя дакументы шшаму землямеру, вярнуць усе выплачаныя раней грошы за камасацыю вëскi Кутынек, а таксама 895 злотых у якасщ штрафа. Так, 25 кастрычшка 1929 г. за празмернае невыкананне тэрмшау камасацыi вëскi Кутынек дамова з Ю. Капцом была разарвана i на працягу 7 наступных дзён яму прадтсвалася вярнуць атрыманыя 596 злотых 70 грошау i штраф у 895 злотых (разам 1 491 злоты 70 грошау). Капец спрабавау абгрунтаваць затрымку сваёю хваробаю i прадаставiy даведку ад лекара, але атрымау ад ПАУЗ адмоуны адказ, у вынiку чаго справа камасацып вëскi Кутынек была перададзена землямеру Васiлю Георпеускаму, а таксама яму даручалася выправщь усе дапушчаныя Капцом недакладнасцi.
Першапачаткова камасацыя ажыццяулялася у Заходняй Беларус даволi марудна з-за недахопу у сялян фiнансавых сродкау i будматэрыялау на перасяленне, таму з мэтаю паскарэння камасацыi 14 студзеня 1927 г. выдадзена сумеснае распараджэнне МСГР i Мiнiстэрства Фшансау «Аб ака-заннi дзяржаунай крэдытавай дапамогi пры аб'яднаннi зямель»[16]. Дзяржауная дапамога прада-стаулялася хутаранам у форме крэдытау на перанясенне на новае месца старых пабудоу цi узвядзенне новых жылых i гаспадарчых будынкау на вызначаных надзелах; правядзенне выказа-най праз зямельныя управы сельскагаспадарчай мелiярацыi: асушэнне, абвадненне, вырауноуван-не i раскарчоука зямлi, выкопванне калодзежау i пракладванне дарог; набыццё зямельных надзелау ад шшых удзельнiкаy ссялення (для уладальшкау карлiкавых гаспадарак); аплату тэхшчных работ па камасацыi, усталяванне права уладання i урэгуляванне шатэю ссяляемых грунтоу (арты-кул 1). Дзяржауная крэдытная дапамога хутаранам выдзялялася з вызначаных на гэтыя мэты фондау МСГР у форме дадатковых банкаyскiх пазык пад 4% гадавых (артыкул 3). Уладальшкам новаствораных хутарскiх гаспадарак выдавауся банкаyскi крэдыт: 1 200 (у выключных выпадках да 2 500) злотых на перанясенне будынкау i 600 (800) злотых на мелiярацыю (артыкул 4), а таксама малазямельным гаспадарам на набыццё дадатковай ворнай зямль
Высокасць пазыкi у стасунку на 1 га новаатрыманага надзела не магла перавышаць сярэдне-рынкавага кошту зямлi у дадзенай мясцовасцi (артыкул 5). Агульная сума крэдыту на набыццё зямлi на 1 гаспадарку не магла быць больш 1/2 сукупнага кошта yсiх надзелау селянiна (артыкул 6). Крэдыты выдавалiся пад iпатэчнае забеспячэнне нерухомасцю на тэрмiн да 15 гадоу, а на
тэхшчныя работы - да 4 гадоу (артыкул 9). У выпадку неураджаю, пажару альбо iншага стыхшна-га бедства, смерщ альбо цяжкай хваробы хутаранiна, выплата крэдыту магла быць адтэрмiнавана на 2 гады (артыкул 12). Пры афармленнi крэдыту на камасацыю селянiну неабходна было за-плацiць першапачатковы унёсак, а потым кожнае паугоддзе (1 красавiка i 1 кастрычнiка) вы-плачваць суму асноунага доугу роунымi далямi з працэнтамь Гербавы збор пры гэтым звычайна складау 7 злотых 20 грошау, яго патрэбна было заплацщь на працягу месяца з дня пераафармлення зямлi.
Аплацiць усе неабходныя работы сялянам было даволi складана, але польскiя улады у мнопх выпадках разумелi цяжкае матэрыяльнае становшча заходнебеларускiх сялян i iшлi iм насустрач. Напрыклад, 15 лютага 1937 г. сяляне вёсю Кашавiчы гмшы Жабчыцы звярнулiся у палескi ва-яводскi зямельны аддзел з просьбай пазбавiць iх ад платы за правядзенне камасацьп, бо яны не мам яе своечасова аплацщь (60% мясцовых сялян мелi надзел менш 6 га, а якасць зямлi аказалася самай нiзкай на тэрыторыи гмiны, акрамя таго блiжэйшы дзяржауны лес знаходзiуся за 40 кшамет-рау ад вёскi, з-за чаго сяляне не мага самастойна пераносщь i рамантаваць уласныя пабудовы). З 90 хутарызаваных гаспадарак гэтай вёсю 60 былi новастворанымi i таму паспяховае ажыццяуленне камасацыi было немагчымым без зняцця з сялян аплаты за выкананне работ [1, с. 417]. Патраба-ваннi вяскоуцау былi уладамi часткова задаволены.
11 кастрычтка 1937 г. жыхар вёскi Ганьковiчы гмiны Жабчыцы Пётр Казак, на утрыманш яко-га знаходзiлася 4 асобы, што таксама працавалi у гаспадарцы, прасiу павятовую зямельную управу зменшыць памер выплат за камасацыю напалову у сувязi са сваiм цяжкiм асабiстым матэрыяль-ным становшчам. Селянiн валодау 5 га зямл^ з iх азiмымi засеяна 1,5 га, меу 1 каня, 2 каровы, 1 казу, 7 кур, з швентару - 1 воз, 1 плуг, 1 барану. Дом i хлеу селянiна былi у добрым стане, крытыя саломай, i пераносiць свае пабудовы на новае месца Казак не пагаджауся. Пасля разгляду азнача-нага падання павятовы стараста прыняу рашэнне на 1 год адтэрмшаваць выплаты.
Значную праблему пры ажыццяуленш камасацыi стварала неабходнасць вызначэння новай сет-кi дарог i камунiкацый пры адпаведнай iх шырынi.Так, напрыклад, 23 сакавiка 1939 г. землямер Мечыслау ПётркоУскi звяртауся у Мiнiстэрства камунiкацый у справе перанясення пад час кама-сацып вёсак Кухоцкая Воля II i часткова Жалезнiцы гмiны Кухоцкая Воля юнуючай дарогi Кухоц-кая Воля-Любешова i праектуемай чыгункi Кухоцкая Воля-Любешова. 1снуючую дарогу планава-лася пашырыць да 27 метрау у шырыню i прыдаць ёй статус павятовай, а таксама вызначыць яе месцазнаходжанне згодна новаатрыманымi сялянамi надзеламi i плануемым пракладваннем чыгункi. Землямер прашу Мiнiстэрства праiнфармаваць яго аб сваiм прынятым рашэннi, але да-лейшы ход справы невядомы [8, Арк. 30].
Польсюя улады iмкнулiся заахвоцщь сялян да укаранення на новых гаспадарках перадавых ме-тадау апрацоую зямлi, падкрэслiвалi, што сама па сабе камасацыя яшчэ не гарант паляпшэння iх матэрыяльнага становiшча. З азначанаю мэтаю улады праводзiлi з актыуным удзелам сялян розна-стайныя сельскагаспадарчыя выставы-продажы i конкурсы: так, 30 верасня 1928 г. Палескае акру-говае таварыства сельскай гаспадарю (ПАТСГ) у вёсцы Парэчча правяло дэманстрацыю дасягнен-няу жывёлагадоУлi, на якую з гмiны Парэчча дастаулена 76 галоу буйной рагатай жывёлы i 47 коней. Дэманстрацыя наведалi пiнскi павятовы стараста В. Балдон i вiцэ-прэзiдэнта ПАТСГ у вёсцы Парэчча А. Я. Сянкевiч. Судзейская камюя у складзе шспектара самакiравання В. Арды, ветры-нарнага урача Я. Чэрэйскага i А. Пшшскага выдала пераможцам конкурса 6 пахвальных грамат, 4 плуга i 11 грашовых узнагарод [9, с. 173-174].
Таюм чынам, нягледзячы на усе прыкладзеныя намаганнi, польскаму ураду не удалося правесцi камасацыю на Пшшчыне у 1921-1939 гг. на карысць i да задвальнення усяго мясцовага сялянства. Напрыклад, ж^1хары вёсю Пучыны i некаторых iншых былi незадаволены умовамi ажыццяулення камасацыi i таму на працягу некалькiх гадоу iгнаравалi праведзенае уладамi пераразмеркаванне зямель i заставалiся жыць у вёсцы, працягваючы апрацоуваць ранейшыя надзелы [10, с. 139].
Увогуле паводле справаздачы палескага ваяводы па стану на 1 красавца 1937 г. у Пшсюм па-веце былi скамасаваны 46 вёсак агульнаю плошчаю зямельных надзелау у 69 374 га, што складала 31,3% ад патрабуемых работ. Да 1 красавiка 1938 г. уладамi планавалася скамасаваць у павеце яшчэ 21 вёску, яюя ахоплiвалi 38 874 га (17,5%) [17, s. 15]. Растлумачыць таюя даволi нiзкiя паказ-чыкi рэалiзацыi планау па камасацыi можна вялшм аб'ёмам работ, неспрыяльнымi прыроднымi (забагненасць, невысокая ураджайнасць i г.д.) i сацыяльна-эканамiчнымi (слабою плацёжаздоль-насцю мясцовага сялянства) умовам^ а таксама актыунай падрыуной дзейнасцю леварадыкальных сiл.
У цэлым па ацэнках тагачасных даследчыкау рашэнне сялян на пытанне пераносу будынкау пераважна было адмоуным, бо землi каля старых сядзiб былi больш дагледжаныя i угноеныя, ак-рамя таго перанос будынкау патрабавау значных намаганняу i будматэрыялау. Звычайна сяляне пераацэньвалi вартасць старых сядзiб i адмаулялюя пераходзiць на землi на ускрашах вëскi, iшлi на значныя саступю сваiм суседзям, найперш за усё у вызначэннi межау на iх карысць. Такiмi абставiнамi карысталiся пераважна маладыя, энэргiчныя i упэуненыя у сябе сяляне, якiя зга-джалюя на пакiданне старых сядзiб пры умове атрымання дадатковага кавалку зямль Дзякуючы працавiтасцi i настойлiвасцi гаспадарю такiх сялян «на канцы палёу» праз 3-8 гадоу амаль шчым не адрознiвалiся ад старых гаспадарак i нават былi лепш апрацаванымi [13, s. 453].
Заключэнне. Як тсау у 1932 г. польсю iнжынер Крыстын Астроусю: «Камасацыя - сродак вы-праулення аграрнага ладу Польшчы, без якога нельга нават i думаць аб павышэннi ураджайнасщ i агульнай культуры апрацоую зямль Без яе (камасацыi) селянiн не зможа стаць сапраудным гра-мадзяншам дзяржавы, не будзе адукацыi i дабрабыту...». Даследчык абгрунтоувау вялiкую адказ-насць дзяржавы пры ажыццяуленш камасацып i недапушчальнасцi памылак, бо ужо раз скамасава-ныя гаспадаркi будзе немагчыма скамасаваць iзноy. Пры камасацып суседнiх вёсак лепш было, каб iх цэнтр знаходзiyся на памежжы, а не паасобку, прапаноувалася таксама веерападобнае раз-мяшчэнне зямельных надзелау, што на думку Астроускага, спрыяла б поспеху камасацыi i пераш-каджала далейшаму драбненню сялянскiх гаспадарак [14, s. 15, 17].
Падводзячы вынiкi, трэба адзначыць, што правядзенне камасацыи у Пiнскiм павеце у 1921-1939 гг. садзейнiчала лiквiдацыi цераспалосщы, вылiлася у падтрымку эканамiчна моцных гаспадарак, шырока выкарыстоуваючых перадавыя метады апрацоУкi зямлi, здольных забяспечваць сябе сама-стойна i пастауляць прадукты на рынак. У вынiку ажыццяулення камасацыi за кошт скарачэння колькасщ межавых палосак агульная плошча сялянсюх надзелау узрастала ад 3% да 9%, праз удасканаленне i удакладненне юрыдычных адносiн кошт скамасаванай зямлi узрастау прыкладна на 30% [15, s. 11-12].
Вызначыць дакладна грашовую вартасць сялянскiх надзелау было даволi складана, таму у многiх выпадках сяляне меркавалi, што iх пакрыудзш i патрабавалi дадатковай зямлi, а таксама пераразмеркавання ворнай зямлi i набыцця больш выгаднага надзела, што яшчэ больш ускладняла i зацягвала камасацыю. Многiя мясцовыя сяляне лiчылi, што камасацыя аутаматычна палегчыць iх матэрыяльнае становiшча, у той час як у рэчаюнасщ яна стварала для гэтага значныя магчымасцi i была толькi пачаткам справы.
Дзякуючы правядзенню камасацып паляпшалася якасць апрацоую зямлi i адпаведна узрастала яе ураджайнасць i агульны збор культур. Камасацыя змяншала колькасць працадзён сялянства, патрабуемых для апрацоyкi асабiстага надзела, садзейшчала станауленню капiталiстычных ад-носш у сельскай гаспадарцы рэгiëна i эканамiчнай дыферэнцыяцыi мясцовага сялянства, спрыяла стварэнню агульнага унутранага рынка, уцягванню сялян Пшшчыны у агульнадзяржауныя тавар-на-грашовыя адносiны. Камасацыя стварала сялянам выдатныя магчымасцi весцi гаспадарку па-новаму, але не усе яны змаглi гэтым скарыстацца з-за адсутнасщ сродкау.
Л1ТАРАТУРА
1. Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное освобождение и воссоединение с БССР: Документы и материалы. В 2 томах. - Т. 2. 1929-1939 / И.П. Ховратович (сост.) [и др.]. - Минск : Беларусь, 1972. - 560 с.
2. Гарматны, В.П. Правядзенне камасацып у Палесшм ваяводстве II Рэчы Паспалггай (1921-1939 гг.) / В.П. Гарматны // Bialomskie Zeszyty Historyczne (Беларуси пстарычны зборшк), 2008. - № 30. - 8. 162-171.
3. Дзяржауны арх1у Брэсцкай вобласщ (ДАБВ). - Фонд. 1. - Воп. 6. - Спр. 2312а. Дело об объединении земель дер. Нобель гм. Морочно Пинского повета
4. ДАБВ. - Фонд 1 - Воп. 6. - Спр. 2318. Дело о хуторизации земель дер. Скуратычи, Пореченской гмины, Пинского повета
5. ДАБВ. - Фонд 60. - Воп. 1. - Спр. 168. Решение окружной земельной комиссии о проведении укрупнения земель д. Бастыче гмины Жабчицы Пинского повета от 25 июня 1931 г.
6. ДАБВ. - Фонд 60. - Воп. 1. - Спр. 457. Дело об отказе землемеру Шпадерскому Станиславу в проведении землеустроительных работ на территории Полесья за 1924 год
7. ДАБВ. - Фонд 60. - Воп. 1. - Спр. 893. Дело об объединении земель мест Кутынь I и Кутынь II, гм. Морочно, пов. Пинского
8. ДАБВ. - Фонд 60. - Воп. 1. - Спр. 2056. Дело об хуторизации земель дер. Кухоцкая Воля, гм. Кухоц-кая Воля
9. Памяць : Псторыка-дакументальная хрошка Пшскага раёна / рэдкал.: Г.К. Кюялёу [i iнш.]. - MiHCK : БелТА, 2003. - 621 с.
10. Полуян, И.В. Западная Белоруссия в период экономического кризиса 1929-1933 гг. / И.В. Полуян. -Минск : Навука i тэхшка, 1991. - 207 с.
11. Сорокин, А.А. Аграрный вопрос в Западной Белоруссии (1920-1939 гг.) / А.А. Сорокин. - Минск : Наука и техника, 1968. - 204 с.
12. Mich, W. W obliczu wywlaszczenia. Kwestia reformy rolnej w publicystyce ziemianskiej 1918-1939 / W. Mich. - Lublin : Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, 2001. - 208 s.
13. Odlanicki-Poczobutt, St. Wojewodztwo Nowogrodzkie / St. Odlanicki-Poczobutt. - Wilno : Nakladem Wilenskiej Izby Rolniczej, 1936. - 498 s.
14. Ostrowski, K. Teoija i praktyka naszej komasacji / K. Ostrowski // Rolnictwo. Czasopismo poswi^cone spolecznym i economicznym zagadneniom wsi. - 1932. - Kwecien. - S. 15-38.
15. Rolnictwo w Polsce. Jaki jest stan rolnictwa i co rz^d robi dla jego podniesienia. - Warszawa : Wydawnictwo Bezpartyjnego Bloku Wspolpracy z Rz^dem, 1930. - 32 s.
16. Rozporz^dzenie Ministra Reform Rolnych z dnia 14 stycznia 1927 r. Wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu o panstwowej pomocy kredytowej przy scalaniu gruntow // Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (DURP). - 1927. - № 6. - Poz. 36. - S. 45-47.
17. Sprawozdanie wojewody Poleskiego na рosiedzenie Rady wojewodzkiej w grudniu 1937 r. - Brzesc-nad-Bugiem : Druk Zwi^zku Rezerwistow, 1937. - 78 s.
18. Tomaszewski, J. Z dziejow Polesia, 1921-1939: zarys stosunkow spoleczno-ekonomicznych / J. Tomaszewski. - Warszawa : Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963. - 208 s.
19. Tomczonek, Z. Ruch ludowy na Kresach Polnocno-wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej / Z. Tomczonek. -Bialystok : Wydawnictwa Politechniki Bialostockiej, 1996. - 247 s.
20. Ustawa z dnia 31 lipca 1923 r. o scalaniu gruntow // DURP. - 1923. - № 92. - Poz. 718. - S. 1050-1056.
COMASATION REALISATION ON THE TERRITORY OF PINSK POWET POLESIAN PROVINCE IN 1921-1939
V.P. HARMATNY Summary
Comasation it is one of the main parts of agrarian reform which was realized by polish government in 1921-1939 on the lands of Poland and first of all Western Belarus and Western Ukraine with the aim of strep farming liquidation and intensification of agriculture. Strip farming made a big difficulties for the local peasantry, had an bad influence for the quality of land culture and as a result was the reason of decreasing crop facilities because making agriculture on the big number parts of the lands was very unsuccessful and hard.
© Гарматны В.П.
Поступила в редакцию 9 августа 2013г.
