CC BY
36
ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ
УДК 94,438 «1919-1922»
БАРАЦЬБА СЯЛЯНСК1Х ПАРТЫЙ У ЗАКАНАДАУЧЫМ СЕЙМЕ II РЭЧЫ ПАСПАЛ1ТАЙ (1919-1922 гг.) ПА ПЫТАННЮ АЖЫЦЦЯУЛЕННЯ АГРАРНАЙ РЭФОРМЫ
В.П. ГАРМАТНЫ
Баранавщю дзяржауны ^верстэт, г. Баранавiчы, Рэспублжа Беларусь
Уводзшы. Разглядаемае пытанне знайшло адлюстраванне у працах польсюх псторыкау Ежы Баркоускага [5], Хенрыка Цымека [8], Марцша Дрэвiча [9], Зыгмунта Хеммерлiнга [11] i г. д., але у беларускай гiстарыяграфii дадзенае пытанне асобна не разглядалася (за выключэннем часткова А.А. Сарокша [2]), таму дадзены артыкул з'яуляецца аутарскай спробаю запоунщь гэты прабел. Метадалагiчную базу даследавання склалi прынцыпы гiстарызму i аб'ектыунасщ, iмкненне раз-гледзець азначанае пытанне у кантэксце тагачаснай канкрэтна-гiстарычнай штуацьп.
Асноуная частка. З аднауленнем 11 лютапада 1918 г. дзяржаунай незалежнасщ перад уладамi мiжваеннай Польшчы (II Рэчы Паспалiтай) паустау цэлы шэраг сацыяльна-эканамiчных i грамад-ска-палiтычных пытанняу, ад вырашэння якiх залежыу далейшы лес дзяржавы. Адным з самых актуальных i злабадзенных пытанняу у гэты час стала аграрная праблема [7, s. 152; 19, s. 13]. Мiжваенная Польшча была сельскагаспадарчай краiнай i на весцы пражывала каля % яе насель-нщтва, для якога сельская гаспадарка была адзшым сродкам iснавання. У аграрнай галше захоува-лася значная колькасць перажыткау з часоу паншчыны (наяунасць буйнога памешчыцкага зем-леуладання, сервiтутаy, цераспалосщы i г.д.), а таксама вельмi неспрыяльнае становiшча у сферы землеуладання: з аднаго боку знаходзiлася беззямельнае i малазямельнае (з надзеламi да 5 га) ся-лянства (складалi 61,6% вясковага насельнiцтва i валодалi каля 15% зямлi), а з другога - буйныя гаспадаркi (больш 50 га) i yладальнiкi памешчыцюх маенткау (1% i 48% адпаведна) [6, s. 128].
Сяляне i сельскагаспадарчыя рабочыя знаходзiлiся у гэты час на самым шзе сацыяльнай лесвiцы у адносiнах да узроуню жыцця, адукацыi i прэстыжу заняткау: сярод вясковага насель-нiцтва быу найвышэйшы узровень непiсьменнасцi па краше. Веска была перанаселена, i па ацэн-ках даследчыкау тут знаходзшася каля 4 500 000 «лшшх» людзей [21, s. 69-70]. Каля 20% зямлi Уваходзiла у склад 1 964 буйнейшых маенткау (0,06% ад у^х), якiя налiчвалi больш чым па 1 000 га i дасягалi нават 200 000 га, што было прыкладна роуна сярэдняга памера павету. Асаблiва цяж-кая сiтуацыя у галiне сельскай гаспадарю склалася на землях Заходняй Беларусi i Заходняй Украiны [6, s. 128], якiя падчас Першай сусветнай (1914-1918 гг.) i савецка-польскай (1919-1921 гг.) войнау панеслi самыя адчувальныя страты. Акрамя таго, аграрнае пытанне тут цесна перапля-талася з нацыянальным, бо адносiны мясцовага сялянства да польскага панавання шмат у чым за-лежалi ад надзялення iх ворнаю зямлей [15, s. 131]. У такiх надзвычай складаных умовах польскiм уладам неабходзен быу пошук варыянтау далейшага развщця краiны i тэрмiновае вырашэнне злабадзенных праблем. Разам з тым неабходна адзначыць, што сяляне-палякi прымалi актыуны удзел у барацьбе за незалежнасць Польшчы, былi шчыра защкаулены у росквiце польскай дзяржаyнасцi, бралi у гэтым працэсе актыуны удзел i таму заслуж^Iлi ад урада удзячнасць i павагу [19, s. 13].
Азначаныя праблемы павiнен быу вырашыць Заканадаучы Сейм (Sejm Ustawodawczy), выбары якога аб'яулены 28 лютапада 1918 г. i прызначаны на 26 студзеня 1919 г. [9, s. 17]. У сiлу рознага роду прычын (перш за усе вядзення савецка-польскай вайны i неурэгуляванага тэрытарыяльна-адмшстратыунага падзела краiны) некаторыя мясцовасщ галасавалi у iншыя днi [4, s. 4; 11, s. 4851]. Упершыню у гiсторыi Польшчы усе сяляне i жанчыны, старэйшыя за 21 год, атрымалi выбар-чае права, што было яскравым сведчаннем дэмакратызацыi грамадска-палiтычнага ладу. Ка-мунiсты байкатавалi выбары у Сейм, таму асноуная барацьба у перыяд выбарчай кампанй разгар-нулася памiж сялянскiмi i правымi партыямi крашы [6, s. 130; 12, s. 198].
Асаблiвую актыунасць пад час выбарчай кампанп у Заканадаучы Сейм праявiлi сялянсюя партый (з пол. ludowcy, людоуцы), якiя абвяшчалi сябе заступнiцамi штарэсау сялянства. Азначаныя партыi адвяргалi рэвалюцыйны шлях вырашэння праблемы, сцвярджат, што рэвалюцыя знiшчыць толькi што адроджаную польскую дзяржаву i таму планават вырашыць аграрнае пытанне шляхам прыняцця адпаведнага закона; у сваiх праграмах патрабавалi ажыццяулення парцэляцыi (падзелу) значнай часткi памешчыцкiх маёнткау i выкупу гэтай зямлi сялянамi па невялшм кошце, перабу-довы сучаснага iм аграрнага ладу краiны з апораю на моцныя сялянскiя гаспадарю сямейнага тыпу [5, s. 69; 7, s. 153]. Людоуцы падкрэ^вал^ што сялянства з'яуляецца дамiнуючай групай польска-га народа i не займае адапаведнага месца у сацыяльнай iерархii, i таму паставiлi сваёй галоунай мэтай дапасаваць да яго патрэб i штарэсау гаспадарку дзяржавы i палiтыку урада, а перш за усё дабiцца ажыццяулення на выгадных для яго умовах аграрнай рэформы [21, s. 70].
Варта адзначыць, што сялянскi рух мiжваеннай Польшчы не быу адзiным, што стварала знач-ныя цяжкасцi у дасягненнi пастауленых задач. Сярод тагачасных сялянскiх партый краiны неаб-ходна перш за усё адзначыць Польскую Народную Партыю «Пяст» (Polskie Stronnictwo Ludowe «Piast» на чале з Вшцэнтам Вiтасам, Wincent Witos) i Польскую Народную Партыю «Вызваленне» (PSL «Wyzwolenie», лiдар Блажэй Сталярскi, Blazej Stolarski), а таксама Польскую Народную Партыю «Лявща» Яна Статньскага (PSL «Lewica», Jan Stapinski) [18, s. 371-372, 376-377, 430-433]. Погляды сялянсюх партый па розных аспектах сацыяльна-эканамiчнага жыцця краiны значна разыходзшся, але у адносiнах да ажыццяулення аграрнай рэформы 6bwí даволi блiзкiмi, што стварала магчымасцi для далейшага зблiжэння i супрацоУнiцтва.
Па вышках выбарау у Заканадаучы Сейм сялянсюя партыi атрымалi 117 пасольсюх (дэпута-цкiх) мандатау з першапачатковых 340 (канчаткова 432 у сакавшу 1922 г.): ПНП «Вызваленне» -59, ПНП «Пяст» - 46 i ПНП «Лявща» - 12. Адначасова сяляне увайшлi i у склад прадстаушкоу ад правых партый (яшчэ каля 10 месц), аб чым сведчаць словы В. Вгаса: «Сяляне увайшлi у парламент не толью як цэлае, але як частю розных партый, вельмi iстотна адрознiваючыхся з поглядах i часта моцна ненавщзячых адно аднаго... Былi (яны) i на крайне правым флангу, знаходзшся i у цэнтры, не было iх недахопу i на левым баку» [12, s. 206]. Правыя партыi (перш за усё Народна-Нацыянальны Саюз, Zwi^zek Ludowo-Narodowy) заваявалi большасць у Сейме дзякуючы добра арганiзаванай аптацьп i пры падтрымцы дзяржауных уладау, каталiцкага духавенства, а таксама гарадскога насельнiцтва [14, s. 33].
ВынЫ выбарау былi для людоуцау вельмi паспяховымi i вiдавочна сведчылi аб зменах у суад-носiнах паттычнага уплыву на вёсцы. Пасля абвяшчэння вынiкау выбарау у Сейм перад сялянскiм рухам на павестку дня выйшла пытанне арганiзацыi мiжпартыйных кансультацый. Лiдэры людоуцау не знаходзш рэальных падстау паводле праграмных задач для юнавання некалькiх партый, а галоуная рознiца адзначалася у справе паттычнай тактыкi.
Заканадаучы Сейм распачау сваю працу 10 лютага 1919 г., i ужо падчас адкрыцця яго першага паседжання Начальнiк дзяржавы Юзэф Пiлсудскi (Józef Pilsudski) звярнуу увагу паслоу на патрэбу заняцца справаю «неабходных аграрных рэформ у духу развiцця i вялiкiх дэмакратый Захада» [22, s. 39]. Таюм чынам, Пiлсудскi адзначау неабходнасць вырашэння аграрнага пытання на узор за-ходнееУрапейскiх краiн. На актуальнасць тэрмшовага вырашэння аграрнага пытання звяртау увагу i тагачасны прэм'ер-мiнiстр 1гнацы Ян Падэрэусю (Ignacy Jan Paderewski), яю у сваёй сеймавай прамове ад 20 лютага падкрэ^вау, што на вёсцы пануе вялш зямельны голад i сотнi тысяч ма-лазямельных сялян працягваюць рукi да працы, хлеба i зямлi, а Польшча стане свабоднай толькi тады, кат у краiне наступiць справядлiвасць i працав^ы i церпялiвы польскi народ атрымае зям-лю, якую ён заслужыу.
20 лютага 1919 г. Вшцэнт Вiтас прадставiу на парадак работы Сейма унёсак, у яюм адзначау, што iснуючыя у Польшчы фальварю з'яуляюцца перажыткам з часоу феадалiзма i павiнны быць размеркаваны памiж беззямельнымi i малазямельнымi вяскоуцам^ бо «уладальнiкамi сялянскiх гаспадарак могуць быць толью тыя, хто на ёй (зямл^ працуе» [21, s. 71].
Н адна з паттычных партый мiжваеннай Польшчы не адмауляла неабходнасцi правядзення у краiне аграрнай рэформы i справа шла у першую чаргу аб шляхах i метадах яе ажыццяулення. Аб патрэбе тэрмшовай рэалiзацыi комплексных аграрных пераутварэнняу падчас адкрыцця Сейма выступалi з прамоваю кiраунiкi большасцi сеймавых фракцый. Выпрацоуку праекта аграрнай рэформы Сейм даручыу Зямельнай Камiсii (Komisji Rolnej) на чале з Вiтасам, у склад якой увайшлi 30 прадстаушкоу буйнейшых партый [4, s. 10]. У шэрагах камюи працавала 10 сялянсюх
толоу, дзякуючы 4aMy KaMicii yдaлоcя пеpaaдолець уплыу пpaвыx пpaпaмешчыцкix пapлaментa-pbrny.
У Kaмiciю былi нaкipaвaны пpaекты aгpapнaй pэфоpмы, пpaпaнaвaныя cеймaвымi клyбaмi ПНП «Пяст», ПНП «Вызвaленне», ПНП «Ляв^», Польcкaгa Hapоднaгa Aб'яднaння (Polskie Zjednoczenie Ludowe) i Hapоднa-Haцыянaльнaгa Сaюзa (Zwi^zek Ludowo-Narodowy, ННС). 27 ca-кaвiкa 1919 г. нa тсяджэнш KaMicii мiнicтp cельcкaй гacпaдapкi i дзяpжayнaй мaëмacцi ^arn^ay Янiцкi (Stanislaw Janicki) пpaдcтaвiy ypaдaвы пpaект, яю дэ-юpэ не быу пpaдметaм cеймaвaгa aбмеpкaвaння i пacлyжыy як мaтэpыял для пpaцы KaMicii [19, s. 194].
^am^Ba^m cялянcкiмi пapтыямi пpaекты aжыццяyлення aгpapныx пеpayтвapэнняy былi вельмi блiзкi i пaтpaбaвaлi пеpaxодy m кapыcць cялян дзяpжayныx зямель, ^praymix yлaдaнняy, мaëмacцi былыx пaнyючыx дышстый i пpывaтныx yлaдaльнiкay, aддзяpжayлення нaлежaчыx дa буйной yлacнacцi лятоу. Розшвд пaмiж aзнaчaнымi пpaектaмi нaзipaлacя пеpaвaжнa na вызнaчэнню мaкciмyмy пaмешчыцкaгa землеyлaдaння: ПНП «Пяcт» выcтyпaлa зa зaxaвaнне без кaмпенcaцыi у пaмешчыкay aд 1ОО дa 2ОО гa у зaлежнacцi aд якacцi глебы, ПНП «Лявщa» - не больш 1ОО моpгay (56 гa) [22, s. 4О].
У ^am^Ba^m ПНП «Пяст» пpaекце вельмi кpытычнa aцэньвaлicя тaгaчacныя aдноciны у ax-papнaй cфеpы кpaiны, aдзнaчaлacя неaбxоднacць пеpaxодy зямлi Ba yлacнacць тыx, xто m ëй npa-цуе (гэтa зтачыць cялян), выдaчы cялянcтвy iльготныx ^эдытау нa зaгacпaдapaвaнне i пеpaбyдовы a^ap^ra лaдy з aпоpaю нa «здapовыя cялянcкiя гacпaдapкi». Ha думку ^cray^y, Зямельнaя Kaмiciя былa у CTaœ нa пpaцягy нacтyпныx двyx меcяцay pacпpaцaвaць зaконaпpaект aб aгpapнaй pэфоpме.
Ян Стaпiньcкi aд iмя ПНП «Лявщы» пaтpaбaвay як мaгa xyтчэйшaгa aжыццяyлення aгpapнaй pэфоpмы i зaдaвaльнення пaнyючaгa зямельнaгa голaдa npas пеpaдaчy нa кapыcць мaлaзямельным i беззямельным cялянaм зямлi з пaмешчыцкix мaëнткay i ^praymix yлaдaнняy. Чacткa гэтaй зямлi пaвiннa былa пaйcцi та кapыcць cельcкaгacпaдapчыx школ i yзоpaвыx гacпaдapaк плошчaю aд 1О дa 5О моpгay (5,6-28 гa), яюя нaлежыць cтвapыць y кожнaй гмше. У цэлым пaтpaбaвaннi ПНП «Лявщы» былi нaйбольш paдыкaльнымi i пaтpaбaвaлi нaвaт лiквiдaцыi пaмешчыкay як raaca [З, s. 17; 14, s. 47].
ПНП «Вызвaленне» выcтyпaлa у cвaiм пpaекце зa пеpaдaчy пaтpaбyючым cялянaм ycix ^praymix i дзяpжayныx зямель, yлaдaнняy былыx пaнyючыx дынacтый нa плaтнaй acнове na кошту, як б не aбцяжapвay табыуцоу. Вялiкiя ляcныя мaciвы пaвiнны быць aддзяpжayлены [19, s. 194-196].
^aBbrn пapтыi, i пеpш зa ycë ННС, выcтyпaлi зa aж^Iццяyленне aбмежaвaнaй aгpapнaй pэфоpмы i выcтyпaлi cynpa^ вызнaчэння мaкciмyмy пaмешчыцкaгa землеyлaдaння i пpымycовaй ганфю^-цыi лiшняй зямл^ зa ycтaлявaнне дзяpжayнaгa кaнтpоля зa зямельным pынкaм i ляcнымi мaciвaмi, зa выдaчy cялянaм тaнныx ^эдытау i пеpaдaчy iм зямлi, якaя не нaлежbщь пaмешчыкaм, a тaкcaмa aжыццяyленне мелiяpaцыi i пaдтpымкi cялянcкaй кaaпеpaцыi. Пpaпaнaвaны пpaект aгpapныx пе-payтвapэнняy пaвiнен быу y вышку лiквiдaвaць пеpaжыткi з чacоy таншчыны i cпpыяць paзвiццю iнтэнciyнaй, cyчacнaй мaëнткaвaй гacпaдapкi [21, s. 41].
19 ca^B^a 1919 г. pacпaчaлacя пpaцa Зямельнaй Kaмicii нaд ^bi^^mi пpaектaмi, aдбылоcя 16 бypныx пacеджaняy i у вынiкy 22 мaя пacол Ян Домбcкi (Jan D^bski, ПНП «Пяcт») пpaдcтaвiy pac-npa^Barni пpaект «Рaшэнне Зaкaнaдayчaгa Сеймa aб acновax aгpapнaй pэфоpмы» («Uchwaly Sejmu Ustawodawczego o przedmiocie zasad reform rolnej»), тводле якогa пpaдyгледжвaлacя пpымycовaя кaнфicкaцыя з кaмпенcaцыяй зaлiшнix пaмешчыцкix зямель пpы вызнaчэннi мaкciмyмa у 60-3GG моpгaУ (ЗЗ,5-168 гa) i aддзяpжayленне ляcоУ [19, s. 2ОО].
З чэpвеня 1919 г. пaд нaцicкaм людоУцaУ pacпaчaлacя cеймaвaя дыюкуая na aгpapнaмy пытан-ню, якaя axaпiлa 21 пacеджaнне Сеймa з больш чым 15О зacлyxaнымi пpaцяглымi выcтyпленнямi [2О, s. 69]. У cвaëй пpaмове Домбcкi aдзнaчыy неaбxоднacць тэpмiновaгa aжыццяyлення aгpapнaй pэфоpмы i aбгpyнтоУвaУ гэтa экaнaмiчнымi i пaлiтычнымi aбcтaвiнaмi, пеpш зa ycë мэтaю зacпaкa-ення у знaчнaй меpы pэвaлюцыйнa нacтpоенaгa cялянcтвa, a тaкcaмa тpaнcцэндэнтaльнымi aбcтaвiнaмi cпpaвы, бо cяляне aдноcяццa дa yлacнaгa кaвaлкa зямлi як дa cвятогa. Рэaлiзaцыя pэфоpмы мaглa б злучыць cялянcтвa з дзяpжaвaю, пaвыciць ix aгyльны i кyльтypны yзpовень, a тaкcaмa пaлепшыць aдноciны дa польcкix yлaдay белapycay i yкpaiнцay [1О, s. 121; 21, s. 71].
Сеймaвaя дыcкyciя нaд пpaпaнaвaным пpaектaм нaciлa вельмi воcтpы xapaктap. Пpaект a^ papнaй pэфоpмы тaкcaмa aктыyнa aбмяpкоУвaУcя y пеpыядычным дpyкy i нa мiтынгax, якiя пapтыi
склiкaлi y свaю пaдтpымкy. Спpэчкi перш зa yсë выклiкaлa пытaнне вызшчэння мaксiмyмy та-мешчыцкaгa землеyлaдaння, a тaксaмa лëс цapкоyныx зямель i лясоу. Пеpшaпaчaтковa пpaдстayнiкi пpaвыx тртый выстyпaлi сyпpaць пpымyсовaй кaнфiскaцыi, aбгpyнтоУвaючы гэтa пapyшэннем пpaвa пpывaтнaй yлaснaсцi i пaдapвaннем aсновы iснaвaння дзяpжaвы, пaдкpэслiвaлi, што тaкi прэцэдэнт мaгчымa aгapне y 6удучым пpaмысловaць, гацдаль i неpyxомaсць. Акpaмя тaго, тмешчыю пaдкpэслiвaлi, што пpымyсовaя кaнфiскaцыя буйнога пaмешчыцкaгa землеyлaдaння можa выклiкaць з-зa гэтaгa голaд у гapaдax [19, s. 2О2]. Пpaдметaм востpaй дыскуси стaлa i пытан-не ^с^льют землеyлaдaння. Пaслы-пpaдстayнiкi дyxaвенствa выстyпaлi сyпpaць пеpaдaчы Улaснaй зямлi нa нaдзяленне мaлaзямельнaгa сялянствa, aдзiнaе выключэнне склaдay ксëндз Яyген Окунь (Jugen Okon), якi aдзнaчay, што тaкiя буйныя зямельныя yлaдaннi не пaтpэбныя тасвдлу i нaвaт шкодныя i тапбельныя, пaдкpэслiвay, што святapы не могуць быць aднaчaсовa добpымi тс-тыpaмi i нaлежнымi гaспaдapaмi вялiкix aбшapay зямлi [8, s. 137, 151]. Сaм жa Вiнцэнт Вiтaс тад-кpэслiвay, што не жaдaе бapaцьбы з кaсцëлaм, aле яго мaëнткi не aтaясaмлiвaе з пpaвaмi кaсцëлa.
Вялiкyю ролю y пaдтpымцы сyпpaцоУнiцтвa i yзaемaпaвaгi пaмiж пpaдстayнiкaмi розных тл^ычных сiл aдыгpay мapшaлaк (сткер) Сеймa Мaцей Рaтaй (Maciej Rataj, ПНП «Пяст»), якi сyстpaкayся з лiдapaмi aсноУныx фpaкцый i дзякуючы якому Удaлося y рэшце рэшт прыйсщ дa не-кaтоpaгa кaнсэнсyсa. Чaсткa пaмешчыкay paзyмелa неaбxоднaсць тайсщ нa некaтоpыя сaстyпкi сялянaм, бо y шшым выпaдкy можнa было стpaцiць yсë. Вapтa пaдкpэслiць, што y Сейме склaлaся тaкaя ^ya^rn, што вызнaчыць дaклaднa хто пеpaможa пры гaлaсaвaннi - пpыxiльнiкi aгpapнaй рэформы цi ix aпaненты - было нaпяpэдaднi немaгчымым [22, s. 45].
У тaкой сiтyaцыi вельмi вaжным стaлa ствapэнне 23 чэрвеня 1919 г. aб'яднaнaгa пaсольскaгa клyбa сялянскix пapтый, у якi yвaйшло 134 пaслa-пpыxiльнiкa aгpapнaй рэформы. Акpaмя тaго, людоуцы лiчылi, што зaвaююць знaчнyю чaсткy гaлaсоУ пaслоy-сaцыялiстaУ [19, s. 2О7]. Шсля доУгix i ^a^^hix дыскyсiй 1О лiпеня 1919 г. пpaект aгpapнaй рэформы, зaснaвaны гaлоУным чы-нaм нa пaстyлaтax ПНП «Пяст», 6ыу прыняты Сеймaм, aле не y форме зaконa, a хутчэй мaнiфестa aб нaмеpax i пaжaдaнняx якой пaвiннa быць aгpapнaя pэфоpмa, фyндaментaм, нa aснове якогa бу-дуць paспpaцоУвaццa шступныя зaконы. Прынятую пaстaновy не пaдпiсaлi мapшaлaк Сеймa, пpэм'еp-мiнiстp i мшютр сельскaгaспaдapчыx рэформ, янa не былa нaдpyкaвaнa Ba Уpaдaвым збо-ры зaконaУ i тaмy не нaбылa зaконнyю сiлy [2, с. 61].
Сейм ^b^aBay неaбxоднaсць прымусу пры aжыццяyленнi aгpapнaй рэформы, мaксiмyм зем-леyлaдaння вызнaчayся y пaмеpы 6О-18О ra y зaлежнaсцi aд pэгiëнa, a y Зaxодняй Белapyсi, Зaxод-няй Укpaiне i Сiлезii - дa 4ОО гa. Ад пpымyсовaгa выкyпa пaзбayлялiся высокaпpыбытковыя i добpa меxaнiзaвaныя гaспaдapкi i мaëнткi, яюя выpошчвaлi нaсенне, рыбу i жы^лу нa пpодaж. Ha пapцэляцыю плaнaвaлaся нaкipоУвaць не менш 2ОО ООО га штогод з дзяpжayныx i ^р^уных зямель, yлaдaнняy былых тнуючых дынaстый, мaëнткay, нaбытыx з дaпaмогaю лixвяpствa i г. д. Гэтыя землi нaкipоУвaлiся нa нaдзяленне мaлaзямельныx i беззямельных сялян, пры чым новыя гaспaдapкi не пaвiнны былi пеpaУзыxодзiць 25 моpгaУ (14 ra). Ha татрэбы iншыx кaтэгоpый сялян-ствa мaгло пaйсцi не больш 2О% пapцэлявaнaй зямлi i пaвялiчыць свaю гaспaдapкy яны мaглi толь-ю дa 4О моpгaУ (22,5 га). Фaльвapкaвыя лясы пaдлягaлi aддзяpжayленню [9, s. 555-557]. Вapтa aд-знaчыць, што многiя лiдapы людоувду былi незaдaволены тым, што та прымусовую пapцэляцыю пaйшлi перш зa yсë Уpaдaвыя землi i aдзнaчaлi, што тaкiм чынaм пaмешчыкi «xaцелi дзяpжayнымi землямi зaткнyць сялянaм рот» [17, s. 23]. Для нетасрэдшй pэaлiзaцыi рэформы ствapaлaся ra-лоУнaя Зямельнaя Упpaвa (Gtówny Urz^d Ziemski).
Асaблiвыя спpэчкi paзгapэлiся нaконт 6 apтыкyлa пaстaновы aб пaмеpы мaксiмyмa землеyлa-дaння. Людоуцы выстyпaлi зa яго вызнaчэнне спaчaткy y 1ОО-200 моpгaУ, потым 6О-3ОО, у той чaс як пaмешчыкi - aд 1 ООО дa 1 500 моpгay. Кaлi невялiкaя чaсткa незaдaволеныx сялянскix пaслоУ сa спевaмi здзектвых песень пaкiнyлa зaлy пaседжaнняy, то y вынiкy бaкaм yдaлося прыйсщ дa нет-pывaлaгa пapaзyмення: пры гaлaсaвaннi 183 пaслы выкaзaлiся «aa», a 182 - «сyпpaць» [5, s. 106; 7, s. 16О]. ^водле aзнaчaнaй пaстaновы пpaвa кapыстaння гэтымi apтыкyлaмi гyблялi aсобы, пaкapa-ныя paней зa сaмaвольны зaxоп чужой мaëмaсцi, што дaтычылaся перш зa yсë pэвaлюцыйнa нaстpоенaгa сялянстга, a потым тaксaмa выкapыстоУвaлaся пaмешчыкaмi пры кapы сялян зa пaтpa-ву ix жывëлaй свaix пaсевay [15, s. 138].
У цэлым зaкон склaдayся з 16 apтыкyлay i pэзaлюцыi, пaводле яго aгpapны лaд кpaiны пaвiнен aпipaццa «m моцныя, здapовыя i здольныя дa iнтэнсiyнaй пpaдyкцыi гaспaдapкi, зaснaвaныя m пpaве пpывaтнaй yлaснaсцi, pознaгa тыпу i пaмеpy» [4, s. 11; 17, s. 21]. Улaдaльнiкaмi зямлi мaглi
быць толью непасрэдна на ей працуючыя асобы, за выключэннем тых надзелау, яюя знаходзiлiся ва уласнасщ сельскага i гарадскога самакiравання. Нягледзячы на тое што гэтая пастанова так i не уступша у законную ^лу, яна аказала значны уплыу на далейшую распрацоуку аграрнага зака-надауства, а яе пастулаты знайшлi працяг у наступных законах па зямельнаму пытанню [1, с. 122].
Прынятая пастанова была адной з самых значных актау Заканадаучага Сейма i атрымала у краiне шырою водгук. У перыядычным друку людоуцау адзначауся вялiкi поспех у прыняцщ азначанай пастановы i выкананне тым самым iMi перадвыбарчых абяцанняу, падкрэ^валася яе станоучая роля у развщщ сельскай гаспадаркi - дзякуючы ей на месцы «старой Польшчы» павшна была узнiкнуць «новая Польшча» [16, s. 30; 20, s. 70]. Адначасова сялянсюя партьп звярталi увагу сялянства на неабходнасць захоуваць спакой i дачакацца непасрэднай рэалiзацыi гэтай пастановы. Ацэню правай прэсы былi неадназначнымi i у многiх выпадках выказвалася занепакоенасць да-лейшым лесам памешчыкау як класа, выказвалiся надзе^ што пастанова ад 10 лшеня 1919 г. так i не будзе праведзена урадам у жыцце i нават гучалi нешматлiкiя заклш да яе байкоту [16, s. 29; 19, s. 213-214].
14-16 снежня 1919 г. адбылася нарада юраунщтва ПНП «Вызваленне», на якой было прынята рашэнне аб несупыннай барацьбе за ажыццяуленне аграрнай рэформы i аб выхадзе з сумеснага з ПНП «Пяст» сеймавага Клуба, што i было ажыццеулена, але 34 паслы непадпарадкавалюя гэтаму рашэнню i перайшлi у шэрагi пястауцау, у вынiку чаго у «Вызвалення» засталiся толькi 23 мандаты i яе уплыу на пал^ыку Сейма значна зменшыуся [22, s. 51].
У таюх неспрыяльных абставшах урад здолеу выканаць запланаваную аграрную рэформу толь-ю часткова, акрамя таго, на ажыццяуленне у II Рэчы Паспалiтай аграрных пераутварэнняу вельмi вялiкi уплыу аказвау ход савецка-польскай вайны (1919-1921 гг.). Вясною-летам 1920 г. Чырво-ная Армiя падыйшла да прыгарадау Варшавы, несучы з сабою рэвалюцыйныя лозунгi. У таюх умовах многiя сяляне i сельскагаспадарчыя рабочыя выказвалiся у падтрымку бальшавшоу, а па-нуючыя класы адчулi сур'езную небяспеку i неабходнасць пайсщ на значныя саступкi сялянству. 1 лшеня 1920 г. быу створаны каалiцыйны Урад Нацыянальнай Абароны (Rz^d Obrony Narodowej) на чале з В. Власам, а таксама з Юлiушам ПанятоУскiм (Juliusz Poniatowski, ПНП «Вызваленне») у яго складзе, што дало людоуцам значныя магчымасцi у справе далейшай палiтычнай дзейнасцi па абароне сялянсюх iнтарэсау i прыняцщ новага аграрнага закона [14, s. 60].
У таюх складаных умовах у Сейме iзноУ распачалiся слуханш па пытанню прыняцця новага закона аб аграрнай рэформе «Ustawa o wykonaniu reformy rolnej» («Закон аб выкананш аграрнай рэформы») i 15 лшеня 1920 г. ен быу адзшагалосна адобраны з мэтаю заахвоцiць такiм чынам сялян да службы у войску [9, s. 627]. Як адзначау найбольш вядомы тагачасны тэарэтык польскай аграрнай навую i суаутар закона Франщшак Буяк (Franciszek Bujak, блiзкi да ПНП «Пяст»): «пагрозлiвае становiшча дзяржавы патрабавала, каб нiводзiн сродак, яю б узмацнiу у армй i наро-дзе дух трымаласцi i станоучай волi да перамогi не быу пра^нараваны. Аграрная рэформа слушна залiчана да такiх сродкау, чаму сведчаннем з'яуляецца тое, што была прынята у Сейме адзшага-лосна пасля кароткай справаздаучай прамовы» [7, s. 163; 20, s. 72].
Паводле азначанага закона сяляне атрымалi больш магчымасщ па надзяленнi зямлей. Згодна аграрнага закона ад 15 лшеня 1920 г. 80% парцэляванай зямлi павшна наюроувацца на надзяленне малазямельнага i беззямельнага сялянства пры прызнанш прывiлеяу заслужаных ветэранау (асад-нiкау) i вайсковых iнвалiдаУ; гарантавалася надзяленне зямлей парабкау i сельскагаспадарчых ра-бочых, якiя страцяць зямлю пры парцэляцыi маенткау. З мэтай ажыццяулення парцэляцыi па-мешчыцкiх маенткау планавалася стварэнне дарадчых гмшных i павятовых зямельных камiсiй. Паводле закона дзяржава набывала зямлю у памешчыкау у памеры 50% ад яе рынкавага кошту у дадзенай мясцовасщ. Рэформа ахапiла у першую чаргу дзяржауныя маëнткi i царкоуныя земл1 Права да набыцця зямлi пазбаулялюя асобы, пакараныя за самавольны захоп зямл^ ваенныя злачынствы альбо антыурадавую дзейнасць. На загаспадараванне сялянам прадастаулялася шьгот-ныя доУгатэрмiновыя банкаускiя крэдыты з ствараемага Дзяржаунага Сельскагаспадарчага Банка (Panstwowy Bank Rolny) [19, s. 312-313]. Прымусоваму выкупу падлягалi землi звыш 60 цi у нека-торых мясцовасцях 180 га (у выключным выпадку - больш 400 га), выказвауся прынцып «адзiн уладальшк - адзiн забудаваны маентак». Адначасова закон папярэджвау аб недапушчальнасцi прымусовага выкупа высокатэхнiчных i маючых вялшае эканамiчнае значэнне гаспадарак [17, s. 27].
Сяляжюя mpraii пеpaaцaнiлi пpыняты зaкон як вялш поcпеx i paдыкaльнaе выпpayленне юну-ючыx y aгpapнaй cфеpы aдноciн, a y pэчaicнacцi cпpaвa былa выpaшaнa фaктычнa толькi нaпaловy. У aдноciнax дa пaпяpэднягa a^aprnra зaконa пpынятaя пacтaновa cтaлa больш paдыкaльнaй i дaвa-лa cялянcтвy больш мaгчымacцi aтpымaць дaдaтковyю зямлю, aле пpы умове зaбеcпячэння зaxa-вaння пaмешчыцкaгa землеyлaдaння [15, s. 154-155]. Aд pэaлiзaцыi пpынятaй pэфоpмы aтpым-лiвaлi кapыcць пеpш зa ycë бaгaтыя cяляне, якiя мелi мaгчымacць нaбыць дaдaтковyю зямлю, y той чac як Kaмyнicтычнaя ^prarn Польшчы (Komunistyczna Partia Polski) y лютым 1921 г. aцэньвaлa яе як новaе aшyкaнцтвa беззямельнaгa i мaлaзямельнaгa cялянcтвa, якому yнyшaлacя, што ycя та-мешчыцкaя зямля xyrea будзе яму нaлежыць [14, s. 61].
24 лшеня 192G г. Уpaд Haцыянaльнaй Aбapоны быу зaцвеpджaны Сеймaм. Biтac пaдкpэcлiвay той фaкт, што нa чaле ypaдa cray cелянiн, чaго paней не было ш у aдной дзяpжaве cветy. Дзей-нiчaць новaмy пpэм'еp-мiнicтpy пpыйшлоcя у вельмi cклaдaныx yмовax caвецкa-польcкaй вaйны i неaдбyдaвaнaй дзяpжayнaй cтpyктypы. Biнцэнт Biтac aд iмя ypaдa выдay дa cялян 5 жшуня 192G г. cпецыяльнyю aдозвy, y якой aдзнaчay неaбxоднacць пaдтpымкi cялянaмi Уpaдa i ycтyплення у шэpaгi польcкaй apмii: «Гaнiце пpэч з вëcкi i xaт cвaix тык, xто yцëк з войcкa, бо яны гонap нaцыi зaплямiлi, пaгapдy aкaзвaйце тым, xто у пеpыяд, кaлi Aйчынa знaxодзiццa у небястецы, кaлi Baм пaгpaжaе гaньбa i зшшчэнне, cядзiць домa, yxiляеццa aд вaйcковaй cлyжбы... Кожны войт, кожны cолтыc (cтapacтa) пaвiнен пiльнaвaць, габ з яго вëcкi ycе зaклiкaныя пaйшлi у шэpaгi войcкa, таб нi у aдной вëcцы не было дэзеpцipa i у кожтай вëcцы (людзi) здольныя нaciць збpою пaйшлi дa apмii» [19, s. 313-314]. З мэтaю Узнaгapоджaння ветэpaнay caвецкa-польcкaй вaйны 17 cнежня 192G г. Сеймaм былa пpынятa пacтaновa aб нacaджэннi acaднiцтвa, згоднa якой aca^iR нa вельмi шьгот-нык yмовax aтpымлiвaлi cвaбодныя землi m новaдaлyчaныx тэpытоpыяx, што выклiкaлa моцтае незaдaвaльненне мяcцовыx cялян, якiя cпpaвядлiвa paзлiчвaлi нa пеpaxод гэтыx зямель та cвaю кapыcць.
У мнопм дзякуючы пpыняццю зaконa aб aгpapнaй pэфоpме шэpaгi польcкaй apмii зтчт та-поУнiлicя зa кошт cялян i Польшчы Удaлоcя у caвецкa-польcкaй вaйне aдcтaяць cвaю незaлеж-таодь. Як потым aдзнaчay caм Briac, y 192G г. cялянcтвa экзaмен (нa веpнacць Польшчы)»,
are i ëн пpызнaвay, aднaк, нягледзячы нa тое, што у цэлым тaгaчacнaя вëcкa тpымaлacя cyпpaць бaльшaвiцкaй aгiтaцыi добpa, y многix меcцax былi зayвaжaны cпaчyвaнне i шмттыя дa Ra-мyнicтычныx iдэй, ^ы чым не толькi у Зaxодняй Белapyci i Зaxодняй Укpaiне, are нaвaт i нa По-зтаньшчыне i нa Пaмоp'i [22, s. 66].
18 caкaвiкa 1921 г. caвецкa-польcкaя вaйнa cкончылacя пaдпicaннем Рыжcкaгa мipa i небяcпекa для дзяpжaвы мiнyлa, тaды пaмешчыкi iзноУ pacпaчaлi aктыyнyю кaмпaнiю cyпpaць пpымycовaй пapцэляцыi. Сaкaвiцкaя Kaнcтытyцыя II Рэчы Пacпaлiтaй (1921 г.) гapaнтaвaлa пpaвa пpывaтнaй yлacнacцi, тaмy у гэты чac y польcкix cyдax paзглядaлacя шмaт cкapг пaмешчыкay cyпpaць мяодо-вык зямельныx yпpay, якiя кaнфicкоУвaлi ix пpaзмеpныя yлaдaннi. У тaкix неcпpыяльныx yмовax pэaлiзaцыя aгpapнaй pэфоpмы пpыпынiлacя i людоуцы iзноУ пaчaлi бapaцьбy зa пpыняцце новaгa aгpapнaгa зaконa, aле пayнaмоцтвы Зaкaнaдayчaгa Сеймa xyrea зaкaнчвaлicя i гэтaю cпpaвaю твшен быу зaняццa Сейм новaгa cклiкaння [5, s. 1О7].
Заключэнне. Сяляжюя пapтыi у 1919-1922 гг. вялi у Зaкaнaдayчым Сейме aктыyнyю дзей-нacць пa aбapоне cялянcкix iнтapэcay i пpыняццi aдпaведнaгa aгpapнaгa зaконa. Дзейнiчaць лю-доУцaм пpыйшлоcя у вельмi cклaдaныx yмовax, тaмy што большacць Сеймa cклaдaлi пpaвыя i тай-пеpш пaмешчыкi, якiя не былi зaцiкayлены у шыpокiм aжыццяyленнi aгpapнaй pэфоpмы. Нягледзячы та yœ цяжкacцi cялянcкiм пapтыям yдaлоcя дacягнyць некaтоpыx поcпеxaУ i пpыняцця зaко-нay, дзякуючы якiм cяляне чacтковa aтpымaлi зямлю, aле бapaцьбa зa пpыняцце больш aдпaвед-тага iнтapэcaм cялянcтвa зaконa aб aгpapнaй pэфоpме вымyшaнa пpaцягвaлacя i у нacтyпным.
ЛITAPATУPA
1. Гapмaтны, B.fr Зaкон aA iG лшеня 1919 г. як пеpшы этaп зaкaнaдayчaгa aфapмлення aгpapнaй pэфоpмы нa земляx Зaxодняй Белapyci I B.П. Гapмaтны II Пpaблемы гicтоpыi дзяpжaвы i ^aßa Белapyci : мaтэpыялы мiжнapоднaй нaвyROвa-пpaRтычнaй кaнфеpэнцыi, Miнcк, БДУ, 18-19 caRa^Ra 2Gii г. - MrncR, 2Gii. - С. 119-122.
2. Соpокин, A.A. Aгpapный вопpоc в Зaпaдной Белоpyccии (192G-1939 гг.) I A.A. Соpокин. - MинcR : Hayкa и теxниRa, 1968. - 2G4 c.
3. Adamski, St. Stronnictwa Polityczne w Sejmie Polskim / St. Adamski. - Chicago : Nakladem Wydzialu Narodowego Polskiego w Ameryce, 1921. - 24 s.
4. Boguslawski, A. Jak^ reform^ ш1щ uchwalil Sejm Ustawodawczy w Warszawie / A. Boguslawski. -Warszawa : Wydawnictwo Strazy Kresowej, 1919. - 24 s.
5. Borkowski, J. Ludowcy w II Rzeczypospolitej : w 2 cz. / J. Borkowski. - Warszawa : Ludowa Spoldzielnia Wydawnicza, 1987. - Cz. 1. - 374 s.
6. Brzoza, Cz. Polska w czasach niepodleglosci i II wojny Swiatowej, 1918-1945 / Cz. Brzoza. - Krakow : Fogra ; Warszawa : Swiat Ksi^zki, 2001. - 424 s.
7. Burger, W. Ruch ludowy wobec kwestii spoleczno-ustrojowych II Rzeczypospolitej / W. Burger. - Szczecin : Dzial Wydawnictw WSM w Szczecinie, 1983. - 414 s.
8. Cimek, H. Walka ludowcow o Polsk§, jej granice i ustroj w latach 1914-1922 / H. Cimek. - Rzeszow : Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2008. - 344 s.
9. Drewicz, M. Gl^boka przemiana rewolucyjna. Sejmowa debata nad reform^ roln^ w Polsce w 1919 roku / M. Drewicz. - Lublin : Wydawnictwo WERSET, 2009. - 760 s.
10. Galka, B.W. Ziemianie i ich organizacje w Polsce lat 1918-1939 / B.W. Galka. - Torun : Adam Marszalek, 2002. - 214 s.
11. Hemmerling, Z. Ruch ludowy w Wielkopolsce 1919-1939 / Z. Hemmerling. - Warszawa : Ludowa Spoldzielna Wydawnicza, 1971. - 401 s.
12. Historia chlopow polskich. W 3 tomach. T. 3. Okres II Rzeczypospolitej i okupacji hitlerowskiej / pod redakj Stefana Inglota. - Warszawa : Ludowa Spoldzielna Wydawnicza, 1980. - 715 s.
13. Historia Sejmu Polskiego. W 3 tomach. T. II, cz^sc II. II Rzeczpospolita. - Warszawa : Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989. - 420 s.
14. Lato, St. Ruch ludowy a Centrolew / St. Lato. - Warszawa : Ludowa Spoldzielnia Wydawnicza, 1965. - 284
s.
15. Madajczyk, Cz. Burzuazyjno-obszarnicza reforma rolna w Polsce (1918-1939) / Cz. Madajczyk. -Warszawa : Ksi^zka i Wiedza, 1956. - 465 s.
16. Materialy zrodlowe do historii polskiego ruchu ludowego : w 4 t. / Zaklad Historii Ruchu Ludowego przy NK ZSL ; zebrali i opracowali St. Giza, St. Lato. - Warszawa : Ludowa Spoldzelnia Wydawnicza, 1966-1967. - T. 2 : 1918-1931. - 1967. - 542 s.
17. Reformy rolne w Polsce mi^dzywojennej i powojennej: prawo, realizacja, skutki, problemy reprywatyzacyjne / red. Nauk.: E. Borkowska-Bagienska, W. Szafranski. - Poznan : Wydawnictwo Naukowe Uniwersyteta im. A. Mickiewicza, 2008. - 246 s.
18. Slownik biograficzny dzialaczy ruchu ludowego. - Warszawa : Ludowa Spoldzielnia Wydawnicza, 1989. -460 s.
19. Stankiewicz, W. Konflikty spoleczne na wsi polskiej 1918-1920 / W. Stankiewicz. - Warszawa : Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963. - 363 s.
20. Sulkowska, W. Dyskusja nad kierunkami przebydowy system agrarnego w Polsce (1918-1939) / W. Sulkowska. - Krakow : Akademia Ekonomiczna, 1993. - 180 s.
21. Sliwa, M. Ludowcy i socjalisci w parlamencie II Rzeczypospolitej / M. Sliwa. - Warszawa : Wydawnictwo Sejmowe, 1995. - 168 s.
22. Zarys historii polskiego ruchu ludowego. W 2 tomach. T. II, 1918-1939. - Warszawa: Ludowa Spoldzielnia Wydawnicza, 1970. - 602 s.
STRUGGLE OF THE PEASANTS PARTIES IN THE LAM MAKING SEJM OF II RZECZPOSPOLITA (1919-1922) ACCORDING TO THE AGRARIAN REFORM
V.P. HARMATNY Summary
Article tells about the role of Law Making Sejm in solving most actual temporary questions of state building and struggle of peasants' parties in Sejm during 1919-1922 according the realization in the country agrarian reform. Shown the sharp of agrarian question in this period, described the role of agriculture in the state economy as the main produced sphere. Discussed main tenses of the agrarian laws which Sejm adopted the in 10 July 1919 and 15 July 1920.
© Гарматны В.П.
Поступила в редакцию 19 сентября 2014г.
