CC BY
41
УДК 94 (476)
У. Р. Рэут
МЭТЫ 1НВЕНТАРНАЙ РЭФОРМЫ ПАМЕШЧЫЦКАЙ ВЁСК1 I ДЗЕЙНАСЦЬ В1ЦЕБСКАГА 1НВЕНТАРНАГА КАМ1ТЭТА
Уводзiны
У белapyскaй гiстapыягpaфii тэмa экaнaмiчныx pэфapмaвaнняy y сельскaй Ta^a^p^i y сяpэдзiне XIX сIaгоддзя мaлaдaследaвaнa, нaйчaсцей янa зaсIaеццa y цеш pэфоpмы iS6i г. пa aдмене пpыгоннaгa пpaвa. Рэфоpмы y дзяpжayнaй i пpывaIнaУлaснiцкaй вёсцы, пpaведзеныя чью^щ^м Miкaлaя I, xapaкIapызyюццa як мaлaпaспяxовыя, негаслядоуныя i не зaслyгоyвaючыя aсaблiвaй yвaгi. Aдбывaеццa гэIa iaMy, што дa aпошнягa 4acy y гавуковьк дaследaвaнняx i вyчэбнaй лiIapaIypы aдсyтнiчaе дaклaднaя aцэнкa зaдaч, выpaшэнне я^ Iaгaчaсны ypaA Рaсiйскaй iмпеpыi стaвiy y зaлежнaсць aA поспеxy pэфapмaвaння. У тым лiкy тык, што iснaвaлi нaпяpэдaднi iнвенIapнaй pэфоpмы пaмешчыцкaй вёск1, якяя aдбывaлaся y iS40-iS57 гaдax. Вынiкaм гэIaгa былa немaгчымaсць aдэквaIнaгa aнaлiзy нaсIyпсIвay pэфоpмы. Mэтaй дaдзенaгa apIыкyлa з'яyляеццa высвятленне нaмеpay ypaдa пpы пpaвядзеннi iнвенIapнaй pэфоpмы пaмешчыцкaй вёск1 нa пpыклaдзе Вщебсгай гyбеpнi.
Bmiiíkí дacлeдaвaння i ix a6MepKaBaHHe
Дa 40-ьк гaдоУ XIX сгагоддзя Уpaдy Рaсiйскaй iмпеpыi стaлa вiдaвочнa, што сельскяя гaспaдapкa Ужо няздольга CIaць Ipывaлым пaдмypкaм paзвiцця пpaмысловaсцi i зaбяспечыць экaнaмiчны pост кpaiны. Дa aдзнaчaнaгa repbrn^ экaнaмiчны гатэнцыял, склaднiкi i CIpyкIypa сельсгай гaспaдapкi Рaсiйскaй iмпеpыi як дзяpжayнaй, Iaк i пpывaIнaУлaснiцкaй aмaль не 6brni вывyчaны i вымяpaлiся нaдзвычaй пpыблiзнa. Iснaвayшыя сpодкi вывучэння i пaдлiкy, нaкшIaлI pэвiзiй, межaвaнняy, стaтыстычныx пеpaпiсay, былi не нaдIa дзейсньЕШ, дaючы звестк1 пa пpывaIныx пapaметpax y aбсaлюIныx лiчбax [i, 260]. У дзяpжayнaгa Уpaдy не было iнстpyментay збaлaнсaвaнaгa pэгyлявaння экaнaмiчнaй астэмы iмпеpыi. Ha пpaктыцы гэтa пpыводзiлa дa стaгнaцыi у сельскaй raCTa^p^i, не здольнaй ужо aдпaвядaць yмовaм 4acy.
Mеyшaя aдбыццa iнвентapнaя pэфоpмa мелa зa мэту менaвiтa iHBeHTapboa^rn пaмешчыцкaй вёск1. Ha ycix yзpоУняx дзяpжayнaя yлaдa дэклapaвaлa aдсyтнaсць у яе нaмеpy paдыкaльнaгa пеpaглядy aдносiн пaмiж пaмешчыкaмi i пpыгоннымi сялягамг Вынiкaм iнвентapнaй pэфоpмы пaвiннa 6brna стaць у^ф^^и пpыгоннaй эксплyaтaцыi сялян, a гaлоУнaе, aтpымaнне Уpaдaм фaктaлaгiчныx ведay a6 xapaктapы yзaемaaдносiн пaмiж сyб'ектaмi гaспaдapaння у пaмешчыцкaй вёсцы i вылiчэнне яе экaнaмiчнaгa гатэнцыялу. Пеpaд ypaдaм Рaсiйскaй iмпеpыi, яш з пеpaсцяpогaй стaвiyся дa экaнaмiчнaгa экспеpыментaвaння, з'явiлaся зaдaчa вызнaчыць гайбольш с^ьяльную мясцовaсць для пpaвядзення швен^^й pэфоpмы з невялiкiмi выдaткaмi. Выдaтнaй бaзaй для pэфapмaвaння выглядaлi белapyскiя гyбеpнi i Пpaвaбяpэжнaя Укpaiнa, га якix з чaсоУ Рэчы ^стл^ий iснaвaлa пpaктыкa склaдaння iнвентapоУ пaмешчыцкix мaёнткay, як1я мелi гaспaдapчa-paспapaдчы xaparaap.
Ha пaсяджэннi Кaмiтэтa пa спpaвax Зaxоднix гyбеpняy i кpaсaвiкa iS44 г. быу зaслyxaны дaклaд мшс^ Унyтpaныx спpay Л. А. ПяpоУскaгa, як1 пpaдстaвiy нa зaцвяpджэнне пpaект пaлaжэння aб iнвентapax пaмешчыцкiм мaёнткaм. AсноУнымi пpычынaмi iнвентapнaй pэфоpмы aфiцыйнa пpызнaвaлiся неaбxоднaсць вяpтaння дaвеpy дa пaмешчыцкaй вёск1 з боку ^эд^та-фiнaнсaвыx yстaноУ i зaбяспячэнне pостy дaбpaбытy сельскaгa нaсельнiцтвa [2, apK i]. Miкaлaй I зaцвеpдзiy пpaект iнвеmapныx пpaвiлay i5 кpaсaвiкa iS44 г. [2, apк. 3]. Зaцвеpджaнaй бьии неaбxоднaсць ствapэння у Вшенсгай, Гpодзенскaй, Ковенскaй, Miнскaй, Вiцебскaй, Maгiлёyскaй, Кiеyскaй, Вaлынскaй i Пaдольскaй гyбеpняx yстaноУ пaд нaзвaмi «К^готы для paßraa^ i склaдaння iнвентapоУ гамешчыцюм мaёнткaм». Было выpaшaнa «тат^бныи га yтpымaнне кaмiтэтay сpодкi... i кaнцыляpскiя выдат aднесцi нa opbrnarabrn земсюя пaвiннaсцi двapaнскix мaёнткay» [2, apK i].
Пеpшaпaчaтковa плaнaвaлaся зaцвеpдзiць чaсовыя швеи^ы зaгaдaмi генеpaл-гyбеpнaтapay тэpмiнaм дa 6 гaдоy. Чaсовыя iнвентapы пaтpэбнa было Уводзiць у дзеянне неaдклaднa. Пaсля гэтaгa гyбеpнскiм твен^ным тамгатам неaбxоднa было пpaцягвaць npaqy га неталь^ нaкipyнкax: сaдзейнiчaць paспpaцоyцы поуньк i дaклaдныx пpaвiлay aб пapaдкy увядзення iнвенIapоУ, yдaклaднiць змест твен^ныи дaкyментay i сpодкi пa ix пpывядзеннi у дзеянне [3, 90]. npaß пaзнaчaны тэpмiн выпpayленыя i узгодненыя твен^ныи пpaвiлы пaвiнны былi зaмянiць чaсовыя.
Haпяpэдaднi стварэння iнвентapнaгa камиэта пpaдвaдзiцелi дваранства Вiцебскaй гyбеpнi скардзшся на цяжкaсцi, што абавязкова павшны былi yзнiкнyць падчас складання iнвентapоУ, а менaвiтa: неaбxоднaсць значна большьк грашовык выдаткау, чым плануецца [2, арк 7]. Пpaдвaдзiцелi дваранства xaдaйнiчaлi аб зaцвяpджэннi фактычнага пapaдкy выканання сялянaмi гaспaдapчыx пaвiннaсцяy па тры днi з пpaцоУнaй душы або aдтэpмiноУкi yвядзення aбaвязковыx iнвентapоy.
MimCTp yнyтpaныx спpay знaйшоУ xaдaйнiцтвы дваранства неправамернывш i пaцвеpдзiy неaбxоднaсць неадкладнага пaчaткy працы гyбеpнскix iнвентapныx кaмiтэтay. У свaix тлyмaчэнняx Л. А. Пяроусш зaспaкойвaУ дваранства, пaдкpэслiвaючы, што Уpaд зыxодзiy з yлiкy сталай распаусюджанасщ iнвентapоУ y пaмешчыцкix мaёнткax на тэpытоpыi былой Рэчы Паспалггай. Пpынaмсi, yкaз ад 23 сакаыка 1818 г. спaсылayся на нaяyнaсць iнвентapоУ y Зaxоднix гyбеpняx, зaмaцоУвaючы сялянскую пpaцy на yлaдaльнiкa «не больш, як y вызначаныя iнвентapaмi дш» [3, 88]. Miнiстp дaводзiy, што швентарныя кампэты павшны проста збipaць i Удaклaдняць дадзеныя па мaёнткax дзеля надання астэматызаваным швентарам юрыдычнай сiлы.
1 верасня 1844 г. Вщебсш iнвентapны кaмiтэт пaчay сваю пpaцy y складзе грамадзянскага гyбеpнaтapa H. M. Клiменцьевa, вщэ-губернатара M. M. Вялiкaпольскaгa, гyбеpнскaгa прапора А. Дз. Hiкiцiнa, гyбеpнскaгa прадвадзщеля дваранства M. Дз. Гpэбнiцкaгa, вщебскага павятовага пpaдвaдзiцеля дваранства M. О. Слуш, чыноушка ад гyбеpнaтapa маёра А. С. Панова, прадстаушкоу пaмешчыкay графа Г. M. Вяльгорскага, Ф. Х. Цеxaнaвецкaгa, I. П. Хладзшскага [2, арк. 12, 14, 15].
Пасля зацвярджэння генеpaл-гyбеpнaтapaм склaдy канцылярын на месца стaлaнaчaльнiкa кaмiтэтa 6ыу запрошаны y якaсцi сyмяшчaльнiкa сталаначальшк Вiцебскaгa дваранскага сxодy К. А. Вярыга [4, арк. 42], кaнцыляpскiмi слyжкaмi был прызначаны А. Герцык i I. Пржысецк [5, арк. 6].
У першыя днi сваёй працы Вщебсш швентарны кaмiтэт звяртаецца да мшстра yнyтpaныx спpay з прапановай аб зaснaвaннi пaвятовыx твен^ныи кaмiтэтay. Л. А. пяроуск1 aдмayляе гyбеpнскaмy кaмiтэтy з загадам, каб «на 6удучы час ён (камиэт - ayт.) зyсiм не зaxaпляyся марным лiстaвaннем з якой-небудзь новаю прапановай, падобнай на цяперашнюю аб пaвятовыx кaмiтэтax, iснaвaнне якix не прадугледжана... зацверджаным палажэннем» [6, арк. 5, 7]. Тым самым падкрэ^валася мэтазгоднасць i неaбxоднaсць трымацца пры paспpaцоУцы мясцовыx iнвентapныx пaлaжэнняy дакладна y межax, пpaпaнaвaныx урадам.
На 1 студзеня 1845 г. y кaмiтэт пaстyпiy 151 iнвентap, з гэтага тку 10 было разгледжана i адаслана на дaпayнененне Уpокaмi на гаспадарчую працу i парадкам выканання павшнасцяу [7, арк. 4, 4 зв.]. Першыя дасланыя пaмешчыкaмi iнвентapы былi прынцыпова aдpознымi па форме i надзвычай разнастайным па змесце, агульна ж xapaкIapызaвaлiся недакладнасцю. У сyпpaвaджaльныx лiстax найчасцей тлумачылася немагчымасць прадстаулення поунага пеpaлiкy зaпaтpaбaвaныx дадзенык. Найбольш невыразна был прадстаулены звестк1 аб пaмеpax сялянскix надзелау, накшталт «зямлёю ж, наогул, сялянсшя двары надзелены дастаткова i карыстаюцца той колькасцю, якой кapыстaлiся ix продш» [8, арк. 43 зв.]. Агульнай рысай было вызначэнне гaспaдapчыx пaвiннaсцяy па 3 днi з працоунай душы. У гэтык yмовax Вiцебскi iнвентapны кaмiтэт ускладае на пaвятовыx пpaдвaдзiцеляy дваранства абавязак правяраць паказаныя у iнвентapax дадзеныя.
Да 1 лютага 1845 г. у швентарны кaмiтэт паступ1ла 403 швентары, а да сярэдзшы кpaсaвiкa 862 [4, арк. 18], аднак амаль усе яны нашроувалюя памешчыкам для дапаунення неaбxоднымi звесткaмi, у тым лшу для вызначэння прыбытковасщ сялянскай гаспадарк1. Агульны кошт пaвiннaсцяy з яе, у грашовым вымярэнш, не павшен быу пеpaУзыxодзiць трэцюю частку прыбытку. Пасля гэтага з'явiлiся скарп памешчыкау на немагчымасць вылчэння прыбыткау сялянскай гаспадарк1. Тлумачылася, што сяляне, нават пры aднолькaвыx пaмеpax надзельнай зямлi, маюць розныя магчымасщ па яе апрацоуцы, yгнaеннi i уласна спажываюць збожжа, пачынаючы з першык дзён жнiвa.
Нарэшце 15 студзеня 1845 г. упершыню было Уxвaленa некальк1 iнвентapоУ пaмешчыцкix маёнткау члена швентарнага кaмiтэтa вiцебскaгa губернскага прадвадзщеля дваранства M. Дз. Грэбнщкага, маёнткау генерал-маёра Лапо i надворнага саветшка Склярэнк1. На пaсяджэннi кaмiтэтa было адзначана, што ва Усix швеша^ «сяляне былi падзелены на разрады цяглыx, пayцяглыx i aгapоднiкaУ; дзённыя урок вызначаны цалкам магчымыш для выканання; пазначаны спpaвядлiвы парадак выканання гaспaдapчыx пaвiннaсцяУ; добра вядома пра добраупарадкаванасць маёнткау» [4, арк 8]. Уxвaленыя iнвентapы пеpaдaвaлiся на зацвярджэнне П. Дзякаву.
У лютым 1845 г. 4 швентары, yxвaленыя Вщебсшм швентарным кaмiтэтaм i зацверджаныя генерал-губернатарам, былi нак1раваны на разгляд у Miнiстэpствa Унyтpaныx спрау. Аднак ужо 17 лютага Л. А. Пяроусш aAxrny прапанаваныя для прывядзення у дзеянне iнвентapы. Прычыны таму былi названыя у неaднолькaвaсцi вызначэння урокау фурманковай пaвiннaсцi у aсобныx мaёнткax M. Дз. Гpэбнiцкaгa i генерал-маёра Лапо, дзе яна складала ад 15 да 40 вёрстау за
^a^ymi дзень. У iнвентapы мaёнткa Пнёу, як1 нaлежay Лaпо, непpaвaмеpным быу пpызнaны aбaвязaк сялян купляць «гapaчaе вшо» только aд пaмешчыцкaгa двapa. Iнвентap мaёнткa Miлaе, нaдвоpнaгa сaветнiкa Скляpэнкi, не yтpымлiвay дaдзеныx aб aгyльнaй колькaсцi нaдзельнaй сялянсгай зямлi. Miнiстp зpaбiy выснову, што, yлiчвaючы вышэйзгaдaныя недaклaднaсцi, Вiцебскi iнвеmapны кaмiтэт не сфapмipaвay цaклaдныx Rpbropbrny, mтpэбныx для yxвaлення iнвенIapоУ [4, apK 20].
Л. А. П^оуск1 нaкipaвay генеpaл-гyбеpнaтapy Вiцебскaмy, Maгiлёyскaмy i Смaленскaмy лiст, у як1м ^з^чну свaё paзyменне пpaблемы, вынiкaючaй з недaклaднaсцi i некaтоpaй двyxсэнсоУнaсцi пpaектa пaлaжэння aб iнвентapax пaмешчыцкiм мaёнткaм. Тым не менш, мiнiстp зaзнaчыy, што кaмiтэты, як1я неaдстyпнa т^Е^л^я пpaектa, «пpaдэмaнстpaвaлi гpyнтоУнaсць у меpкaвaнняx i выкapыстaннi пpaвiлaУ; шшыя ж, больш aддaляючыся aд высновы зaснaвaння, дaпyсцiлi сyp'ёзныя пpaлiкi i шмылш пaдчaс paзглядy i yxвaлення iнвентapоУ» [4, apR. 2i]. Уpaд у чapговы paз пaцвеpдзiy aбaвязковaсць aбклaдaння сялян пaвiннaсцямi згоднa колькaсцi i ягасщ нaдзельнaй зямлi у пaмеpы не звыш т^эи^й чaсткi ^b^rreay гaспaдapкi.
npb paспayсюджaнaсцi сялянскaй aбшчыны i З-x дзённaй пaншчыны з кожшй пpaцоУнaй душы ведaнне кольгасщ зямлi, якяя знaxодзiлaся у кapыстaннi aсобныx сялянскix гaспaдapaк, было для пaмешчыкay зaлiшнiм. ЗемлеУлaснiкi лiчылi, што пеpaxод дa пaзямельнaгa aбклaдaння пaвiннaсцямi выклiчa вa yмовax нiзкaй пpыбытковaсцi сельскaй гaспaдapкi Вiцебскaй гyбеpнi aдмовy знaчнaй чaсткi сялянствa aд нaдзельнaй зямлi i aгyльнaе скapaчэнне землекapыстaння пpыгонныx. Пaзнaчaныя пpычыны пpывядyць дa «зaняпaдy мясцовaй сельскaй гaспaдapкi, пaмножaць лiк aгapоднiкaУ i кyтнiкay, люмпешзуюць нaсельнiцтвa i нapодзяць цэлы кгас пaдзёншчыкay» [4, apx. 27].
^веш^ны кaмiтэт pэкaмендaвay yносiць у твен^ы пpыблiзныя пaмеpы сялянскix нaдзелay i вызнaчaць пpыбытковaсць гaспaдapкi, зыxодзячы з кольгасщ пaсеянaгa збожжa i звесгак гyбеpнскaгa стaтыстычнaгa кaмiтэтa aб сяpэдняй колькaсцi пaсевy нa вaлокy зямлi i сяpэдняй ypaджaйнaсцi зa aпошнiя i0 гaдоy. Hезaлежнa aд звесгак, зaпaтpaбaвaныx aд стaтыстычнaгa кaмiтэтa, швятовым пpaдвaдзiцелям двapaнствa дapyчaлaся пapaлельнa пpaвесцi aнaлariчныя пaдлiкi, a тaксaмa paзгледзець скapгi нa злоyжывaннi пaмешчыкay, яюя штучш пaвялiчвaлi колькaсць двapовыx i пpынiжaлi кошт пpaцоУнaгa дня селяшга [9, apк. 2]. У чэpвенi iS45 г. iнвентapны кaмiтэт зaпaтpaбaвay aд пaмешчыкay yпapaдкaвaныx стaтыстычныx дaцзеныx, якiя paней выклaцaлiся у сyпpaвaджaльныx лiстax дa iнвентapоy. Пaвятовым пpaдвaдзiцелям двapaнствa было нaкipaвaнa для paспayсюджaння i20 экземпляpay aдпaведнaй фоpмы [i0, apк. i0]. Пaмешчыкi пaвiнны былi пaкaзaць звестю пa шмaтлiкix пapaметpax - aц спосaбy a^a^y^i зямл^ якaсцi глебы i клiмaтычныx пaкaзчыкay, aд нaяyнaсцi мaстоУ, млыноу i пiтныx yстaноУ нa тэpытоpыi мaёнткa. Полaцкi пaвятовы пpaдвaдзiцель двapaнствa дaводзiy, што неaбxоднaсць «у пaдобныx пaдpaбязныx звесткax, яшя... не только я, aле нaвaт сaмi yлaдaльнiкi не у сiлax пaзнaчыць... » [ii, apк. З], вядзе дa немaгчымaсцi пaцвеpдзiць дaдзеныя пaмешчыкay без пaпяpэдняй пpaвеpкi.
У iS47 г. твен^ны кaмiтэт вызтчыу aбсaлютнyю колькaсць iнвенIapоУ, што чaкaлiся для paзглядy i зaцвяpджэння пa Вiцебскaй гyбеpнi у i646. Aднaк у шступным годзе гэга лiчбa пaвялiчылaся дa ПЗ2 зa кошт дaлiчэння дa яе aгyльнaгa лiкy мaёнIкaУ пaмешчыкay Дынaбypгскaгa пaветa. У iS4S г., «як неaдпaвядaючыя мэтaм ypaцa» [7, apK i4 зв.], был кaнчaтковa aцxiлены выпpauaвaныя мясцовым двapaнствaм «iipab^!» aб пpaцстayленнi ix сялянaм aсaбiстaй свaбоды нa npabax aбaвязaныx. Пеpaц п^ешны^^ Дынaбypгскaгa пaветa, якiя aцмayлялiся aц кaнчaтковaгa выpaшэння гэтaгa пытання дaсылaць швеи^ы у гyбеpнскi кaмiтэт, yзнiклa неaдклaднaя неaбxоднaсць гэтa зpaбiць.
У жтут iS49 г. Вiцебскaмy iнвентapнaмy кaмiтэтy было дaзволенa кapыстauдa «npaemam для кipaвaння мaёнIкa пa зaцвеpджaнaмy для яго iнвентapy», уведзеным у^ш Miкaлaя I aд 26 мяя iS47 г. для Кiеyскaй, Пaдольскaй i Вaлынскaй гyбеpняy. Швыя склaдaнaсцi пa Удaклaдненнi iнвентapоy зaпaволiлi i aмaль пapaлiзaвaлi пpaцy гyбеpнскaгa тамгата, чым выклiкaлi aб'явy aфiцыйнaй незaдaволенaсцi яго iмпеpaтapскaй вялiкaсцi мapyднaсцю увядзення iнвентapоУ у Вiцебскaй гyбеpнi [i2, apк. i].
Ha i студзеня iS50 г. у кaмiтэт ^ступ^ i604 iнвентapы, aднaк 770 з ix лшу было у чapговы paз веpнyтa пaмешчыкaм для дaпpaцоУкi i Удaклaднення. Ha пpaцягy годa усе дaпpaцaвaныя iнвентapы былi зноу пpaдстayлены у кaмiтэт, paзгледжaны тш, yxвaлены i дaслaны дa Вщебсгага, Maгiлёyскaгa i Смaленскaгa генеpaл-гyбеpнaтapa князя ^л^ы^, як1 дa пaчaткy iS5i г. зaцвеpдзiy 1З1З iнвентapоУ [7, apK i9, 2i, 26]. Пaчынaючы з iS50 г. новыx iнвентapоУ aд пaмешчыкay Вiцебскaй гyбеpнi у кaмiтэт не пaстyпaлa. Улaдaльнiкi п^ежныи мaёнткay, з дaзволy мiнiстpa yнyтpaныx спpaвay Л. ПяpоУскaгa, a^M^arn мaгчымaсць дaсылaдь свaе ^еш^ы у гампэты Miнскaй i Maгiлёyскaй гyбеpняy. Ha шсяджэнш кaмiтэтa 16 студзеня 1S51 г. было кaнстaтaвaнa
завяршэнне разгляду швентароу. Штогадовая справаздача Вiцебскаму грамадзянскаму губернатару «Аб справах камиэта» ад 31 студзеня 1851 г. утрыв^вала паведамленне аб тым, што «паступленне ад памешчыкау швентароу не чакаецца» [7, арк. 24].
Згодна з шщыятывай новага мiнiсIра унутраных спрау Д. Р. Бiбiкава, 22 снежня 1852 г. для беларусюх губерняу был зацверджаны швентарныя правшы па прыкладзе зацверджаных для Правабярэжнай Украшы. Прынцыповым адрозненнем правшау была фшсацыя у iнвентарах памерау агульнага сялянскага землекарыстання, як1я заставалiся нязменным у выпадку разарэння i л^вдацып асобнай сялянскай гаспадаркi. Аднак пасля смерцi Мшалая I Д. Р. Бiбiкау быу адпраулены у адстауку, а увядзенне iнвентароУ паводле распрацаваных iм правшау паступова спыншася. Да лiстапада 1857 г., калi Вiцебскi швентарны кампэт скончыу сваю працу у сувязi з падрыхтоукай адмены прыгоннага права, швентары был прыведзены у дзеянне пераважна у чатырох iнфлянцкiх паветах губернi.
Так1м чынам, можна падсумаваць, што вынiкi правядзення iнвентарнай рэформы для Вiцебскай губернi у плане непасрэднага эканамiчнага уздзеяння былi кволым^ але складанне iнвентароУ прывяло да абмежавання пераразмеркавання памешчыкамi зямлi i часткова зменшыла сацыяльную напружанасць на вёсцы. Былi замацаваны грашчныя памеры эксплуатацыi сялян, аднак захавалася тэндэнцыя да павелiчэння запазычанасщ памешчыкау, вымушаных разлiчвацца з дзяржавай за нядоiмкi са слабых сялянск1х гаспадарак. Па меры правядзення напрамак рэформы карэктавауся. Пасля атрымання прамежкавых вынiкау урад спрабавау адпрацаваць iнструменты i практыку эканамiчнага рэгулявання сельскай гаспадарк1. З iх лiку можна прыгадаць патрабаванне абавязковай наяунасщ працоуных кшжак у прыватнауласнших сялян, дзе пазначалiся адпрацаваныя на паншчыне днi; эксперыментальнае вылiчэнне падатковага цiску, як1 не замшае развiццю гаспадарк1; выпрацоука правiлау для арэнды маёнткау. Некаторыя захады прыне^ плён, шшыя не мелi эфекту щ былi прызнаныя непрымальнымi для памешчыкау i адк1нуты у працэсе рэфармавання. Напрыклад, замацаванне за сялянаш у неадчужанае карыстанне агульнай колькасщ зямлi было заменена на гарантаванне мшмальнага зямельнага надзелу дастатковага для самазабяспячэння асобнай сялянскай гаспадарк1.
Вывады
1нвентарная рэформа у памешчыцкай весцы дасягнула першачарговых мэтау па ушфшацып прыгоннага права на тэрыторыi Беларуа i Правябярэжнай Украiны. Недахопам, выяуленым у ходзе рэфармавання, стала аднясенне выдаткау на яе фiнансаванне на кошт прыватнауласнщшх сялян i прыбыткау памешчыкау. Ва умовах адсутнасцi значнага катталу у сельскай гаспадарцы падатковае абцяжаранне было для яе згубным. Урад зразумеу неабходнасць дзяржаунага крэдытавання для забеспячэння поспеху эканамiчных пераутварэнняу у сельскай гаспадарцы. Вынш iнвентарнай рэформы утчвалюя падчас рэформы 1861 г. па адмене прыгоннага права. Рэформа па адмене прыгону суправаджалася значным дзяржауным швестыцыям^ Урад Расiйскай iмперыi карыстауся назапашанай юрыдычнай практыкай i пры вызначэнш памерау сялянск1х надзелау, павшнасцяу i выкупных плацяжоу зыходзiу з лiчбау, пададзеных у ^ентарных апiсаннях.
Лтаратура
1. Улащик, Н. Н. Введение обязательных инвентарей в Белоруссии и Литве / Н. Н. Улащик // Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы, 1958 г. - Таллин, 1959. - С. 256-277.
2. Дело об открытии губернского комитета об инвентарях помещичьих имений // Нацыянальны пстарычны арыу Беларуа у г. Мшску (НГАБ у г. Мшску). - Фонд 2635. - Воп. 1. - Спр. 1.
3. Улащик, Н. Н. Инвентари помещичьих имений западной Белоруссии и Литвы 40-х годов XIX века как исторический источник / Н. Н. Улащик // Проблемы источниковедения. - 1962. - Т. 10. - С. 85-103.
4. Журналы Витебского комитета для рассмотрения и составления инвентарей помещичьих имений, 1845 г. // НГАБ у г. Мшску. - Фонд 2635. - Воп. 1. - Спр. 8.
5. Книга для записи прихода и расхода денег, отпущенных на содержание канцелярии Витебского губернского комитета, 1844-1845 гг. // НГАБ у г. Мшску. - Фонд 2635. - Воп. 1. - Спр. 19.
6. Дело о переписке инвентарного комитета с г. генерал-губернатором Смоленским, Витебским и Могилёвским // НГАБ у г. Мшску. - Фонд 2635. - Воп. 1. - Спр. 2.
7. Дело о доставлении господину Начальнику губернии в начале каждого года сведений о действиях Губернского комитета для всеподданейшего донесения о том Государю Императору // НГАБ у г. Мшску. -Фонд 2635. - Воп. 1. - Спр. 3.
8. Дело об отношениях уездного предводителя дворянства и объявления помещиков Невельского уезда, представивших инвентари поместьям // НГАБ у г. Мшску. - Фонд 2635. - Воп. 1. - Спр. 4.
9. Дело по предложению г. генерал-губернатора Смоленского, Витебского, Могилёвского об том, что должно обязывать владельцев к представлению инвентарей и по тем имениям, где поселены вольные люди // НГАБ у г. Мшску. - Фонд 2635. - Воп. 1. - Спр. 11.
10. Дело по предложению господина генерал-губернатора Смоленского, Витебского и Могилевского об истребовании от помещиков сверх инвентарей статистических сведений о их имениях // НГАБ у г. Мшску. -Фонд 2635. - Воп. 1. - Спр. 15.
11. Дело о доставлении для заверения Полоцкому уездному предводителю дворянства инвентарей помещичьих имений // НГАБ у г. М1нску. - Фонд 2635. - Воп. 1. - Спр. 17.
12. Дело по высочайшему повелению об объявлении высочайшего неудовольствия дворянству Витебской и Могилёвской губернии // НГАБ у г. М1нску. - Фонд 2635. - Воп. 1. - Спр. 48.
Summary
These aims are analysed on the economic questions of farmer villages of Belarus in 40-50 XIX century on the example of Vitebsk region.
Постуту у рэдакцыю 21.02.07.
УДК 282 (476)
В. В. Табунов
ВЗАИМООТНОШЕНИЯ РИМСКО-КАТОЛИЧЕСКОГО ДУХОВЕНСТВА И ЦЕРКОВНО-ПРИХОДСКИХ ШКОЛ НА БЕЛОРУССКИХ ЗЕМЛЯХ В НАЧАЛЕ ХХ СТОЛЕТИЯ
Введение
Религия всегда занимала заметное место в жизни белорусов. Не утратила она своей значимости и в начале ХХ столетия. Специфика конфессиональной ситуации в Беларуси на протяжении многих веков определялась поочерёдным доминированием католицизма и православия. Другие религии также оставили заметный след в белорусской истории.
Область религиозной политики является актуальной и в наше время в силу того обстоятельства, что для нашей страны почти на всём протяжении её истории была характерна поликонфессиональность. Во многом это обусловливалось её особым геополитическим положением на пересечении западной и восточной цивилизаций.
История политики российского самодержавия в отношении христианских исповеданий на белорусских землях начала ХХ столетия является одной из актуальных проблем историографии. Получив мощный импульс к развитию в дореволюционный период, исследования по данному вопросу продолжаются и сегодня. Вместе с тем, на наш взгляд, назрела необходимость по-новому взглянуть на проблему и ответить на следующие вопросы, какое место в религиозной политике российского правительства на белорусских землях в начале ХХ века занимали церковноприходские школы, как относилось к их деятельности духовенство одной из влиятельнейших религий в Беларуси - римско-католическое?
Целью статьи является освещение взаимоотношений церковно-приходских школ и римско-католического духовенства, а также определение роли школ «ведомства православного исповедания» в религиозной политике царизма на терерритории Беларуси в начале ХХ столетия.
Статья базируется на тщательно проанализированном автором архивном материале и опубликованных источниках. Некоторые из них впервые вводятся в научный оборот.
Результаты исследования и их обсуждение
Как известно, учебные заведения, помимо своего основного предназначения - обучения и воспитания подрастающего поколения, выполняют еще и роль проводника идей определенного направления. Поэтому вполне естественным выглядела заинтересованность Петербурга в начале ХХ столетия в том, чтобы на территории Северо-Западного края доминировали те школы, которые несли в народ «исконно русские» основы жизни. К такого рода учебным заведениям относились церковноприходские школы, которых в 1900 г. насчитывалось 42,6 тыс. с количеством учащихся 1,6 млн. человек [1, 366]. На их содержание были выделены огромные средства - 6,8 млн. руб. [2, 48]. Для ограничения своего рода «конкуренции» «лицам польского происхождения» было запрещено открывать в крае свои школы. В результате процесс обучения католического населения края осуществлялся преимущественно нелегально, что вызывало раздражение у властей на местах и у православных священников, игравших в системе образования империи важную роль. Последние были убеждены, что тайные школы «имели большое значение в деле перехода населения в католицизм» [3, 141].
