Роля беларушчыны ў фарміраванні тоеснасці беларускамоўных жыхароў паўднёва-ўсходняй латвіі і іх адносіны да іншых моў і гаворак Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 316.45

РОЛЯ БЕЛАРУШЧЫНЫ У ФАРМ1РАВАНН1 ТОЕСНАСЦ1 БЕЛАРУСКАМОУНЫХ ЖЫХАРОУ ПАУДНЁВА-УСХОДНЯЙ ЛАТВ11 I 1Х АДНОС1НЫ ДА 1НШЫХ МОУ I ГАВОРАК

М. Янковяк

г. Варшава, Полъшча

В статье представлены два аспекта, каса- The article focuses on two aspects which

ющиеся белорусскоговорящих жите-лей refer to the Belarusian-speaking rural people

деревень юго-восточной Латвии. Первый living in southeastern Latvia. The first is

относится к роли белорусского языка и бе- issue relates to the role of the Belarusian

лорусских говоров в формировании иден- language and Belarusian dialects in Latvia in

тичности, а второй - к отношению местного creating national identity and the second is

населения к языкам и диалектам (к белорус- issue on the attitude of local people towards

скому, русскому, латышскому, латгаль- languages and dialects (Belarusian, Russian,

скому и польскому). Основой для анализа Latvian, Latgalian, and Polish). The results

стали материалы, собранные автором во were based on material collected during field

время полевых исследований в пяти райо- research in five municipalities (Zilupes,

нах Латвии (Зилупэ, Дагды, Краславы, Дау- Dagdas, Kraslavas, Daugavpils and Ilukstes).

гавпилса и Илукшты). Keywords: Latvia, Belarusian, daily

Ключевые слова: Латвия, белорусский occurrence, national identity. язык, повседневность, национальная идентичность.

Уводзты

Беларусы, яюя пражываюць на тэрыторьи пауднёва-усходняй Латвп, з'яуляюцца часткова аутахтоннай, а часткова прыезджай пасля 1945 г. гру-пай [1; 2; 3; 4]. Даволi вялш iх адсотак складае сялянскае беларускамоунае насельнщтва. Мэта артыкула заключаецца у раскрыццi двух аспектау -першы з iх, гэта роля мовы у фармiраваннi нацыянальнай тоеснасцi, а другi - адносшы беларускамоуных жыхароу да розных моу i гаворак, якiя функ-цыянуюць на даследуемай тэрыторыi (латышская мова, латгальсюя гаворкi, руская мова, польская мова i, зразумела, мясцовыя беларускiя гаворкi, а так-сама беларуская лггаратурная мова).

Асновай даследавання з'яуляюцца палявыя запiсы, сабраныя аутарам падчас экспедыцый 2004-2016 гг.1 Матэрыял закранае амаль 300 гадзiн штэрв'ю, праведзеных у некалькiх раёнах Латвп: р-н Зшупэ (Zilupes novads), р-н Дагды (Dagdas novads), р-н Краславы (Kraslavas novads), р-н Даугаутлса (Daugavpils novads) i р-н 1луксты (Ilukstes novads). Пунктам выхаду для раз-важанняу сталi размовы з беларускамоунымi рэспандэнтамi, а не асобамi, яюя дэкларуюць беларускую нацыянальнасць. Такая пастанова выклшана

1 Даследаваннi праводзiлiся у рамаках розных мiжнародных праектау, памiж 1нстытутам славiстыкi ПАН

i 1нстытутам латышскай мовы АКЛ / Латвшскага ушверсиэта (Latvian-Slavonic Language and Culture in the Area of Direct Contact, 2001-2006; Latvian-Slavonic Linguistic and Cultural Borderland, 2007-2009; Latvian-Polish, Polish-Latvian Linguistic and Cultural Connections, 2009-2017), у рамках статутнай тэмы аутара у 1нстытуце славютыш ПАН (Jçzyk biaioruski w panstwach baityckich i obwodzie kaliningradzkim, 2012-2016), у рамках нямецкага праекту TriMCo (Triangulation Approach for Modelling Convergence with a High ZoomIn Factor, Машцсш ушверсиэт), а таксама у рамках прыватных даследванняу аутара.

па-першае нестабшьнасцю пачуцця щэнтычнасщ часткi суразмоуцау, а так-сама тым, што многiя, якiя карыстаюцца у штодзённым жыцщ беларускай гаворкай, лiчаць сябе не беларусам^ а палякамi (амаль палова) або рускiмi цi латышам^

Роля мовы у фармiраваннi нацыянальнай тоеснасщ

Значэнне мовы для беларускай эм^рацьи падкрэ^валася многiмi гра-мадскiмi дзеячамi i даследчыкамi [5], асаблiва для усведамлення сваiх ка-ранёу беларусамi, якiя жывуць па-за межамi Беларусi, дзе падтрыманне род-най культуры i традыцыi мае асаблiва важнае значэнне.

Пытанне ролi беларускай мовы i беларускiх гаворак у фармiраваннi нацыянальнай тоеснасцi беларусау Латвii не даследавана шырока. Тэма закра-налася агульна у двух публшацыях аутара [6, с. 70-73; 7, с. 82-86] i тольк у дачыненнi да Краслаускага раёна. Больш шырока праблема апiсвалася у дачыненнi да беларусау гарадскiх i мiжваеннага перыяду (напрыклад, на ас-нове тагачаснай прэсы) [8, с. 137; 9, с. 352-355; 10, с. 258-260; 11].

Значэнне мовы у фармiраваннi щэнтычнасщ iнакш выгладае сярод аду-каваных i свядомых асоб, якiя жывуць, напрыклад, у Рызе, а iнакш сярод неадукаванага насельнщтва, якое пражывае у памежных з Беларуссю вёс-час палявых даследаванняу я не сустрэу размоуцау, якiя б на пытанне "ад чаго залежыць нацыянальнасць беларусау?" сам па сабе паказалi на мову, за выключэннем аднаго хлопца1:

О, велъмг складаны вапрос. Но, ня ведаю так. Таму, што у яго бацък беларусы I таксама усе апошме роцтвеннк у яго з Беларуа. Но, яго выгляд ня можа на гэта паказывацъ. Рэч, значыцъ, як ён размауляецъ. Ня ведаю болъш, што яшчэ паказывае. Кулътура. У беларусоу велъмг такая ¡ншая кулътура, не як у Латви [М 1988 Шедруя, р-н Краславы]2.

Вялшую ролю беларускай мовы для щэнтычнасщ падкрэслша толью настаунща з 1ндры:

Язык? Канешна указывает. Язык I нацыяналънастъ - два взагмасвя-занных фактара. Патаму шта язык ва многам апределяет нацыяналъ-нае мгравазренге, васпргятге мгра. Iнаабарот. Ведъ в том Ы ¡нам языке бывают слава, каторые нгкак не переводяцца на другой язык. Эта I естъ нацыяналънае наследствге. Есл1 эта связъ, язык-нацыяналънастъ, вследствге каюх-та пргчгн нарушаецца, челавек чувствует себя не-многа ущербным. Напргмер, я всегда сажалела, што плоха владею бе-ларусюм языком. Но так слажылгсъ абстаятелъства [Ж 1976 1ндра, р-н Краславы].

Але тая ж самая рэспандэнтка, на пытанне "щ беларуская мова мае значэнне для беларусау Латгалп?", адказала ужо негатыуна:

1 Усе цытаты падаюцца з арыпнальным вымауленнем рэспандэнтау.

2 М/Ж - абазначае мужчыну або жанчыну, 1988 - год нараджэння, Шедруя - месца цяперашняга пражывання. Далей падаецца раён.

Я думаю, што нет. Балъшынству iз маладых па ф^, знают ам [бе-лapyскiй] язык mi нет. Шкто па этаму поваду не пережывает i дажэ не задумываецца. На щёт старшэва пакалемя, то ан гаварят на смес руска-беларускай. Смотрят новастi беларусюе i ва многам щтают себя настаящiмi беларусамi [Ж 19V6 I^,pa, p-н Kpa^aBbi].

Aсaблiвa вясковад молaдзь звяpтaлa yBa^, што не тpэбa ведадь белa-pyскyю мову, кaб лiчыць сябе белapyсaм i што янa не з'яyляеццa ^эсты®:-тай:

Для меня абщяцца на беларускам как та унiзiцелъна. Проста атна-шэше к ташм людям другое, не так, как напрiмер, англагаварящiм. Ну, а гавартъ па-беларуск i щтатъ себя беларусам - эта как кто хочет. Разве не так? Как бы беларускш язык эта язык села, деревм, но не как горада. В том i дела, е^i абразованый, то па-беларуск не разга-варiвает [М 1988 Пiедpyя, p-н Kpaслaвы];

(Ц беларусы Латвй павтш ведацъ беларускуюмову?) Не знаю...нет. Всё равно, знает то знает [M 198V Пiедpyя, p-н Kpaслaвы].

Рэaкцыя молaдзi выклiкaнa y вял^й ступеш тым, што яны звычaйнa y штодзённым жыцщ не paзмayляюць пa-белapyскy, are та pyскaй мове. 3a выключэннем Рып, дзе функцыянуе белapyскaя пaчaтковaя школa з 1994 г., i Kpaслaвы белapyсы не мaюць мaгчымaсцi ^aM^i aдyкaцыю нa pоднaй мове. Не с^ьше тaксaмa фaкт, што дaстyпныя для мясцовaгa нaсельнiцтвa СМ1 тpaнслююцa цi дpyкyюццa толькi нa лaтышскaй aбо pyскaй мовax1. Ад-ным з пытaнняy было, цi pэспaндэнт лiчыць вэжным, кaб aдкpыць белapyс-кiя школы y Лaтвii y сyвязi з вялiкaй колькaсцю белapyсay y pэгiëне. Усе pэспaндэнты, зa выключэннем адной жыxapкi Iндpы, ^asad, што нямa тв-кой пaтpэбы:

Ай не хачу я, руская, рускш харошый язык, а беларускш не люблю [Ж 1926 С^мю, p-н Kpaслaвы];

Но, урок беларускава языка да. Можна была бы, а патом, вот, ре-алъна в жызм, эта проста для общева развiтiя, патаму шта практiческава прiмененiя эта не будет iметъ. А iм не нада [вывyчaць], ан прекрасна могут чтатъ, прекрасна сматретъ телевiденiе, iм не нада. Так маладым, як i старым [Ж 1953 I^,pa, p-н Kpaслaвы].

Белapyскiя школы ютав&и та дaследyемaй тэpытоpыi дa вaйны, a выбap месвд aдyкaцыi 6ЫУ пеpaвaжнa выкл^ны пpaгмaтызмaм, нaпpыклaд,

блiзкaсцю ад xara:

Бо на месце была [белapyскaя школв y Тaлоеyцax], блiжэй было, да, а у Пiедруi нада было i^i, нада было i^i далёка, нада сем ктометрау да Пiедруi, цяжка было [Ж 1933 Kpывaсельцы, p-н Kpaслaвы].

Свядомым пpыxiльнiкaм aдкpыцця белapyскaй школы y Kpaслaве 6ыу Эдвapд Цынгель (нap. y 1914 г.), як сш дв в^ны пpaцaвay y белapyскaй

1 У Рызе вькодзщь гaзетa «Пpaмень», aле яга не дaстyпнaя y гэтвй чвстцы Лвтвп. Рэсгандэнты зв^гчвйнв вд мяне дaведвaлiся, што твквя гaзетa кнуе.

школе i пасля вайны, аж да смерщ, папулярызавау беларускую мову i культуру. Пазпыуна навучанне беларускай мовы успамшал1 вучш рускай школы «Варавшснэ» у Краславе, яюя удзельшчаи ва уроках прадмету материнская культура1:

Да, я хажу в Варавжснэ. Я пашла на беларускую культуру. Mai радтелг ic Беларуа, патаму i пашла. Но, там, как бы, немножка бела-рускава языка, там культура, каюе празднт беларусюе. Учтельнща ic Беларуа. Мы на экскурса в Мтске [Ж 1989 Краслава, р-н Краславы].

Прыведзеныя вышэй цытаты паказваюць, што для большасщ раз-моуцау беларуская мова не з'яуляецца важным фактарам у фарм1раванш тоеснасщ, пры чым гэта адносщца як да сярэдняга пакалення i моладз^ так i да асоб старэйшых. Роля мовы у фарм1раванн1 щэнтычнасщ трошк шакш выглядае сярод маладзейшых асоб (рускамоуных), якiя саромяцца беларускай мовай. Вясковыя пенсiянеры, у большасцi, адносяцца да сваёй беларускай гаворю пазпыуна або нейтральна, але па адной прычыне iх гаворка не спрыяе актыунаму пачуццю беларускасцi. Выклшана гэта яе спецыфiкай, а дакладней «змешанасцю». Самi рэспандэнты называюць яе па-рознаму, але найчасцей «змешанай» (беларуска-рускай або беларуска-руска-польскай), што i у пэунай ступенi (разам з iншымi чыннiкамi) пераносiцца i на праб-лему тоеснасцi (таксама «змешанай», падвойнай):

Тут змешаны язык, м чыста беларусю, м чыста руст, ш чыста польсю, усёу месце [М 1926 Упмалэ, р-н Краславы];

Мы гаворым па-руску. [Ц гэта чысты русю?] Не, не. Гэта ня чыста русю, m беларусю, m русю, мешаны [Ж 1933 1ндра, р-н Краславы];

Па-русю. Так н чыста па-русю. Вот, мы тут на грамцы, Вiцебcкaя обласць, раньшэ ж мы гaвaрылi, што былi у Вщебскай обласщ. Так мы мешаные таюе - слова рускае, слова беларускае, вот так разгавары-вaлi да вайны [Ж 1939 Каталава, р-н Зшупэ].

Частка суразмоуцау сваю мову называла нават рускай, перад ушм на поуначы (р-н Зшупэ), дзе колькасць русюх слоу значна перавышае беларус-юя.

Адносты беларускамоуных жыхароу Латвй да розных моу i гаворак

Пытанне адносш мясцовага насельнщтва да моу i гаворак, у тым лжу i беларусау, закраналася даследчыкамi [12; 13, с. 257-266]. Беларускамоунае насельнщтва Латвй у штодзённым жыцщ мае кантакт з рознымi мовамi i гаворкамг латышская мова (дзяржауная), латгальсюя гаворю (мова суседзяу i каталщкага касцёла), руская мова (ахоплiвае усе сферы жыцця), польская мова (сям'я, суседз^ каталiцкi касцёл), беларускiя гаворю i беларуская лгга-ратурная мова. Адносшы да кожнай з iх розныя, выклiканы рознымi чыннiкамi - шмпатыяй, прагматызмам, прэстыжам, распаусюджанасцю i г.д.

1 Вучш магл1 выбраць, у рамках прадмету, беларускую мову i культуру.

~ 114 ~

Беларуская мова

Жыxapы пaУднëвa-yсxодняй Лaтвii маюць мiнiмaльны кантакт з бела-pyскaй лiтapaтypнaй мовай. Пaдкpэслiвaюць, што яна не функцыянуе y ix paëне, a дзесщ «там, y глБ1бокай Белapyсi». Успpымaеццa звыгаайна пaзiтыyнa i лiчыццa ^Б^ожай, але пад умовай, што xto^^ paзмayляе па-белapyскy «гpaмaтычнa». Aсaблiвa добpa пpымaеццa aсобaмi, якiя ^б^ОИ y Лaтвiйскyю ССР пасля вайны i xaдзiлi y школу y Белapyсi, дзе сyтыкaлiся з белapyскaй мовай i кyльтypaй:

Беларуская мова ана такая Ытересная. Ана очэнъ такая глыбокая i там паглядзiце, яте знаментые учоные i пiсацелi, такая мова! [Ж 1937 Iндpa, p-н ^ославы^;

Но, беларускш язык очэнъ краЫвый. Патаму што, как ево услышэл, как ево учыл. Но стiхi, ан мне кажэцца неnеревадзiмы. Да, нравщца беларускш язык. I те вот паэты - Якуб Колас! [Ж 1953 Iндpa, p-н ^ославы^.

НегатБ^нБ! падыкод да белapyскaй лiтapaтypнaй мовы зayвaжaеццa y частк асоб сяpэднягa пакалення i, aсaблiвa, y моладз^ якая пад^э^вае «де-pевенский» яе xapaктap, шзю пpэстыж i амаль нулявую paспayсюджaнaсць y свеце.

Беларусюя гаворк

Aдносiны да белapyскix гaвоpaк pозныя. Большасць стapэйшыx асоб высказваецца пpa ix пази^на або нейтpaльнa, пaдкpэслiвaючы, што гэта ix мова i не yмеюць paзмayляць на iншaй.

НегатБ^нБ! пaдыxод зayвaжaеццa, нaпpыклaд, y стapэйшыx асоб, якiя нapaдзiлiся да вайны y Польшчы i xaдзiлi y польскую школу, а таксама y асоб, якiя не xочyць, каб дзещ пpaз белapyскaмоyнyю бабулю вывyчылi «не-пpaвильный pyсский язык»:

Я гавару, я сама беларуска, не люблю беларускш язык, не люблю. Но, граматiчэскi хто там разгаварываецъ [то так] [Ж 1926 С^мю, p-н ^ославы^;

Дочка, па-руск разгаварываецъ шна, шна на меня ругаецца, мама «ну што ты не можаш перавярнуцъ, дык дзетк тады учуцца ад цябе абы што». Но, што я магу здзелацъ, но мчэво, Ыагда мне выйдзецъ i па-руск i па-беларусю, мой язык прыродный [Ж 1926 С^мю, p-н ^ославы^;

Мой брат съмiяyся «но што ты ужэ сестра не можэш сказацъ платок», вот, платок, вот. Ага, а я «а дзе мая хустка», [...] а ён ужо га-варыцъ «а ты усё как у дзярэум» [Ж 1928 Kpa^ay, p-н ^ославы^.

Негаты^нае стayленне молaдзi да мясцовай гaвоpкi вБ1клшана шзюм пpэстыжaм i моyнымi тэндэнцыямi сяpод маладзейшага пакалення:

Там дзевушк Ы парн съмiялiся, што па-беларуск там шляпают, но i yчылiся па-руск [Ж 1926 С^мю, p-н ^ославы!].

Руская мова

Амаль усе мае суразмоуцы адносшся да рускай мовы пазпыуна, рэдка нейтральна. Выклiкана гэта перад усiм высокiм прэстыжам, гiстарычнымi умовамi i тым, што яна ахоплiвае усе сферы жыцця. Многiя падкрэ^ваи таксама распаусюджанасць рускай мовы у свеце:

Рустй сложный язык, граматжа сложная, но класжа, лтература руская - чюда. У латышэй десятай долi нет таво [Ж 1937 1ндра, р-н Краславы];

Нравщца, не нравщца. Он жэш лучшый чем беларускт язык. Так как бальшынство жытелей рaзгaвaрiвaет на рускам. Но, не бальшын-ство, но сорак працэнтав Латвй рaзгaвaрiвaет на рускам языке. I к этаму языку не атносяцца так, как к беларускаму. Беларусюй язык, эта па-мойму язык деревм. Рускт, но эта... Раая какая бальшая страна! Первае места па террторй в мiре, i этат язык нужэн в мiре тожэ. Этат язык все знают, я так щтаю. Но, там в Сэшэа, где бы я там не был, все знают. Тожэ в Англй все будут знать рускт язык [М 1988 Шедруя, р-н Краславы].

Польская мова

Як да рускай, так i да польскай мовы амаль усе мае рэспандэнты адносшся пазпыуна i падкрэ^ваш яе прыгажосць. Асаблiва зауважаецца гэта у выказваннях размоуцау, што прыехаи у Латвш пасля 1945 г. з Заход-няй Беларуш, якая да 1939 г. уваходзша у склад Польшчы. Звязана гэта з доугай традыцыяй выкарыстання польскай мовы у адмшютрацьи, ка-талщюм касцёле, адукацыи i сферы культуры. Роля i прэстыж польскай мовы зшзшся у савецюя часы, але пасля 1991 г. наноу зауважаецца яе адраджэнне - юнуюць польсюя школы у Краславе i Даугаушлсе, а дзве крашы - Латя i Польшча - уваходзяць у Еурасаюз, што дазваляе не толью гандаль, але сва-бодны турызм i магчымасць наведвання сваякоу за мяжой:

Польская мова мне падабаецца. Полская мова мне заусюлЫа падаб-алася, краавая. Хто чыста па-польску гаворыць, краава [Ж 1923 Гай-сел^ р-н Краславы];

Толька адно, што я люблю Ыльна польскт язык. Як я люблю, дзе па-ляк гаворуць, як у целевiзaр сматру i на сына «давай, пераключай на польскт канал». Як культурны язык, паляк так краава гамонюць [Ж 1932 Лупанды, р-н Краславы].

Польская мова, як i руская, часта лiчыцца культурнай i супрацьстауля-ецца беларускай:

Польскт язык вапшчэ я очэнь люблю, культурный. Вот, эта самае, рускт тожэ быу харошый, культурный, не, не сказаць, беларуск самы паскудны [Ж 1926 Стрэмю, р-н Краславы].

Латышская мова

Адносшы да латышскай мовы сярод рэспандэнтау былi вельмi рознымi, ад паз^ыуных да пагардлiвых. Залежала гэта ад узросту суразмоуцы, пста-рычнага кантэксту i iншых чыннiкау. Пазiтыуны падыход часцей зауважа-ецца у старэйшага пакалення, негатыуны - у сярэдняга (больш рушфжава-нага), а моладзь з аднаго боку прызнае значэнне латышскай мовы як дзяржаунай i патрэбнасць ведання яе, каб атрымаць добрую працу, але з дру-гога боку кiвае на невялжую распаусюджанасць у свеце:

Эта сабачт язык, латышсюй язык эта сабачт язык. Латышы пргмушают ¡зучятъ этат язык. Но, рускт быстра вернёцца, оченъ быстра. Быстрее, чем ¡м [латышам] кажэцца [М 1960 Краслава, р-н Краславы];

А латышск тожэ нгчэво. Я, кагда работала, была у доме отдыха у Маёрах, умесц з латышамг. Разгаварываюцъ хто можэцъ па-латыску, тожэ нгчэво, латышск я лучшэ люблю чым беларусшй [Ж 1926 Стр-эмю, р-н Краславы];

Он нужэн толъка в ЛатвИ, в другом месте не будет нужэн. Но, можэт там в пасолъствах, оченъ мала там, нескалъка челавек. Он толъка нужэн в Латви [М 1988 Шедруя, р-н Краславы];

Ну, там латыск язык тожэ прэпадавалг [у школе], але я ня очэнъ яго любша I не знала [Ж 1928 Пашене, р-н Зшупэ].

Нейтральны падыход да латышскай мовы быу часта выклшаны фактам, што старэйшыя жыхары вёсю проста ёй не валодаюць i маюць рэдю кантакт:

А па латыск мы не знаем. Красгвы, ц некрасгвы, мы не знаем. Не паммаем, дык не пангмаем. Каждаму свой язык добры [М 1933 1ндра, р-н Краславы].

Латгалъсюя гаворк

Лагтальсюя гаворю звычайна лiчацца славянсюм насельнщтвам не-прыгожым^ што звязана не тольк з невысоюм прэстыжам, але i гучаннем i неразуменнем гэтай мовы:

I па-латгалъск разгаварываюцъ. А латгалъск якг страшны язык. Латгалъск очэнъ некраавы, таю, так пахожы да беларускага, таёй, вот. А ня-ня-ня, а лоба-боба там. Лоба-боба. Ну, харошая жэншчына лоба-боба. Па-латышск аева жэншчына, а па-латгалъск лоба-боба [Ж 1926 Стрэмю, р-н Краславы];

А па-латгалъсш н1чо не пашмаю я. Так не люблю латгалъскт язык, цгрпецъ не магу, он там такой каверканый [Ж 1928 Пашене, р-н Зшупэ].

Часам размоуцы падкрэслiвалi народны i змешаны характар латгаль-сюх гаворак (латышскага з русюм i беларусюм) i парауноувалi iх з беларус-кiмi гаворкамi (змешанай мовай беларуска-руска-польскай):

Не, латгалъск туда далъшэ. Дагда, туда за Краславу I там лат-галъцы. Тожэ ¡нтересный язык. Но, у н1х такой язык, латышы смеюцца

над мм, што так рaзгaвaрiвaют, какой-та народный, каверканый ла-тышскт. Смесь языков: рускава, беларускава, латышскавуа i ваабшчэ. Так, як у нас тут, смесь беларускава, рускава i польскава. Но, што край то абычай [Ж 1937 1ндра, р-н Краславы].

З пазпыуным настауленнем да латгальсюх гаворак я сутыкауся вельмi рэдка i датычыла гэта асоб, яюя валодаюць мовай i, напрыклад, хтосьщ з бацькоу меу латгальскае паходжанне:

А патом я зь дзецьмi тут радам дружыла i научылась па-латгальсм. А цтер харашо гавару па-латгальсю. Латгальск мне лучшэ [падаба-ецца] как латысю язык [Ж 1930 Каталава, р-н Зшупэ].

1дыш

Невялш кантакт з мовай щыш мелi тольк старэйшыя асобы, якiя памя-таюць даваенныя часы, каи яурэi пражывал у Зшупэ, Пашене цi Краславе. Рэспандэнты адносшся нейтральна да iдыш, гаворачы, што iх суседзi звы-чайна тольк памiж сабой размаулялi на гэтай мове, а у кантакце са славя-намi па-руску або на мясцовай гаворцы.

[Яурэi з нам^ па-русю, а caмi сабой, па-этаму, па-яурэйск [Ж 1928 Пашене, р-н Зшупэ].

Цыганская мова

Кантакт з цыганскай мовай мясцовае насельнщтва мае спарадычны. Пасля вайны засталося няшмат цыгансюх сем'яу. Яна, як i щыш, для маiх рэспандэнтау, перад усiм, незразумелая i гучыць як чужая:

Толька адна семя [цыган]. Ан между сабойрaзгaвaрiвaют [на цыганскай], но ан тожэ знают рускт язык, i не знаю, тожэ i латышскт. Он очень такой чужой. Я ево ваабще не знаю. Он для меня так звучт очень боязна [М 1988 Шедруя, р-н Краславы].

Падсумаванне

Сабраныя падчас палявых даследаванняу затсы размоу паказваюць, што беларуская мова не з'яуляецца ключавым фактарам у фармiраваннi щэнтычнасщ i не з'яуляецца прэстыжнай, у адрозненш ад мовы польскай, якая лiчыцца важнай для польскай меншасцi у Латвй. Рэспандэнты на пы-танне "чаму яны з'яуляюцца беларусамi?" указвалi пераважна такiя чыннiкi, як месца нараджэння, паходжанне бацькоу цi запiс нацыянальнасщ у пашпарце цi пасведчаннi аб нараджэнш. Да культурнага i моунага аспектау жыхары навязвалi спарадычна. У плане тоеснасщ беларускамоунае насель-нщтва пауднёва-усходняй Латвй з'яуляецца падобным на жыхароу шшых рэгiёнау Беларусi.

Адносшы рэспандэнтау да моу i гаворак, яюя функцыянуюць на гэтай тэрыторыи былi розныя i змянялiся у часе. Дзве мовы, руская i польская, пстарычна маюць высою прэстыж i лiчацца высокiмi, культурнымi. Яны звычайна ахоплiваюць або усе сферы жыцця (руская), або важныя з пункту гледжання жыхароу (адмшютрацыя, культура, каталщю касцёл - польская). Падыход да латышскай мовы у савецю час быу пераважна негатыуным, а

пасля 1991 г., Kani Латвiя зноу стала незалежнай краiнай, прэстыж значна павышуся, i частка асоб адносщца больш пазпыуна, або проста прагма-тычна. Лaтгaльскiя гaворкi не з'яуляюцца высокaпрэстыжнымi у aдчувaннi жыхароу славянскага паходжання, i пераважна ix гучанне не падабаецца бе-ларусам щ палякам.

Белaрускiя гaворкi звычайна выкарыстоуваюцца у сям'i, i старэйшае пакаленне aдносiццa да ix пазпыуна або нейтральна. 1ншы падыход мае сярэдняе пакаленне рэспандэнтау, яюя праз савецкую адукацыю моцна зрусiфiкaвaны. Беларуская лгаратурная мова пераважна падабаецца мaiм суразмоуцам, але адначасова лiчыццa далёкай i не прысутнiчaе у жыцщ мяс-цовага нaсельнiцтвa амаль увогуле.

Выкарыстаныя крын1цы:

1. Езавгау, К. Беларусы у Лaтвii. - Рыга: Выданьне Беларускага Выдавецтва у Лaтвii, 1927.

2. Jezovitovs, K. Par baltkrieviem un lielkrieviem Latvija. - Riga: Izglitibas Ministrijas Menesraksts, 1923. - 15 с.

3. Apine, I. Baltkrievi Latvija. - Riga: Latvijas Zinatnu akademijas Filozofijas un sociologijas instituts 1995. - 90 с.

4. Jankowiak, M. Bialorusini Latgalii - autochtoni czy imigranci? / M. Jankowiak // Acta Albaruthenica. - 2008. - № 8. - С. 264-274.

5. Баршчэуская, Н. Беларуская эм^рацыя - абаронца роднае мовы. - Варшава: Катэдра Беларускай Фшялёги Варшаускага ушверсготу. - 368 с.

6. Янковяк, М. Беларусюя гаворю у Краслаусюм раёне Лaтвii. Сaцыялiнгвiстычнaе дасьле-даваньне. - Смаленск: 1нбелкульт, 2015. - 288 с.

7. Jankowiak, M. Kilka uwag o czynnikach ksztaltuj^cych tozsamosc narodow^ mniejszosci bialoruskiej na Lotwie (na przykladzie rejonu kraslawskiego) / M. Jankowiak // Tozsamosc - J^zyk -Rodzina. Z badan na pograniczu slowiansko-baltyckim, red. A. Engelking, E. Golachowska, A. Zielinska. Warszawa: Slawistyczny Osrodek Wydawniczy, 2008. - С. 69-94.

8. Габранава, Ю. Беларусы i беларуская мова у Лaтвii: агляд пытання / Ю. Габранава // Беларуская лшгвютыка. - 2014. - выпуск 73. - С. 134-141.

9. Габранова, Ю. Периодические издания на белорусском языке, изданные в период первой Латвийской Республики (1920-1930-ые гг.) / Ю. Габранова // Русская филология. - Тарту, 2014. - № 25. - С. 348-356.

10. Габранова, Ю. Белорусы и языковая ситуацыя в Латвии (в аспекте билингвального образования / Ю. Габранова // Русская филология. - Тарту, 2015. - № 26. - С. 256-261.

11. Gabranova, J. Baltkrievu valoda 20.-21. gadsimta Latvija. Valodas kontaktu aspekts / J. Gabranova // Linguistica Lettica. - Riga 2015. - № 23. - С. 257-270.

12. Valodas Austrumlatvija: petijuma dati un rezultati. - Rezekne: Rezeknes Augtskola, 2009. -С. 466.

13. Jankovjaks, M. Baltkrievijas-Latvijas pierobeza dzivojoso nacionalitasu tels Latgales iedzivotaju skatijuma / M. Jankovjaks // Baltu un slavu kontakti. Rakstu krajums, ed. J. Kursite. - Riga: Madris. - С. 256-268.