CC BY
22
УДК 398.9(=161.3)
Ю. А. Петрушэуская
Магшёусю дзяржауны ушверспэт ¿мя А. А. Куляшова
ВЫВУЧЭННЕ НАЦЫЯНАЛЬНА-КУЛЬТУРНАГА КАМПАНЕНТА У ПАРЭМ1ЯЛАГ1ЧНЫМ ФОНДЗЕ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ
Вызначаны асабл1васц1 выяулення i атсання у айчынным мовазнаустве канца XIX - пачатку XXI стст. нацыянальна-культурнага кампанента у парэмгялапчнай сютэме беларускай мовы. Ак-рэслены напрамк! яго вывучэня: этымалапчны, этналшгвютычны, лшгвакультуралапчны, лшг-вакрашазнаучы. Установлена, што тлумачэнш уласна беларускага паходжання прыказак засна-ваны або на экстралшгвютычных фактах, або на суб'ектыуных поглядах, а не на дакладных i аб'ектыуных прынцыпах i крытэрыях этымалапзацьп устойл1вых моуных адзшак, таму шмат у чым з'яуляюцца спрэчньЕШ i памылковымг 1снуючыя вынЫ этымалапзацьп прыказак, яшя ужываюцца у беларускай мове, не дазваляюць акрэслщь нацыянальна-культурны кампанент яе парэм1ялаг1чнага фонду. Этналшгвютычнае i лшгвакультуралапчнае вывучэнне беларускай па-рэм1ялог11 праводзщца на беларускамоуным матэрыяле або на матэрыяле параунання з пэунай мовай (найчасцей рускай) i вельм1 рэдка — на усходнеславянсшм i заходнеславянсшм моуным матэрыяле, што 1стотна абмяжоувае рэпрэзентатыунасць вышкау. Лшгвакрашазнаучае атсанне нацыянальна-культурнага кампанента беларускай парэм1ялогп грунтуецца на вышках яе этыма-лапчных, этналшгвютычных i лшгвакультуралапчных даследаванняу, таму натуральна наследуе усе ix недакладнасщ i памылш. Устаноулена, што асноунай асабл1васцю выяулення i атсання нацыянальнага у беларускай парэм1ялогп з'яуляецца неапрауданае перабольшванне нацыяналь-нага за кошт ушверсальнага, спецыф1чнага за кошт агульнага, у вышку чаго скажаецца аб'ём i якасныя уласщвасщ нацыянальна-культурнага кампанента беларускай парэм!ялогп.
Ключавыя словы: беларускае мовазнауства, беларуская мова, парэм1ялог1я, нацыянальна-культурны кампанент, этымалопя, этналшгвютыка, лшгвакультуралопя, лшгвакрашазнауства.
Ju. A. Petrushevskaia
Mogilev State A. Kuleshov University
THE STUDY OF THE NATIONAL AND CULTURAL COMPONENT OF THE BELARUSIAN PAREMIOLOGY
The article deals with the peculiarities of determination and description of the national and cultural component of the paremiological stock of the Belarusian language of the Belarusian linguistics at the end of XIX - the beginning of XXI cent. Four branches of the study of the national and cultural component of the Belarusian paremiology: etymological, ethnolinguistic, cultural linguistics, cultural literacy. It was found out that the etymological explanation of the native Belarusian proverbs is in most cases based on extralinguistic facts, or the subjective views rather than on accurate and objective principles and criteria of the etymologization of language units, so in many ways are controversial and inaccurate. Existing results of the etymologization of the proverbs, which are used in the modern Belarusian language and are of the Belarusian origin, do not give an opportunity to determine the national and cultural component of its paremiological stock. It was determined that in fact (according to the selection of the language material) cultural linguistics description of the national and cultural component of the Belarusian language is generally based on the results of etymological, ethnolinguistic, cultural linguistics research. It was found out that the main feature of the determination and description of the national and cultural component of the Belarusian paremiological stock in Belarusian linguistics is an immense exaggeration of the national by the means of universal, specific by the means of general, as a result there is a distortion of the size and the qualitative characteristics of the national and cultural component of the Belarusian paremiology.
Key words: Belarusian linguistics, Belarusian language, paremiology, national and cultural component, etymological, ethnolinguistic, cultural linguistics, cultural literacy.
Уводзшы. У сучасным мовазнаустве у су-вяз1 з iMKniBbiM развщцём шэрагу таюх яго ад-галшаванняу, як лшгвакультуралопя, этналшг-вютыка, кагштыуная лшгвютыка, павял1чылася увага даследчыкау да высвятлення суадносш
нацыянальнага i ушверсальнага у моунай сютэ-ме i яе асобных падсютэмах, у прыватнасщ i у парэ]шялапчным фондзе мовы. Размежаванне нацыянальнага i штэрнацыянальнага у парэм1я-логн з'яуляецца актуальным, паколью адыгры-
вае метадалапчна значную ролю не толью у лшгвютычнай тыпалогп 1 ушверсалогп (пры па-раунанш парэм1ялапчных сютэм розных моу свету), але 1 у лшгвакультуралапчным выву-чэнш прыказак пры вызначэнш 1 ашсанш ¿х на-цыянальна-культурнай семантыю, 1 у лшгвады-дактычным ашсанш прыказак пры выкладанш мовы як замежнай (у лшгвакрашазнаучым ас-пекце) 1 шш.
Адной з асноуных праблем беларускай па-рэм1ялогп на сучасным этапе яе развщця, як акрэсл1у Я. Я. 1ваноу у сва1м дакладзе на XV М1жнародным з'ездзе славютау, з'яуляецца «вызначэнне агульнага (ушверсальнага) I спе-цыф1чнага (нацыянальнага) кампанентау беларускай парэм1ялогп на фоне шшых славянсюх 1 неславянсюх моу» [1, S. 112]. Гэтая праблема адпавядае аднаму з актуальных пытанняу су-часнай парэм1ялогп, для якой характэрна адсут-насць аб'ектыуных крытэрыяу дыферэнцыяцьп агульнага (ушверсальнага) I спецыф1чнага (нацыянальнага) у парэм1ялапчных падсютэмах розных моу свету.
Трэба зауважыць, што далека не усе пры-казю, яюя функцыянуюць у сучаснай беларускай мове 1 успрымаюцца яе носьб1там1 (у тым л1ку I даследчыкам1) як уласна беларусюя (1 ш-тэрпрэтуюцца на гэтай падставе як нацыяналь-на-культурны кампанент), ужываюцца толью у беларускай мове I характарызуюцца уласна бе-ларусюм паходжаннем. Гэта ж уласщва 1 ш-шым мовам свету, у яюх мнопя прыказю ма-юць шшамоунае паходжанне, але хутка ас1мшя-ват у мове-рэцышенце як правша, не асацьп-руюцца у ёй з чужым1 мовам1 1 культурам!. Так, паводле вядомага меркавання В. М. Маюеню, «вопреки расхожему представлению о густо национальной маркированности идиоматики и паремиологии они — как это ни парадоксально — являются более интернациональными, чем лексика» [2, S. 2].
Вывучэнне нацыянальна-культурнага кампанента у парэм1ялапчным фондзе беларускай мовы не адасобшася на сённяшш дзень у асоб-нае адгалшаванне у беларускай парэм1ялогп, але традыцыйна ажыццяуляецца у беларусюм мовазнаустве на ус1м працягу яго развщця у межах рознабаковага I рознааспектнага даследа-вання парэм1ялапчных адзшак.
Мэта артыкула — вызначыць найбольш значныя юруню 1 асноуныя асабл1васщ выявления 1 ашсання у айчынным мовазнаустве кан-ца XIX - пачатку XXI стст. нацыянальна-культурнага кампанента у парэм1ялапчным фондзе беларускай мовы.
Асноуная частка. Можна вылучыць чаты-ры найбольш значныя напрамю даследаванняу нацыянальна-культурнага кампанента у парэм1-
ялогп беларускай мовы: (1) этымалапчны, (2) этналшгвютычны, (3) лшгвакультуралапч-ны, (4) лшгвакрашазнаучы [3]. Усе названыя ю-руню узшкт у розны час, грунтуюцца на розным паводле моунай прыналежнасщ парэмь ялапчным матэрыяле, маюць розную ступень рэпрэзентатыунасщ, характарызуюцца неадно-лькавай прадуктыунасцю I рэзультатыунасцю у вызначэнш 1 ашсанш нацыянальнага у беларускай парэм1ялогп.
Этымалапчныя пошую нацыянальна-культурнага у парэм1ялапчным фондзе беларускай мовы сюраваны на выяуленне прыказак, яюя маюць уласна беларускае паходжанне, а таму з'яуляюцца часткай нацыянальнага-культурна-га кампанента беларускай мовы як цэласныя моуныя знаю.
Адны з першых этымалапзацый беларусюх прыказак належаць I. I. Насов1чу, яю уключыу у свой «Сборникь бЪлорусскихъ пословицъ» (1874) тлумачэнш як сэнсу, так 1 паходжання шмат яюх прыказкавых адзшак. Напр.: «Лтъ! яси посоля. Говорять переносно на вопросъ, доволенъ-ли мЪстомъ, службою, выборомъ или другими обстоятельствами жизни. Пословица происходить отъ сл'Ьдующаго разсказа. Молодой мужь, пришедши домой съ работы, когда мать подала ему щи, при первой ложкЬ сказать съ неудовольств1емъ: хто варивъ, вочи-бъ ему заливъ. — "Да гетожь жонка твоя" отвечала мать. Атъ! хладнокровно замЪтилъ сынъ, яси посоля» [4, с. 3].
Або, напр.: «Круци не верти, а придзецца умерци. Говорять при неминуемой участи, которой бы хотелось избегнуть. Пословица происходить отъ одной басенки. Одинъ бедный крестьянинъ просилъ вс'Ьх'Ь сосЬдокЬ изъ своего села быть кумою новорожденной его первой дочери, но изъ презр'Ьшя къ его бедности всЬ отказались. Въ такой крайности онъ, взявъ краюшку хлЪба, пустился въ дорогу, чтобы первую встречную просить кумою. Скоро онъ встр'Ьтилъ старуху скаредную и въ рубищахъ. Крестьянинъ поклонился, далъ хлЪбъ соль и объявилъ сною просьбу. Старуха не отказалась. По совершенш крещешя, старуха, которая была ведьма, сказала куму: чтобы поправить твое состояше, даю тебЪ даръ лечения. Всякое зелье, данное тобою, будеть целительно; только смотри, не берись лечить того, у кого представлюсь я тебЪ въ головахъ больна-го; ибо онъ умретъ. Новый лекарь и прославился и очень разбогаткть. Но, проживши долго, самъ заболЪлъ, и, къ своему отчаяшю, увид'Ьлъ куму, стоявшую въ изголовьи. Тогда онъ оборотился головою въ нижнюю часть постели, и кума туда-жь перешла. И сколько разъ ни перемЪнялъ онъ положеше свое, кума
всегда находилась въ головахъ его; наконецъ сказала куму: "круци, кумъ, ни верци, а при-дзецца умерци"» [4, с. 69-70].
Яшчэ, напр.: «На вЪку всего наживешь, и Кузьму татою назовешь. Говорять полушутливо, когда обстоятельства заставляють поклониться тому, кому не хотелось бы. Пословица произошла отъ слЪдующаго разсказа. Одинъ пасынокъ, привыкши съ малолетства называть отчима своего по имени Кузьмою и, подросши, не оставлялъ своей привычки. Но одинъ разъ, везя съ отчимомъ по возу пшеницы споновой, какъ-то взъЪхалъ на косогоръ и попался подъ оборотившшся на него возъ. Пасынокъ, крича, звалъ на помощь своего Кузьму, Ъхавшаго впереди, но Кузьма, не откликаясь, продолжать ■Ьхать: Пасынокъ, видя невнимательность отчима, началъ кричать: Тата, тата! поможи мнЬ выл'Ьзць. Отчимъ немедленно остановился и освободить пасынка; но онъ, пр^хавши домой, при разсказЪ о такомъ случай сказалъ: на вЪку усего наживешь и Кузьму татою назовешь» [4, с. 83] 1 да т. п.
Аднак, такога кшталту этымалапчныя тлу-мачэнш, паводле слушнага меркавання I. Я. Ле-пешава, адносяцца да «сферы так званай народ-най этымалапзацьп», зашсаны был1 I. I. Насов1-чам, вщаць, у вышку «пачутай у народзе эты-малогп» [5, с. 7], таму не маюць каштоунасщ з лшгвютычнага пункту погляду, хоць 1 з'яуля-юцца вельм1 щкавым1 для фалькларыстау, яюя вывучаюць сютэму малых жанрау беларускай народнай творчасцг
Асобныя этымалапчныя тлумачэнш уласна беларускага паходжання некаторых прыказак, яюя ужываюцца у беларускай мове, сустракаюц-ца у Я. А. Ляцкага, М. Федароускага, А. С. Акса-м1тава, Ф. М. Янкоускага, I. Я. Лепешава \ ш-шых парэм1ёлагау \ фразеолагау.
Найбольш цэласна этымалапчны анал1з па-рэм1ялапчных адзшак, яюя ужываюцца у су-часнай беларускай мове (на матэрыяле яе л1та-ратурнага варыянта), прадстаулены у «Этыма-лапчным слоушку прыказак» (2014) I. Я. Лепешава, дзе вызначаецца уласна беларускае пахо-джанне 190 прыказак. Аднак 1 гэты слоушк аказауся не пазбаулены суб'ектыв1зму, яю праяв1уся у адсутнасщ (за вельм1 I вельм1 рэд-юм выключэннем) спасылак на шшыя этымалапчныя 1 парэм1яграф1чныя крынщы (што з'яу-ляецца абавязковым элементам этымалапчных лекачных I фразеалапчных слоушкау), а такса-ма у ¿мкненш бачыць уласна беларускае там, дзе яго няма 1 не можа быць. Апошняе, дарэчы, адпавядае агульнай тэндэнцьп у сучаснай лшг-вютыцы неапраудана перабольшваць нацыяна-льны кампанент у фразеалогп 1 парэм1ялогп самых розных моу свету, што часам легка аспрэч-
ваецца дзякуючы м1жмоуным супастауленням, яюя звычайна не утчваюцца, у тым лшу i пры этымалапчных пошуках.
Так, у этымалапчным слоушку I. Я. Лепешава прыказка Адна галаеа добра, а дзве <яшчэ> лепш (лепей) вызначаецца як «уласна беларуская», што «склалася у вышку сшекда-х1чнага пераносу (назва частю ужываецца у значэнш цэлага: галава чалавек)» i гаворыцца у выпадках, «кат л1чаць, што лепш паращца з KÎM-небудзь, чым рашаць справу аднаму» [5, с. 18]. Аднак, паводле шшамоуных парэм1ягра-ф1чных крынщ другой паловы XX ст., у рускай мове ужываецца прыказка Одна голова хорошо, а две лучше, якая з'яуляецца адным з найболей прадуктыуных прататыпау сучасных pycKix ан-тыпрыказак, што сведчыць пра яе агульнавядо-масць i шырокую ужывальнасць. Ва украш-скай — Одна голова добре, a dei ще краще, якая шырока не ужываецца, але мае агульную вядо-масць. У англшскай — Two heads are better than one (л1таральна «Дзве галавы лепш, чым адна»), якая актыуна парадыруецца у шматлтх антып-рыказках, што з'яуляецца паказчыкам яе агуль-навядомасщ i шырокай ужывальнасцг У фран-цузскай — Deux têtes valent mieux qu'une (л1таральна «Дзве галавы лепш, чым адна») i г. д. Зразумела, што «уласна беларуская прыказка» не магла трашць адразу у столью розных моу, стаць у ix агульнавядомай, набыць шырокую ужывальнасць, розныя нацыянальныя ва-рыянты i шматлтя парадыйныя перафразаван-Hi. Не мог у дадзеным выпадку быць задзейш-чаны i фактар выпадковасщ, кат у розных мо-вах незалежна адна ад адной узшкаюць бл1зюя па зместу i форме адзшю, таму што гэты фактар аб'ектыуны толью у выпадках адсутнасщ або ютотнай абмежаванасщ кантактау (у тым л1ку i не прамых) пам1ж дадзеным1 мовамг Можна меркаваць аб верагоднасщ запазычання прыказю з беларускай мовы у рускую мову щ украшскую мову (праз рускую) з прычыны адз1-най камушкацыйнай прасторы на працягу XIX i XX ст., аднак трансляцыя беларускай прыказю у англшскую i французскую мовы (нават праз рускую щ украшскую) не мае аб'ектыунага вытлумачэння. Зыходзячы з фактау шшых моу, прыказка Адна галава добра, а дзве <яшчэ> лепш (лепей) з'яуляецца не «уласна беларускай» (насуперак погляду I. Я. Лепешава), а шша-моунай, запазычанай у беларускую мову [6].
На жаль, этымалапчныя тлумачэнш уласна беларускага паходжання прыказак шмат у чым заснаваны або на экстралшгвютычных фактах, або на суб'ектыуных поглядах даследчыкау, а не на дакладных i аб'ектыуных прынцыпах i крытэрыях этымалапзацьп устойл1вых моуных адз1нак (адным з самых галоуных прынцыпау
з'яуляецца шырою параунальны анал1з у юрун-ку ад беларускай да шшых моу у сшхрашчным 1 у дыяхрашчным аспекце), таму шмат у чым з'яуляюцца спрэчнымь Можна канстатаваць, што этымалапчнае вывучэнне прыказак, яюя ужываюцца у сучаснай беларускай мове I часта беспадстауна вызначаюцца паводле паходжан-ня як уласна беларусюя, не дазваляе на сённяш-ш дзень дакладна акрэслщь нацыянальна-куль-турны кампанент парэм1ялапчнага фонду беларускай мовы.
Этналшгвютычны анатз нацыянальна-культурнага у парэм1ялапчным фондзе беларускай мовы аргашчна вышкае з вывучэння этнаг-раф1чных рэалш у прыказках як жанравай раз-навщнасщ вуснай народнай творчасщ 1 яшчэ не адасоб1уся ад таюх даследаванняу ш паводле метадалогп, ш паводле сва1х асноуных вышкау. Таму найбольш змястоуныя працы, прысвеча-ныя этналшгвютычнай штэрпрэтацьп беларускай парэм1ялогп, да сённяшняга дня з'яуляюцца у галше не мовазнауства, а фалькларыстыю (Т. В. Валодзша, Р. М. Кавалёва 1 шш.) { этнапе-дагогш (В. С. Болбас 1 шш.) [7].
Этнаграф1чныя тлумачэнш прыказак был1 уласщвы 1 першым зб1ральшкам беларускай па-рэм1ялогп. Так, I. I. Насов1ч у выданш «Сбор-никъ бЪлорусскихъ пословицъ» (1874) падае да этнаграф1чна марюраваных парэм1ялапчных адзшак адпаведныя каментарьи, напр.: «На радоницу д'обЪда пашуць, п'об'Ьдз'Ь плачуць, а въ вечеру скачуць. Радоница у БЪлорусцевъ есть день поминовешя по усопшихъ, празднуемый во вторникъ ©оминой недели, какъ въ ознаменоваше радости о воскресшемъ изъ мертвыхъ Спасител'Ь, возвещаемой живыми родственниками обыкновенно краснымъ яй-цемъ, по могилкЪ катаемымъ, съ произношени-емъ: Христосъ Воскресъ!» [4, с. 87].
Сучасныя даследчыю этнаграф1чнага змес-ту беларусюх прыказак (щ ¿х асобных кампа-нентау) вывучаюць м1фапаэтычныя уяуленш беларусау (А. В. Шарай, Т. Р. Рамза 1 шш.), с1м-волшу 1 вобразы жывёл 1 птушак (Т. Р. Рамза, А. Л. Садоуская 1 шш.), этнакультурную адмет-насць рэчау хатняга ужытку (Т. В. Валодзша 1 шш.), страу нацыянальнай кухш (А. С. Дзядова, С. Клундук 1 шш.), сямейных 1 сваяцка-роднас-ных адносш (А. Л. Садоуская, Ю. Шамяцша 1 шш.), правшау мауленчых паводзш (Ж. Селю-жыцкая 1 шш.), народнай педагогт (Ж. Я. Бе-лакурская, Н. В. Гаурош 1 шш.), сувязь прыказак з арха1чным1 абрадам1 (Л. Л. Ермакова 1 шш) I г. д. [7]. Часта матэрыялам этнаграф1чна-га анатзу адначасова з'яуляюцца I прыказю, I фразеалапзмы (А. Л. Садоуская 1 шш.) [7].
Этналшгвютычнае вывучэнне беларускай парэм1ялогп, у адрозненне ад адпаведнага вы-
вучэння беларускай фразеалогп [8; 9], право-дзщца звычайна на беларускамоуным матэрыя-ле (без улшу шшых славянсюх 1 не славянсюх моу), што ютотна абмяжоувае рэпрэзентатыу-насць атрыманых вышкау, асабл1ва у лшгвю-тычным аспекце, паколью дакладна вызначыць юнаванне сувяз1 прыказкавага с1мвала щ вобра-за, увогуле зместу прыказю з пэунай этнагра-ф1чнай рэатей, з тым щ шшым фактам народнай духоунай культуры можна толью у выпадку упэуненасщ, што гэта прыказка не з'яуляецца запазычанай з шшых моу або агульнай з шшы-м1 славянсюм1 (щ неславянсюм1) мовам1, дзя-куючы моуным кантактам.
Лшгвакультуралапчныя даследаванш нацыянальна-культурнага кампанента беларускай парэм1ялогп абумоулены развщцём лшгвакуль-туралогп як асобнай навуковай дысцыплшы, якая вылучылася з этналшгвютыю у апошняй чвэрщ XX ст. 1 яшчэ кватфшуецца як частка этналшгвютыю. Прадметам лшгвакультуралогп з'яуляецца так званая моуная карцша свету — сукупнасць уяуленняу аб акаляючым свеце 1 яго канцэптуатзацьп, што склалася у свядомас-щ носьб1тау мовы, адлюстроувае ¿х культурныя каштоунасц1 1 выражаецца у мове 1 у мауленн1. Л1нгвакультуралог1я адрозшваецца ад этнал1нг-в1стык1 тым, што сканцэнтравана на праблемах ап1сання узаемадзеяння культуры 1 мовы у пра-цэсе яе функцыянавання.
Л1нгвакультуралаг1чныя даследаванш беларускай парэм1ялогп пакуль нешматлшя 1 часта спалучаюцца з вывучэннем нацыянальнай кар-ц1ны свету, адлюстраванай у беларускай фразе-алог11. На матэрыяле беларуск1х прыказак выву-чаюцца спецыф1ка канцэптау «народ», «шчас-це», «праца», «розум» у беларускай нацыянальнай карцше свету (Т. В. Балуш, Т. А. М1халк1на, Ж. Я. Белакурская, А. А. Калесн1кава, А. С. Дзядова \ шш.), асабл1васщ нацыянальнага мента-л1тэту \ светапогляду (К. М. Рашэтн1кава, I. Ба-чыла, А. Л1с, Л. С1вурава \ ¿нш.), узаемааднос1-ны пакаленняу у беларусау (А. А. Акушэв1ч \ ¿нш.) \ г. д. [7]. На матэрыяле беларусюх \ шша-моуных прыказак вывучаюцца нацыянальна-культурная спецыф1ка канцэптау «лш» \ «мера» у беларускай \ польскай (Я. Красоуская), у беларускай \ англшскай (А. П. Маюк) парэм1яло-г11, канцэптау «душа» (А. М. Вас1льева), «баць-ю» 1 «дзец1» (С. М. Байкова) у беларускай 1 рускай парэм1ялогп, «сваё» \ «чужое» у беларускай \ рускай (I. Г. Гоманава), беларускай, нямецкай \ рускай (А. Канькова) парэм1ялог11, канцэптау «час» \ «колькасць» у беларускай \ англшскай парэм1ялогп (А. П. Маюк), харак-тару беларусау у беларускай \ рускай парэм1я-лог11 (В. Асшов1ч), гендэрных аднос1н у беларускай, рускай \ арабскай парэм1ялогп
(А. Л. Садоуская, Дз. С. Суслау), у беларускай 1 сербскай парэм1ялогп (А. М. Саков1ч), сютэмы каштоунасцей у беларускай I рускай, ¿тальянс-кай, нямецкай парэм1ялогп (А. У. Кчыпорчык), супрацьлеглых паняццяу у беларускай I рускай парэм1ялогп (А. П. Пусташыла) 1 г. д. [7].
Трэба адзначыць, што лшгвакультуралапч-ныя даследаванш беларускай парэм1ялогп пра-водзяцца звычайна або толью на беларускамоуным матэрыяле, або шляхам параунання беларускай мовы з пэунай мовай (найчасцей рускай) I вельм1 рэдка, у адрозненне ад адпаведнага вывучэння беларускай фразеалогп (М. Малоха), на фоне усходнеславянскага I заходнеславянс-кага моунага матэрыялу (В. М. Пугач) [7], што ютотна абмяжоувае рэпрэзентатыунасць атры-маных вышкау, асабл1ва у лшгвютычным аспекце, паколью дакладна вызначыць юнаванне сувяз1 пэунай прыказю з нацыянальнай карщ-най свету можна толью у выпадку упэуненасщ, што гэта прыказка не з'яуляецца запазычанай з шшых моу або агульнай з шшым1 мовам1, дзя-куючы моуным кантактам.
Лшгвакрашазнаучы аспект нацыянальна-ку-льтурнай спецыфш парэм1ялапчных адзшак беларускай мовы быу распрацаваны у айчын-ным мовазнаустве Я. Я. 1вановым [10] 1 рэал1за-ваны у лшгвакрашазнаучым даведшку «Слоу-шк беларусюх прыказак, прымавак 1 крылатых выразау» (1997) Я. Я. 1ванова \ шш.
Беларусюя прыказю у лшгвакрашазнаучым плане адлюстроуваюць нацыянальную культуру, па-першае, як цэласныя моуныя знаю, па-другое, сва1м1 лекс1чным1 элементам! (што да-тычыцца назвау рэалш матэрыяльнай \ духоунай культуры беларусау, жывёльнага \ раслшнага свету Беларуси ¿мёнау людзей \ геаграф1чных назвау \ г. д., яюя згадваюцца у прыказках), \ па-трэцяе, сва1м1 «прататыпамЬ>, паколью гене-тычна свабодныя спалучэнш слоу сам1м сва1м з'яуленнем (1 далейшым замацаваннем у мау-ленш) был1 абавязаны пэуным звычаям, трады-цыям, своеасабл1васцям духоунага свету \ по-быту беларусау, пстарычным падзеям, што у розныя часы адбывалюя на Беларус1 \ шш.
Акрамя гэтага, лшгвакрашазнаучую каш-тоунасць, паводле Я. Я. 1ванова, маюць 1 тыя прыказю, яюя з'яуляюцца агульнаужывальным1 у беларускай, рускай, украшскай щ польскай мовах, а у некаторых выпадках трапш у бела-рускую мову шляхам запазычання, але набыл1 у сучаснай беларускай л1таратурнай мове нацыя-нальна-культурную афарбоуку паводле значэн-ня або лекс1чнага складу. Параун. бел. Вольна-му — воля, а шалёнаму — поле \ рус. Вольному воля, спасённому рай — з'яуленне другой част-ю у беларускай парэмп мае глыбоюя м1фалапч-ныя караш ва усходнеславянсюм фальклоры 1
тлумачыцца тым, што выхад «у поле» с1мваль зуе выхад у свет смерщ, а чалавек з неунарма-ванай пс1хшай у народным уяуленш таксама л1-чыуся прыналежным свету смерщ. «Актуатза-цыя менав1та гэтых вобразау у беларусюм варыянце агульнага для усходнеславянсюх моу выразу Волънаму — воля \ складае нацыяналь-на-культурную адметнасць гэтай беларускай прыказю» [10].
Лшгвакрашанаучае ашсанне нацыянальна-культурнага кампанента беларускай парэм1яло-ги (як, дарэчы, 1 фразеалогп) разв1ваецца недас-таткова прадуктыуна з прычыны адсутнасщ шырокай защкауленасщ да вывучэння беларускай мовы як замежнай 1 ажыццяуляецца нярэд-ка разам з адпаведным ашсаннем беларускай фразеалогп (Я. Бухоуская 1 шш.) або афарысты-ю (Я. Я. 1ваноу), часам ¿мплщытна (Т. С. Сотш-кава) 1 пераважна у дачыненш да рускай мовы (А. Крупянкова, Н. П. Пятрова) \ да нямецкай мовы (Г. У. Басава) [7].
Фактычна (паводле адбору моунага матэрыялу) лшгвакрашазнаучае ашсанне нацыянальна-культурнага кампанента беларускай парэм> ялогп у асноуным грунтуецца на вышках яе этымалапчных, этналшгвютычных 1 лшгваку-льтуралапчных даследаванняу, таму аутама-тычна наследуе усе ¿х недакладнасщ I памылю Да таго ж, лшгвакрашазнаучае ашсанне мовы можа мець сэнс 1 звычайна праводзщца толью у дачыненш да нейкай адной ¿ншай мовы, што таксама вядзе да неапрауданага перабольшван-ня нацыянальнага за кошт ушверсальнага (штэрнацыянальнага), спецыф1чнага за кошт агульнага, паколью усе ¿ншыя мовы папросту ¿гнаруюцца.
Заключэнне. Найбольш значным1 к1рунка-м1 даследаванняу нацыянальна-культурнага кампанента у парэм1ялог11 беларускай мовы у айчынным мовазнаустве канца XIX - пачатку XXI стст. з'яуляюцца этымалапчны, этнал1нг-в1стычны, л1нгвакультуралаг1чны, л1нгвакра1-назнаучы. Усе яны узн1кл1 у розны час, грунту-юцца на розным паводле моунай прыналежнас-ц1 парэм1ялапчным матэрыяле, маюць розную ступень рэпрэзентатыунасщ, характарызуюцца неаднолькавай прадуктыунасцю I рэзультатыу-насцю у вызначэнн1 1 ашсанш нацыянальнага у беларускай парэм1ялог11.
Этымалапчныя тлумачэнн1 уласна беларус-кага паходжання прыказак шмат у чым заснава-ны або на экстрал1нгв1стычных фактах, або на суб'ектыуных поглядах даследчыкау, а не на дакладных 1 аб'ектыуных прынцыпах 1 крытэ-рыях этымалаг1зацы1 устойл1вых моуных адз1-нак, таму шмат у чым з'яуляюцца спрэчным1 1 памылковым1. Мног1я прыказю, як1я ужываюцца у сучаснай беларускай мове, беспадстауна
квал1ф1куюцца як уласна беларусюя паводле паходжання, што не дазваляе аб'ектыуна акрэс-лщь нацыянальна-культурны кампанент парэ-м1ялапчнага фонду беларускай мовы.
Этналшгвютычнае i лшгвакультуралапчнае вывучэнне беларускай парэм1ялогй праводзщца звычайна на беларускамоуным матэрыяле, або на матэрыяле параунання з пэунай мовай (най-часцей рускай) i вельм1 рэдка на усходнеславян-ск1м i заходнеславянсюм моуным матэрыяле, што ¿стотна абмяжоувае рэпрэзентатыунасць атрыманых вышкау, асабл1ва у лшгвютычным аспекце, паколью дакладна вызначыць ¿сна-ванне сувяз1 пэунай прыказю з нацыянальнай карцшай свету, сувяз1 прыказкавага с1мвала щ вобраза, увогуле зместу прыказю з пэунай эт-награф1чнай рэал1ей, з тым щ шшым фактам народнай духоунай культуры можна толью у выпадку упэуненасщ, што гэта прыказка не
з'яуляецца запазычанай з шшых моу або агу-льнай з шшым1 мовам1, дзякуючы моуным кантактам.
Лшгвакрашазнаучае ашсанне нацыянальна-культурнага кампанента беларускай парэм1яло-rii фактычна (паводле адбору моунага матэрыя-лу) грунтуецца на вышках яе этымалапчных, этналшгвютычных i лшгвакультуралапчных даследаванняу, таму натуральна наследуе усе ix недакладнасщ i памылкг
Асноунай асабл1васцю выяулення i ашсання у айчынным мовазнаустве канца XIX - пачатку XXI стст. нацыянальна-культурнага кампанента у парэм1ялапчным фондзе беларускай мовы з'яуляецца неапрауданае перабольшванне на-цыянальнага за кошт ун1версальнага, спецыф1ч-нага за кошт агульнага, у вышку чаго скажаец-ца аб'ём i якасныя характарыстык1 нацыяналь-нага у беларускай парэм1ялогй.
Л1таратура
1. Иванов Е. Е. Белорусская паремиология и афорпстпка в общеевропейском контексте (актуальные проблемы изучения) // Nationales und Internationales in der slawischen Praseologie = Национальное и интернациональное в славянской фразеологии / Hrsg. H. Walter, V. M. Mokienko. Greifswald: E. M. A.-Universität, 2013. S. 111-116.
2. Мокиенко В. M. Национальное и интернациональное в славянской фразеологии: различное в едином // Nationales und Internationales in der slawischen Praseologie = Национальное и интернациональное в славянской фразеологии / Hrsg. H. Walter, V. M. Mokienko. Greifswald: E. M. A.-Universität, 2013. S. 1-18.
3. Петрушэуская Ю. А. Нацыянальна-культурны кампанент парэм1ялапчнага фонду беларускай мовы як прадмет этналшгвютыю, лшгвакультуралогп i лшгвакрашазнауства (аналпычны агляд) // Славянская мифология и этнолингвистика: сборник научных статей / отв. ред. В. И. Коваль. Гомель: ГГУ имени Ф. Скорины, 2015. С. 216-218.
4. Носовичъ И. И. Сборникъ бЪлорусскихъ пословицъ. Санктъ-Петербургъ: Типограф1я Императорской Академш Наукъ, 1874. VI + 232 + 18 с.
5. Лепешау I. Я. Этымалапчны слоушк прыказак. Мшск: Вышэйшая школа, 2014. 139 с.
6. Петрушэуская Ю. А. Пра сферу ужывання i паходжанне прыказкА «Адна галава добра, а дзве лепш» // Вестник МГЛУ. Серия 1, Филология. 2015. № 5 (78). С. 84-96.
7. Иванов Е. Е., Петрушевская Ю. А. Белорусская паремиология конца XX - начала XXI века (1991-2014 гг.) : библиографический обзор // Паремиология в дискурсе / под ред. О. В. Ломакиной. М.: URSS: Ленанд, 2015. С. 252-292.
8. Коваль В. И. Восточнославянская этнофразеология: деривация, семантика, происхождение. Гомель: ИММС, 1998. 213 с.
9. Коваль В. И. Фразеология народной духовной культуры: состав, семантика, происхождение. Минск: РИВШ, 2011. 194 с.
10. 1ваноу Я. Я Нацыянальна-культурная семантыка беларускай мовы i праблема яе лшгвакра> назнаучай рэпрэзентацьп (на матэрыяле моунай афарыстыю) // Сацыякультурная прастора мовы (сацыяльныя i культурныя аспекты вывучэння беларускай мовы): калектыуная манаграфАя. Мшск: Веды, 1998. С. 33-62.
References
1. Ivanov Е. Е. Belarusian Proverbs and Aphorisms in the European Context (Actual Problems of Studying). Nationales und Internationales in der slawischen Praseologie = Natsional'noye i internatsional'noye v slavyanskoy frazeologii [National and International in Slavonic Phraseology]. Greifswald, E. M. A.-Universität, 2013, pp. 111-116 (In Russian).
2. Mokienko V. M. National and International in Slavonic Phraseology: Different in a Single. Nationales und Internationales in der slawischen Praseologie = Natsional'noye i internatsional'noye v slavyanskoy frazeologii [National and International in Slavonic Phraseology]. Greifswald, E. M. A.Universität, 2013, pp. 1-18 (In Russian).
