CC BY
0УДК 82.01/.09 DOI 10.52928/20 70-1608-2024-70-2-37-42
ВОБРАЗ БУДУЧЫШ ПРАЗ Б1НАРНЫЯ АПАЗЩЫ1 У "МАСАВАЙ ПАЭЗП" ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУС1
Д.А. ЮРКОЙЦЬ
(Беларуск дзяржауны ушвератэт, Мтск) e-mail: zmiceryurk@smail.com
У артикуле выяуляецца адметнасць раскрыцця "вобраза будучыт" у meop4a^i прадстауткоу "масавай паэзИ" Заходняй Беларуci. Асноуны акцэнт робщца на адлюстраванш типовых "бiнарных апазщый" (на прыкладзе вершау А. 1верса). Сцвярджаецца, што разгляд iдэйна-эcтэтычнай cпецыфiкi лтаратурнай твор-чаcцi патрабуе карэктнага выкарыстання тэрмтау "вобраз будучынi", "бтарныя апазщьп ", "масавая nаэзiя ", "заходнебеларуская паэзiя ". На канкрэтных прыкладах паказваецца, што аналiзрозных варыянтау адных i тых жа творау (яюя змешчаны у перыядычным друку Заходняй Беларус i савецюх выданнях) дазваляе выявщь вы-разную тэндэнцыйнасць у эвалюцып вобразау будучынi.
Ключавыя словы: вобраз будучыт, бтарныя апазщып, масавая nаэзiя, заходнебеларуская паэзiя, А. 1верс.
Уводзшы. Лггаратура Заходняй Беларуа (1921-1939) - важная частка лггаратурнага працэсу ХХ ст., якая неаднаразова станавшася аб'ектам даследаванняу лггаратуразнауцау. Яшчэ у савецшя часы былГ натсаны арты-кулы А. Салагуба "Лггаратурны фронт Заходняй БеларуГ' (1932) [1, с. 1], "Мастацкая лггаратура «Грамады»" (1933) [2, с. 155-165], П. Глебш "Мастацкая лггаратура Заходняй Беларуа" (1945) [3, с. 75-100], В. Таулая "1дэя уз'яднання беларускага народа у паэзп" (1946) [4, с. 195-198] i iнш. Аднак яны не был пазбаулены выразных iдэалагiчных штампау. Звярталася увага на лiтаратурны працэс Заходняй Беларуа i у перыядычных выданнях БССР. Значны унёсак у даследаванш паэзii Заходняй Беларусi зрабГу У. Калесшк, як1 з'яуляецца аутарам асобных раздзелау аб лiтаратуры Заходняй Беларуа у так1х фундаментальных працах, як "Псторыя беларускай савецкай лiтаратуры" у 2 частках (1982) [5, с. 126-160], "История советской многонациональной литературы" у 6 т. (1971) [6, с. 414-420], "История белорусской советской литературы" (1977) [7, с. 90-123] i шш. Пэуную колькасць прац даследчык прысвяцiу асобным паэтам: "Паэзiя змагання: Максiм Танк i заходнебеларуская лггаратура" (1959) [8], "Ветразi Адысея: Уладзiмiр Жылка i рамантычная традыцыя беларускай паэзii" (1977) [9], "Лёсам пазнанае: вы-браныя лггаратурныя партрэты i нарысы" (1982) [10] i шш. Выдау даследчык i вядомыя анталогii заходнебела-рускай паэзii "Сцяп i паходнi" (1965) [11] i "Ростанi волГ' (1990) [12]. Яшчэ адзш вядомы савецк1 навуковец, яш займауся заходнебеларускай лггаратурай, А. Лгс - аутар артыкула "Лггаратура Заходняй БеларусГ" у "Псторып беларускай лггаратуры ХХ стагоддзя" у 4 т. (1999) [13, с. 210-282] i шэрагу Гншых прац. Нельга не згадаць i М. Арочку, аутара прац аб асобных персаналях паэзи Заходняй БеларусГ: "Валянцш Таулай: Крытыка-бГяграфГчны нарыс" (1969) [14], "Макам Танк: Жыццё у паэзи" (1984) [15].
Што датычыцца сучаснасщ, то найбольш прадуктыуна у напрамку даследавання заходнебеларускай паэзи працуе М. МГкулГч (у 2010 г. была выдадзена манаграфГя "ПаэзГя Заходняй БеларусГ: 1921-1939" [16]). Акрамя гэтага, яшчэ у 2007 г. выйшла манаграфГя В. Зарэцкай i М. Янщкага "Гумашстычны пафас заходнебеларускай лггаратуры" [17]. У 2014 г. беларускай даследчыцай С. Калядкай была выдадзена кшга "Макам Танк: новыя факты, матэрыялы, штэрпрэтацыГ [18]. У 2021 г. выйшла кшга "Выбраныя працы па беларусшм лггаратура знаустве" прафесарк1 з Ольдэнбурга Гун-Брыт Колер, дзе, сярод шшага, у друпм раздзеле ёсць артыкул пад на-звай "Заходнебеларуская лггаратура i беларускае лтгаратурнае поле (1921-1939). Спроба вызначэння Гх месца" [19, с. 247-294]. Аднак казаць аб астэмным вывучэнш заходнебеларускай паэзи сучасныш лггаратуразнауцамГ усё ж не даводзщца. М. МшулГч слушна зауважае: "Прадметам шырокага, астэмнага, канцэптуальна-цэласнага аналiзу паэзiя Заходняй Беларуа яшчэ не стала" [16, с. 37]. Тым больш даследчыкамГ не вывучалася асобна тэма рэпрэзентацыГ будучыш у творчасш заходнебеларуск1х паэтау, як не праводзГуся i тэксталалчны аналГз творау. На гэта ёсць шэраг аб'ектыуных прычын, сярод як1х галоуная - рэзшя змены у грамадска-палпычным кантэксце ХХ ст. Ташм чынам, важнасць звароту да абранага падыходу даследавання вгдавочная. Выяуленне бачання лёсу БеларусГ у творчасш заходнебеларуск1х аутарау дазваляе больш поуна рэканструяваць светаадчуванне беларускага народа, яш пражывау на тэрыторыГ Заходняй БеларусГ, прасачыць яго светапоглядныя арыеншры. Памкненш да новай будучыш тлумачацца тым, што паэты, як правша, паходзш з сялянск1х сем'яу, адпаведна, яны як шхто шшы пазналГ цяжкасш жыцця у Заходняй БеларусГ, i у большасш вершау звярталася увага на сацыяльнае пытанне.
Пры вывучэнш заходнебеларускай паэзи даследчык сутыкаюцца з пэунымГ перашкодамГ, галоуная сярод яшх - шматшя вершы у савецк1х i часам найноушых выданнях паустаюць у вгдазмененым выглядзе, у адрозных варыянтах. Таму тэксталалчны аналГз, разгляд падтэкставых пластоу вершау, што выдавался у розныя часы, дазволяць вызначыць змены пафасу i мастацк1х сродкау рэпрэзентацыГ будучыш, праз як1я заходнебеларуск1я аутары выяулялГ Гмкненне да уз'яднання Бацькаушчыны.
Спосабау i форм рэпрэзенгацш будучыш у творчасщ прадстаушкоу заходнебеларускай паэзи знаходзГм шмат: зварот да моладзГ (М. Васшёк "Да моладзГ" (1926), С. Новка-Пяюн "Да беларускае моладзГ" (1929), М. Ма-шара "Маладым песнярам" (1930) i Гнш.); вылучэнне тэмы "песш", якая павГнна спр^гчынГцца светлай будучыш,
або вобразы звона, мчу, яшя людзi павшны пачуць (М. Машара "***Распалю у BarHi цярпення" (1931), С. Новж-Пяюн "Ой чаму званы?" (1926); ашсанне сну (ён можа быць як добрым, у яшм малюецца светлая будучыня, так i дрэнным, ад якога народ неузабаве aбудзiццa), i да т. п. У дадзеным артыкуле звернута увага на адзш са спосабау выражэння адносшау да будучын у творчaсцi прадстаушкоу "масавай пaэзii" Заходняй Белaрусi - праз бшарныя aпaзiцыi. Гэта былi супрацьпастауленш мастацк1х вобразау кшталту: рaнiцa - дзень, дзень - вечар; зiмa - вясна, восень - зiмa i шш.
Яшчэ У. Калесшкам, знауцам заходнебеларускай пaэзii, была высока ацэнена творчасць Анатоля 1верса (1вана Дaрaфеевiчa Мiско, 1912 - 1999). Для пачаткавога этапу творчaсцi гэтага аутара был1 характэрны тыповыя, шаблонный канструкцьп вершау, як1я сустракаюцца i у iншых прадстаушкоу "масавай плыш". Пазней А. 1верс зрaбiуся самабытнай творчай aдзiнкaй, аднак казаць аб шматбаковым анал1зе яго творчaсцi сучасныгш даследчы-кaмi не дaводзiццa.
Мэта артыкула - на прыкладзе творчасщ прaдстaунiкa "масавай пaэзii" Анатоля 1верса з улiкaм тэкстала-гiчнaгa aнaлiзу разгледзець бшарныя aпaзiцыi, праз яшя апасродкавана выказваецца стауленне да будучыш, -папярэдне абгрунтаваушы тэрмiнaлaгiчнaе значэнне ташх выразау, як "вобраз будучыш", "заходнебеларуская масавая пaэзiя".
Асноуная частка. Выкарыстоуваючы у навуковым дыскурсе паняцщ "вобраз будучынi" i "заходнебела -руская масавая пaэзiя", aкрэслiм, перадуам, iх тэрмiнaлaгiчны змест. Гэтыя паняцщ выкарыстоуваюцца навукоу-цaмi ХХ ст. у розных кантэкстах i як тэрмшы у вялiкaй ступенi канвенцыянальныеш (нават для Белaрусi i Поль-шчы). Прычына такога стaновiшчa - тая надзвычайная складанасць гiсторыкa-лiтaрaтурнaгa жыцця на захадзе Белaрусi (з 1921 па 1939 г.), плён якога мусяць ашсваць названыя канвенцыянальныя вызначэнш, спакваля ро-бячыся усё больш спецыялiзaвaнымi ды нaблiжaнымi да дэфшщый. Перад тым, як перaйсцi да дыферэнцыяцып паняццяу "масавая пaэзiя / масавая лггаратура" i "заходнебеларуская масавая пaэзiя", абгрунтуем тэрмiнaлaгiчнaе значэнне выразу "вобраз будучынi".
Важна гэта таму, што замест лексемы "вобраз", уласна кажучы, можна было б выкарыстаць у aнaлaгiчным функцыянальным знaчэннi, да прыкладу, нaйменнi "кaрцiнa", "мадэль", "контур", "праект", "праекцыя" i пад. Аднак тут варта зауважыць, што прaдстaунiкaмi розных навук усе згаданыя найменш (нават "контур" у нейкай ступеш) ужо маюць зусiм пэуныя тэрмшалапчныя кaнaтaцыi, трaдыцыi канвенцыянальнага выкарыстання у ста-лых тэрмiнaсiстэмaх. Практыка пераносу тэрмiнaу з адной навуковай галшы у другую увесь час пашыраецца, але зал1шне часта гэта робщца без належнага абгрунтавання. Ввдавочна, што перaлiчaныя вышэй нaйменнi немэтаз-годна запазычваць для фiлaлaгiчнaгa aнaлiзу фщыянальных тэкстау, i aсaблiвa - паэзи. Да прыкладу, "праект будучынi" разумеецца як праграма, рaзлiчaнaя на яе выкананне. Цi "мадэль", якая, як слушна зауважае I. Жолцiкaвa [20, с. 76], з'яуляецца у любым выпадку штучнай, мэтанак1равана створанай канструкцыяй, i таму "мадэль" не дазваляе падкрэслщь, што чаканне будучынi у л1рыцы - гэта штэнцыя, яна мае спантанны характар. У той жа час для атсання канашчных жанравых структур (напрыклад, aнтыутопiй, у яшх таксама ствараецца фшцыянальны свет) тэрмшы "мадэль", "карщна" i пад. могуць ужывацца прадуктыуна, таму што там будучыня ёсць дадзенасць, створаная па законах жанру. У нашым жа выпадку мы маем справу не з дадзенасцю, а з прадчу-ваннем, спадзяваннем (часцей), бачаннем, уяуленнем (радзей). Што не дзiунa, бо пaэзiя, усё ж, больш тонкая матэрыя, дзе aдзiн з найгалоунейшых склaднiкaу - эмоцыя. Кaлi у некаторых вершах заходнебеларуск1х паэтау (дэкламацыйнага характару) таксама можна убачыць "шструкцыю", якая досыць канкрэтна атсвае план дзеян-няу для найхутчэйшага надыходу будучынi, той самай абстрактанай "лепшай дол1", то гэта будуць якраз дэкла-мaцыi з утатчным (або aнтыутaпiчным) жанравым зместам.
Гаворачы пра "вобраз будучынi" у сацыяльна-фшасофсшм дыскурсе, даследчык1 спасылаюцца у асноуным на працу Ф. Полака "The image of the future". I нават аутар манаграфп з такой назвай не дае канкрэтнай дэфшщын, што маецца на увазе пад "вобразам будучынi". Згаданая даследчыца I. Жолщкава зауважае, што "у сучаснай публщыстыцы таксама, як i у гумантарных даследаваннях, выраз «вобраз будучыт» выкарыстоуваецца у яка-сьцi устойлiвага выразу", i што ужываецца гэты устойлiвы выраз "хутчэй iнтуiтыуна, чым рацыянальна" [21]. Сапрауды, кал1 стaвiць мэту даць канкрэтную дэфiнiцыю гэтаму паняццю, то для яе выканання спaтрэбiццa разгледзець незл1чонае мноства сiтуaцый, дзе яно запатрабавана i выкарыстана (што ёсць кампетэнцыяй хутчэй ка-гштыунай лiнгвiстыкi, чым лiтaрaтурaзнaуствa). Так1м чынам, невыпадкова тэрмiн "вобраз" у лггаратуразнаустве не мае адной унiверсaльнaй дэфшщын, але пры гэтым застаецца адным з самых частотных, чыё ужыванне абу-моулена нiбы апрыёры (бо мастацкая лггаратура - гэта спасщжэнне свету праз мысленне у вобразах).
Вывучаючы пaэзiю, мэтазгодна Удaклaднiць: лГрык часцей мысл1ць асацыятыуна, i з улжам гэтага запатра-баваным робщца словазлучэнне "асацыятыуны вобраз". Так, у вершах заходнебеларусшх творцау "будучыш" самой па сабе, як правша, няма, але ёсць бшарныя апазщш кшталту "сучаснасць - будучыня" ("зiмa - вясна", шш.); гэта значыць, стауленне да будучыш выказваецца апасродкавана.
"Будучыня" у заходнебеларусшх паэтау канкрэтызаваная у тым сэнсе, што яна абмяжоуваецца, у боль-шaсцi сваёй, бачаннем сацыяльнага пытання пасля вызвалення народа Заходняй Беларуа з-пад панскага прыгнё-ту, пасля кардынальных зменау грaмaдскa-пaлiтычнaгa плану (як1я бачыл1ся у асноуным у аб'яднанш з БССР). Адпаведна, уяуленне пра "будучыню" у абсалютнай большaсцi творцау будзе падобным па сваёй сутнасщ. "Ка-лектыуны вобраз - гэта вобраз, агульны для дадзенага соцыуму, як успрымаецца канкрэтнымi яго членамi, але
не фармiруецца кiмсьцi з iх персанальна. Калектыуны вобраз будучыш з 'яуляецца медыянай сацыяльных чакан-няу пэунай групы у той цi тшы перыяд часу", "вобраз будучыт, звязаны з эвалюцыяй дзяржаунага ладу ... са зменай форм зямельнайуласнасцi, зацвярджэннем свабоды слова ... не з 'яуляецца плодам творчасцi канкрэтнага аутара, ён узткае з агульнасц прадчуванняу, супадзення настрояу, адзтства адностау да будучыт. Гэта не аутарсю, а калектыуны вобраз будучыт" [20, с. 79]. Ташм чынам, мы маем справу з творчасцю паэтау, яшя бачаць будучыню Заходняй Беларуй лепшай у сацыяльным плане - гэта агульнае. Адрознае ж - мастацшя сродк рэпрэзентацьп гэтай будучыш. Умоуна можна вылучыць дзве групы вершау па спосабах рэпрэзентацып будучыш: праз прызму м1нулага (у асноуным у нацыянальна сшраваных паэтау) 1 праз прызму сучаснасц (у камушстычна заангажаваных). У першым выпадку гера1чнае м1нулае (з псторып ВКЛ, да прыкладу) дазваляе казаць паэтам аб магчымасщ адраджэння нацып у межах незалежнай дзяржавы; у друпм жа выпадку - цёмная сучаснасць прощ-стауляецца светлай будучыш у складзе БССР. Зразумела, што не заусёды будучыня уяулялася радаснай 1 бестур -ботнай; няпэунасць, трывога, выказаныя у вершах, таксама сустракалюя.
На пачатку творчасщ аб'ядноувау уйх паэтау рамантычна-узнёслы пафас, у яшм прасочвалася (часам вы-разна) нацыянальная ск1раванасць. Плынь масавай паэзи, у асноуным, грунтавалася на друпм варыянце разумения пстарычный перспектывы для беларусау, што абсалютна лёгка тлумачыцца: 1х сацыяльнае паходжанне спарадзша 1х жаданш. Каб зразумець, што маецца на увазе пад "масавай паэз1яй Заходняй Беларуй", варта звяр-нуцца да дэфшщый самога паняцця "масавай лггаратуры". У артыкуле, нашсаным Н. Мельшкавым для энцыкла-педш лгтаратурных тэрмшау, сярод шшага чытаем: "Нярэдка пад масавай лтаратурай разумеюць увесь ма^у мастацюх творау пэунага культурна^старычнага перыяду (цi якогасьцi лтаратурнага напрамку), яюя разгля-даюцца як фон найлепшых дасягненняу пiсьменнiкау першага шэрагу <... > творы характарызуюцца эстэтыч-най другаснасцю, нявыяуленасцю iндывiдуальна-ауmарскага пачатку" [22, с. 514]. Акрамя шшых характарыстык "масавасцГ (асноуныя з яшх нам вядомы у сучасным кантэксце: камерцыйны попыт, пэуная жанравая прына-лежнасць), гэтыя - найбольш прыдатныя для нашай йтуацып.
Прадстаушш масавай паэзи, як правша, рэфлексавал наконт сучаснасц 1 будучыш, беручы пад увагу, як было згадана, сацыяльны 1 грамадска-палпычны аспекты. У. Калесшк, напрыклад, шсау: "У канцы 20-х гадоу з асяроддзя масава-самадзейнай лiтаратуры вылучаюцца iмёны здольных паэтау Мiхася Васшька i Мiхася Ма-шары" [8, с. 3]. Важнае тут тое, што не уйм удалося "вылучыцца": у кагосьщ перыяд "масавасцГ застауся на пачатку творчага шляху, а хтосьщ так 1 не пераадолеу "бар'ер аматаршчыны" (тэрмш У. Калесшка). Гэта значыць, абсалютная большасць паэтау пачынала свой творчы шлях на, умоуна, узроуш "масавасцГ, а пасля хтосьщ вы-лучауся сва1м1 вершам з шэрагу аднатыпных творау, а хтосьщ - не. Тых, хто адразу здз1уляу сва1м1 творчым знаходкаш, было няшмат сярод паэтау, як1я асэнсоувал1 сацыяльнае пытанне (таму што яно само па сабе звужае кругагляд, пазначае усё адным памкненнем).
Наш ужо быу згаданы тэрмш "бшарная апазщыя". Масавая паэз1я Заходняй Беларуй, у якой асэнсоува-ецца лёс роднага краю, як правша, пабудавана на дастаткова тыповых супрацьпастауленнях: "з1ма - вясна", "цемра - святло" (якое бачыцца, як правша, "у дал"), "туман - яснае надвор'е", "ноч - ранща" 1 пад. (гэта у йтуацыях, кал паэт верыць у надыход лепшай дол1); часам сустракаецца 1 няпэунасць: напрыклад, "восень -з1ма". Вядома, зводзщь паэзш да схематычнага узроуню няварта, як вядома 1 тое, што любая з прыведзеных апазщый "абрастае" арыпнальным1 сродкам мастацкай выразнасц (дарэчы, 1 сярод 1х часта бачым "ушверсаль-ныя": аднатыпныя метафары, да прыкладу). Аднак пры разглядзе творчасщ пэунага паэта Заходняй Беларуй, думаецца, усё ж важна звяртаць на такя асацыятыуныя вобразы увагу. Як мшмум таму, што кал схема не змя-няецца напрацягу усёй творчасщ шсьменшка, то паустае пытанне: а ц эвалюцыянавау ён увогуле у мастацка -эстэтычным плане? Асвятленне цяжкага жыцця у Заходняй Беларуй (асабл1ва камушстычна-заангажаваным1 паэтам1) дазваляла вельм1 лёгка звязаць творчасць заходнебеларусшх паэтау з савецкай шэалопяй, праз што лта-ратурная крытыка асноуную увагу надавала не тым паэтам, яшя вынаходзш новыя вершаваныя формы, творчасць яшх вылучалася арыпнальныш сродкам1 мастацкай выразнасщ, а тым, хто шсау шэалапчна-актуальныя вершы.
Усё гэта дазваляе казаць пра абсалютна зразумелае скептычнае стауленне да творчасц1 масавай плыш паэтау з боку пазнейшых даследчыкау, як1я зауважал1 брак мастацка-эстэтычнага. Аднак для стварэння агульнай карцшы вобразных уяуленняу пра будучыню неабходна браць пад увагу усе плыш аутарау. Прадстаушш масавай паэзй, як правша, паходзш з сялянск1х сем'яу, адпаведна, пазнал1 цяжкасць ж^1цця як шхто 1ншы. Тым больш, банальная схема не перашкаджае аутару карыстацца самабытным1, тольк1 1м абраным1 мастацшм1 сродкам1.
Разгледз1м важнасць б1нарных апазщый на прыкладзе творчасц1 А. 1верса. Адразу абмов1мся, што творчасць аутара была высока ацэнена яшчэ У. Калесшкам: "Аднаму тольк паэту са слонiмскага гнязда удалося адолець бар'ер аматаршчыны - Анатолю 1версу, а выйсц за межырэгiянальнасцi на прасцяг нацыянальнай паэзИ -Валянцiну Таулаю" [10, с. 253]. Аднак нягледзячы на майстэрскае стварэнне пейзажных матывау, вершы А. 1верса пачатковага перыяду творчасщ не был1 пазбаулены штампау 1 недахопау. Не будзем галаслоуным1, прывядзем у прыклад цытату з рэдакцыйным1 ацэнкаш часоп1са "Нашая воля" (№ 8 за 1936 г): "За вершы дзякуем. Выкары-стаем. Тольк з некаmорымi катастрофа: («На прадвесьнi»). Проста жыуцом узятыя з Васшька, з Iльяшэвiча i яшчэ раз з Васшька; або «па горле лебядзей» - жывы Есетн. Не радзiм фатаграфаваць, бо маеце свой талент" (аутарская арфаграф1я 1 пунктуацыя вытрымак з перыядычных выданняу тут 1 далей захавана - Д. Ю.) [23, с. 6].
Гэта з рубрык "Паштовая скрынка", дзе рэдакцыя адказвала сва1м чытачам 1 аутарам, давала парады шсьменш-кам - шмат шкавага адтуль можна вынесш... Згаданага верша не захавалася (нават назва цалкам кашруе аднай-менны твор В. Таулая, нашсаны яшчэ у 1928 годзе). Аднак вобраз вясны тыповы для уах прадстаушкоу масавай паэзи - А. 1верс не выключэнне. Глядзш змест зборшка вершау паэта [24, с. 285-291], звяртаеш увагу на пачат-ковы перыяд творчасш 1 бачыш: "Веснавыя думы", "Гэта вясна", "***Я шукауяшчэ вясною" ...
Варта зауважыць, што "бшарныя апазщьп" у нашым выпадку неабходна разглядаць не схематычна, а у 1х рэалзацьп праз мастацшя сродк1, выкарыстаныя у вершы. Напрыклад, у вершы "Веснавыя думы" апазщыя "з1ма -вясна" паустае у адзшкавым аутарсшм варыянце. Л1рычны герой быццам бы 1 радуецца надыходу вясны ("Сум я свойрасплёскау//У сонечным прасторы" [25, с. 100]), аднак як тольш наступае ноч, думы яму не даюць спакою: "А зярнят нi жменi - //Што пажну улетку?" [25, с. 100]. У канцы верша - робщца задумл1ва-разважл1вай настра-ёвасць, з'яуляецца рамантычная узнёсласць (хоць вецер 1 "б'е па твары", "над цiхай вёскай - сонечныя мары"), у пазнейшых выданнях, дарэчы, "сонечныя мары" пераутвараюцца у "хмары", каторыя "наганяе вецер" [24, с. 20] -да пытання аб магчымасш прасочвання пазнейшага светааадчування л1рычнага героя, а таксама яго выяулення у захаваных щ адрэдагаваных варыянтах.
Апазщыя "ноч - дзень" таксама сустракаецца часта, у прыватнасщ, у вершах "Зорныя дароп", "Хтось расчэсвау зялёныя сосны", "Ноччу", "Вясёлай ранщай" 1 шш. Нашсау А. 1верс 1 верш "Пасля ночы", як1 не уклю-чаны у пазнейшыя выданш, хаця чаго варты адзш тольк1 выраз "зару аполонкам п 'юць кусты альховыя". Тут наз1раецца тыповая апазщыя "ноч - ранща", значыць, жыццё абнауляецца: на змену змрочнай халоднай ночы прыходзщь ясная ранща. У першых чатырох строфах быццам бы канцэпцыя вытрымл1ваецца: "На узгорках рат-цай // Дзень гарыць узорамi", "Жаурант грамадаю // Ратцу адзначылГ [26, с. 198], аднак у апошшх дзвюх -замест наступления дня фарбы згушчаюцца: "Сёньня пухам сьцелюцца //Ветры непадкутыя...", "У вёсцы дым кудзелiуся" [26, с. 198]. I узшкае быццам бы дысананс, працэс наступлення яснага дня, аднаулення жыцця пера-рываецца, верш заканчваецца мгнорныш радкамг "- Дзе лiсты падзел^?! - //Плакала бярозанька" [26, с. 198].
Асобную вагу мае вобразна асэнсаваны "туман". Ён сустракаецца у вершах "У шуме жыта", "На бруку", "***1зноу лшцца песш, песш..." 1 шш. Пра гэта тсау яшчэ Алесь Дудар пад псеудашмам Тодар Глыбоцш у крытычным артыкуле аб творчасщ Т. Кляшторнага (з крытыкай мы не згодны, прыводз1м у прыклад тольк1 слушную фразу наконт вобраза "туману"): "...як тольк ня зьдзеквалюя у нас над гэтыт няшчасным туманам" [27, с. 3].
Верш "На бруку" друкуецца упершыню у часотсе "Калосьсе" за 1938 г. У кшзе "Аусяныя росы" (2011) твор не вщазменены, а вось у савецшм выданш ёсць вщавочныя прауш. Звяртаючыся да Беларуа, паэт шша: "Сёньня у даль з-за густых чэстаколау //на анеючу даль паглядзГ [28, с. 210]. Пазней ради змяняюцца: "Бо на усход з-за густых частаколау // З захапленнем, надзеяй глядзш" [24, с. 28]. Тут з'яуляецца дастаткова тыповы вобраз "усходу", на яш глядзяць з захапленнем 1 надзеяй; часам можна убачыць 1 "сонца з усходу". Страфа "Гэта зоры разсеяны густа, // каб прарэзаць туманау плыты, // каб калосьсе зары з нашых пустак //зашумела у вагнёх залатых" [28, с. 210] замяняецца "Ноччу зорю рассеяны густа //1 прарэжуць туманау плыты. //1 вясной ура-джай з нашых пустак, //Будзем жаць ураджай залаты" [24, с. 28]. Арыпнальны вобраз "калосьсе зары" зшкае. Другое двухрадкоуе чытаецца як набор слоу, нагрувашчапых тольш дзеля стварэння рыфмы. Апошняя страфа надзвычай важная, у арыпнале яна гучыць так: "Ц ня радасьць прыдзе пасьля суму, // ц ня удараць у званы пасьля сну?.. //Ня нам думу горкую думаць // спатыкаючы нашу вясну!.." [28, с. 210]. Задумл1вы тон 1 няупэуненае пытанне з нядзеяй напачатку змяняецца воктчам, пасля якога шматкроп'е: л1рычны герой бадай што 1 не верыць, што усё будзе добра, але быццам бы падбадзёрвае сябе. У савецшм выданш былая настраёвасць губляецца цалкам, з'яуляецца цвёрдая упэуненасць, знаёмая 1 па вершах мнопх шшых аутарау: "Прыйдзе ра-дасць, як дзень пасля ночы, // Звон народны разбудзщь ад сну. // Будзем верыць i будзем прарочыць, // Спатыкаючы нашу вясну" [24, с. 28]. Тут ужо няма шяшх пытанняу 1 ваганняу, таму што тое, што прыйдзе радасць (пазначэнне савецкай улады), - настольш вщавочна, як што пасля ночы настае дзень. Тут 1 дзень 1 ноч, 1 вясна, 1 туманы...
На адной старонцы са згаданым творам змешчаны яшчэ адзш верш А. 1верса "Залацшася ранща". У першаварыянце аутар так атсвае жыццё у Заходняй Беларуа: "гэтак нiклi у цьму днi жыцьця - невясёлыя // памiж соснау зялёных i голых аст..." [29, с. 18]. У пазнейшым выданш "цьма" ператвараецца у "туман" -надзвычай важная змена. Ужо па двух згаданых вершах 1 убачаных зменах можна рабщь выснову пра тое, што у першаварыянтах надзея, вера у светлую будучыню у л1р^1чнага героя няпэуная, а у пазнейшых рэдакц^гях яна адназначная: складваецца уражанне, быццам бы л1рычны герой дакладна ведае, што усё будзе добра. Так 1 тут: "цьма" - гэта нешта трывала непрасветнае, а "туман" заусёды тольш часовая з'ява (тут варта праецыраваць гэта на шбыта веды пра тое, што Беларусь была раз'яднана часова, а не назаусёды). Працытуем апошнюю страфу: "Мо' прыдзецца яшчэ зiмаваць недагрэтымi - //хмары воукам кудлатым паузуць з-за Карпат... //Але песьню сваю дапяём недапетую // сярод нiу залатых, пад напевы сярпа" [29, с. 18]. Як бачна, верш гэты 1 так увасабляе сабой надзею, што ужо хутка частш Беларуа аб'яднаюцца у адну сацыял1стычную кра1ну ("напевы сярпа"), але простае згадванне "сярпа", в1даць, было вырашана узмацн1ць, больш пэуна звязаць з рэал1ям1 савецкага ж^1цця. Таму у пазнейшым выданш чытаем: "Мо прыйдзецца зшу сустракаць не за комтам, //Хмары воукам кудлатым плывуць з-за Карпат. // Бiяграфiя наша яшчэ не запоунена // У звоне цяжкага молата, звоне сярпа" [24, с. 25]. Прауда, у гэтым варыянце ёсць свае х1бы. Напрыклад, мастацкая вартасць зшжаецца: цяжка зразумець, чым ма-тывавана замена "недапетай пест" на "недапканую бiяграфiю", гэта ж не проза. А апошш радок гучыць так, як
павшен, напэуна, ён гучаць у сапрауднага савецкага паэта: у сярпа не можа быць напевау, як то было у арыпнале, цяпер ён звiнiць ды яшчэ й разам з цяжшм молатам.
Заключэнне. Разгляд Гдэйна-эстэтычнай спецыфiкi лiтаратурнай творчасщ патрабуе карэктнага выкары-стання тэрмшау "вобраз будучыш", "бшарныя апазщыГ', "масавая паэзГя", "заходнебеларуская паэзГя". Для ра-зумення светаадчування заходнебеларускiх паэтау i бачання iмi будучынi неабходна звярнуцца да разгляду лгга-ратурнага працэсу 1920 - 1930-х гг. у яго цэласнасщ, з улiкам узаемауплывау як розных творчых шдывГдуальна-сцей, так i цэлых адрозных плыняу. Паэзiя за межамi БССР мела свае прыкметныя набытк1. Пасля з'яднання нацьп некаторыя узоры i масавай творчасцi i вершы больш выбггных аутарау былi перавыдадзены. Параунанне розных варыянтау адных i тых жа тэкстау (на матэрыяле вершау А. 1верса) дазваляе выявщь выразную тэндэн-цыйнасць у эвалюцыi вобразау будучыш, што утрымлiваюцца на старонках савецшх выданняу заходнебеларус-кай лiрыкi. Прыведзеныя прыклады па творчасцi А. 1верса з'яуляюцца характэрнымi для усiх шшых яго сучас-нiкау - прадстаушкоу "масавай паэзи".
Л1ТАРАТУРА
1. Салагуб А. Лiтаратурны фронт Заходняй Беларуа // Лггаратура i мастацтва. - 1932. - № 1. - С. 1.
2. Салагуб А. Мастацкая лггаратура "Грамады" // Полымя рэвалюцыг - 1933. - Кн. 1. - С. 155-165.
3. Глебка П. Мастацкая лггаратура Заходняй Беларуа // Збор творау: У 4 т. - Т.4. - Мшск: Маст. ли-ра, 1986. - С. 75-100.
4. Таулай В. Выбраныя творы / уклад., прадм. i кам. А. Клышкг - Мшск: Белар. навука, 2014. - С. 195-198.
5. Калесшк У.А. Лггаратура Заходняй Беларусi // Псторыя беларускай савецкай лiтаратуры: вуч. дапам. для фшалапчных факультэтау ушвератэтау у 2 ч. Ч. 2 / пад рэд. I. Я. Навуменю i гнш. - Мшск: Выш. шк., 1982. - С. 126-160.
6. Колесник В.А. Литература Западной Белоруссии // История советской многонациональной литературы: в 6 т. - Т. 2. Кн. 1 / Акад. наук СССР, Ин-т мировой литературы им. А.М. Горького. - М.: Наука, 1971. - С. 414-420.
7. Колесник В.А. Литература Западной Белоруссии // История белорусской советской литературы / ред. И.Я. Науменко. -Минск: Наука и техника, 1977. - С. 90-123.
8. Калесшк У. ПаэзГя Змагання: Макам Танк i заходнебеларуская лггаратура. - Мшск: Дзярж. выд-ва БССР, Рэд. маст. лиры, 1959. - 251 с.
9. Калесшк У. Ветразi Адысея: Уладзiмiр Жылка i рамантычная традыцыя у беларускай паэзи. - Мшск: Маст. ли-ра, 1977. - 325 с.
10. Калесшк У. Лёсам пазнанае: выбраныя лггаратурныя партрэты i нарысы. - Мшск: Маст. лiт-ра, 1982. - 556 с.
11. Снял i паходнГ творы паэтау з былой Заходняй Беларуа / склад., аутар прадм. У. Калесшк. - Мшск: Беларусь, 1965. - 254 с.
12. Росташ волг з заходнебеларускай паэзи / уклад. i аутар прадм. У. Калесшк. - Мшск: Маст. ли-ра, 1990. - 414 с.
13. Лгс А. Штаратура Заходняй Беларуа // Псторыя беларускай лггаратуры ХХ стагоддзя. У 4 т. / Нац. акад. навук Беларуа. 1н-т лггаратуры Гмя Я. Купалы. - Мшск: Белар. навука, 1999. - Т. 2. - С. 210-282.
14. Арочка М. Валянцш Таулай: крытыка-бiграфiчны нарыс. - Мшск: Беларусь, 1969. - 166 с.
15. Арочка М. Макам Танк: жыццё у паэзи. - Мшск: Навука i тэхнгка, 1984. - 270 с.
16. МгкулГч М. У. ПаэзГя Заходняй Беларуа (1921-1939) / навук. рэд. У.В. Гншамёдау. - Мшск: Белар. навука, 2010. - 462 с.
17. Зарэцкая В., Янщю М. Гумашстычны пафас заходнебеларускай лггаратуры. - Брэст: БрДУ Гмя А. С. Пушкша, 2007. - 187 с.
18. Калядка С.У. Максiм Танк: новыя факты, матэрыялы, iнтэрпрэтаньIi. - Мшск: Белар. навука, 2014. - 485 с.
19. Колер Г.-Б. Заходнебеларуская лггаратура i беларускае лггаратурнае поле (1921-1939). Спроба вызначэння Гх месца // Выбраныя працы па беларусюм лиаратуразнаустве / склад. П.1. Навуменка; пад рэд. П.1. Навуменю; пер. з ням. Н. Пахомчык i гнш. - Мшск: БДУ, 2021. - С. 247-294.
20. Желтикова И. Образ будущего как образ // Ученые записки Орловского государственного университетса. - 2013. -№ 5(55). - С. 75-80.
21. Желтикова И. Образ будущего в интерпретации Ф. Полака [Электронны рэсурс] // Современные исследования социальных проблем (электронный научный журнал). - 2013. - № 3 (23). - URL: https://cyberleninka.ru/article/n/obraz-buduschego-v-interpretatsii-f-polaka. (дата обращения: 14.11.2023).
22. Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под. ред. А.Н. Николюкина. Ин-т науч. информации по общественным наукам РАН. - М.: НПК "Интелвак", 2001. - С. 514-517.
23. Вершаваная скрынка // Нашая воля. - 1936. - № 8. - С. 6.
24. 1верс А. Аусяныя росы: вершы, успамшы. - Мшск: Кшгазбор, 2011. - 292 с.
25. 1вэрс А. Веснавыя думы // Беларусю летатс. - 1937. - № 5. - С. 100.
26. Анатоль 1вэрс. Пасьля ночы // Беларусю летатс. - 1937. - № 9. - С. 198.
27. Тодар Глыбоцкг Пра лггаратурныя справы: "Ледзяная тиара" // Савецкая Беларусь. - 1927. - 5 кастр. - С. 3.
28. 1верс А. На бруку // Калосьсе. - 1938. - № 4 (17). - С. 210.
29. Анатоль 1вэрс. Залацшася ранща // Калосьсе. - 1938. - № 1 (14). - С. 18.
Пастушу 19.11.2023
ОБРАЗ БУДУЩЕГО СКВОЗЬ БИНАРНЫЕ ОППОЗИЦИИ В "МАССОВОЙ ПОЭЗИИ" ЗАПАДНОЙ БЕЛАРУСИ
Д.О. ЮРКОЙТЬ (Белорусский государственный университет, Минск)
В статье выявляется своеобразие раскрытия "образа будущего " в творчестве представителей "массовой поэзии " Западной Беларуси. Основной акцент делается на изображении типичных "бинарных оппозиций "
(на примере стихотворений А. Иверса). Утверждается, что рассмотрение идейно-эстетической специфики литературного творчества требует корректного использования терминов "образ будущего ", "бинарные оппозиции ", "массовая поэзия ", "западнобелорусская поэзия ". На конкретных примерах показано, что анализ разных вариантов одних и тех же произведений (опубликованных в периодической печати Западной Беларуси и советских изданиях) позволяет выявить четкую тенденцию в эволюции образов будущего.
Ключевые слова: образ будущего, бинарные оппозиции, массовая поэзия, западнобелорусская поэзия, А. Иверс.
THE IMAGE OF THE FUTURE THROUGH BINARY OPPOSITIONS IN "MASS POETRY" OF WESTERN BELARUS
D. YURKOITS (Belarusian State University, Minsk)
The article reveals the distinctiveness of revealing "the image of the future" in the work of representatives of the "mass poetry" of Western Belarus. The main emphasis is placed on the depiction of typical "binary oppositions" (on the example of poems by A. Ivers). It is claimed that consideration of the ideological and aesthetic specificity of literary creativity requires the correct use of the terms "the image of the future", "binary oppositions", "mass poetry", "Western Belarusian poetry". Using specific examples, it is shown that the analysis of different versions of the same works (which are included in the periodicals of Western Belarus and Soviet editions) allows us to reveal a clear tendency in the evolution of images of the future.
Keywords: the image of the future, binary oppositions, mass poetry, Western Belarusian poetry, A. Ivers.
