CC BY
12Трафiмчык A.B.
BepaceM> 1939 г. у caвeцкaй бeлapуcкaй пaэзii
Пaдзeлы Бeлapуci, пepш 3a ycë caвeцкa-пoльcкi, выкл^л знaчную пaэтычную pэaкцыю y бeлapуcкix мacтaкoy cлoвa. Вoceнню 1939 г. дa БССР бым дaлучaнa чacткa тэpытopыi, a^-пaвaнaй Пoльcкaй Pэcпублiкaй. Дa тaгo чacу мacтaцкaя лiтapaту-pa y Сaвeцкiм Сaюзe cTaAa чacткaй дзяpжayнaй дaктpыны. Тaму таэтычныя вoдгукi нa пaдзei нe Ha^i мeць aнтыcaвeччыны (у aA-poзнeннe, дapэчы, aд твopay 1920-х гг. ^a пaдзeл кpaiны). Тым ж мeнш дa пaвeлiчэння БССР вoceнню 1939 г. пaэты пacтaвiлicя з aдзiнaдушнaй шчыpaй paдacцю. Гэтa дaтычыццa i тaгaчacныx ^adRay (Янк1 Кутлы i Якубa KoAaca), i пpaдcтayнiкoy мaлa-дзeйшaгa пaкaAeння, i, што acaбAiвa вaжнa, зaxoднeбeAapуcкix пaэтay, cяpoд якix нe yce был пacлядoyнымi бaAьшaвiкaмi. Paзaм з тым у aprai^Ae aAлюcтpoyвaeццa poзнacць тэтычтай pэaкцыi бeAapуcкix мaйcтpay пяpa i ix pacrnœix кaAeг (aпoшнiя выя^^ял iмпepcкacць — у aдpoзнeннe aд пaтpыятычнacцi бeAapуcay).
Ключавыя словы: Пaэзiя, тэты, вepaceнь 1939 г., пaAзeл, Бeлa-pуcь, Пoльшчa, Зaxoдняя БeAapуcь, шл^ычны, pэгAaмeнтaцыя, aдзiнcтвa, шчыpacць, paдacць.
Пaдзei вoceнi 1939 г. лiчaццa эпaxaльнымi для БeAapуci. Яe этн!чныя 3ern.i дa тaгo чacу знaxoдзiлicя y пaдзeлeным cra-нoвiшчы. ^Aoy^rn чышм — пaмiж Пoльшчaй i Сaвeцкiм Сaю-зaм. У cклaдзe aпoшнягa бeAapуcкi нapoд зaймey нaмiнaльную дзяpжayнacць. Зaxoдняя чacткa кpaiны пaд пoAьcкaй уAaдaй нe мeAa aнiякaгa cтaтуca (RaAÍ нe л1чыць нaзывaннe кpэcaмi). 17 вepacня пpынятa paзгAядaць як дaту yз'яднaння БeAapуci. У той дзeнь 1939 г. Чыpвoнaя Арм1я aтaкaвaAa Пoльcкую PэcпубAiку i зaнялa Aa кянщ мecяцa яe бoльшую чacтку — 51% (Apугaя бьм aкупaвaнa Гepмaнiяй).
Палиычныя падзеi г1старычнага значэння заусёды траплял1 у паэтычны дыскурс. Так, уздым абурэння выкл1кау савецка-польск1 падзел Беларусi 1921 г. Натуральна, яго скасаванне таксама стала прадметам асэнсавання самымi рознымi творцами У сувязi з гэтым важна ул1чваць, што за мiжваенны перыяд савецкая улада збольшага справ1лася з усталяваннем рэгламен-тацыi л1таратурнаму працэсу. Тэма геапалГтычнага становiшча Беларусi п1льнавалася асабл1ва. Тым не менш тэматыка верасня 1939 г. у паэзи мае глебу для лГтаратуразнаучых наз1ранняу. На
падзеi адклiкнулiся мног1я мастак1 слова.
* * *
Грамадзянск1 голас на той час аднаго з двух народных паэ-тау Янкi Купалы пра падзеленасцьроднай крашы i яе дзяр-жаунщк1 Гдэал, праяв1ушыся яшчэ да Першай сусветнай вайны, узмацшушыся на працягу яе, працягвау гучаць i пасля падзелу крашы, замацаванага юрыдычна у сакав1ку 1921 г. Той голас не быу роуным, простым. Першыя месяцы увогуле Янка Купала маучау. Затое прарэзауся неузабаве параю вершау — моцных i гучных, на мяжы з iстэрыкай. У бок падзельшчыкау был1 ск1ра-ваны пачуццi злосщ i нават нянавiсцi. У iх спектры знаходзiцца i незадаволенасць сваiм народам, слабасцю у яго асяродку iдэi нацыянальнага адзiнства. Затым паэт супакоГуся. Прынамсi знешне. Разам з тым дазваляу сабе падазроныя думк1.П1кам не-прыняцця Янкам Купалам юнага становiшча Беларусi нечакана для усГх стау 1926 г. Здавалася б, улада уганаравала паэта самым высок1м званнем. I вось — удзячнасць. Ён працягвае у тым жа духу, кляймщь не тольк1 Польшчу, але г савецкi бок — шбыта ж дабрадзея. На першым плане па-ранейшаму — мала таго, што цэласнасць Беларус1, дык яшчэ Г яе свабода.Творчыя прылГвы Г адл1вы, як1я традыцыйна суправаджал1 Янку Купалу, прывял1 да таго, што пасля чарговага маучання ён вярнууся у л1таратурны Г грамадска-палиычны працэс абноуленым — паказальна пад-крэсленым прых1льн1кам бальшав1коу ды гх дактрыны. Разам з
тым тэт нe пaзбeг i aнтыcaвeцкix нoтaк[ Трафiмчык 2012, №2]. Пaкoлькi ён зapэкaмeндaвay cябe зa пaпяpэднi чac як нeнaд-зeйны cпaдapoжнiк cтaлiнcкaй пaAiтыкi, ягo твopчacць (бoльш чым кaгo iншaгa) тpымaAi пaд пpыцэлaм axo^irá iдэaAaгiчнaй чыcцiнi нa лiтapaтуpнaй нiвe. Уpэшцe пaзiцыя пaэтa aднocнa дoAi cвaёй кpaiны cтaAa ^лгам пpacaвeцкaй: вopaгaм, вiнaвa-тым у пaдзeлe бeAapуcкaгa нapoдa, зacтaAacя толью Пoльшчa. Пpapoцкiя вepшы пpaAкaзвaлi Зaxoдняй БeAapуci caвeцкую бу-дучыню, i яe нacтупAeннe y 1939 г. Ян^ KупaAa в^у paдacнa, ^ыным шчыpa. Яшчэ y вepшы «Якубу KoAacу» (1936) ayrap пpaдчувae:
Ды вepу: xуткa, нeзaдoyгa, У нeпpымушaнaй axвoцe, З тaбoй нябecнaю дapoгaй Мы пaляцiм нa caмaAёцe.
Мы шлящм нaд Нёмaн ciнi, Шд 6op, aд князя yжo cвaбoдны, Зaглянeм, xтo жывe y xa^œ, Дзe жыу ты, бpaт, з жыцьцём нязгoдны.
Стуль пaAяцiм мы i дa Biльнi, Дзe xлeб i coль дзял1л1 cпoAьнa, I ycë aгAeдзiм вoкaм п1льным
У Bi^m, yжo caвeцкaй, вoльнaй [Купала 1998, c. 88]. Напэуна тэт вepыy нe тoAькi y rae, штo Зaxoдняя БeAapуcь нeyзaбaвe cra^ caвeцкaй, aAe i y дaлучэннe дa БССР тaкoгa дapaгoгa для Kупaлaвa жыцця гopaдa, як B^ra, якaя, aднaк, бым aддaдзeнa Лiтвe i тoAькi aмaль пpaз год уcё poyrca paзaм з нaзвaнaй кpaiнaй увaйшAa у СССР. Тым ^ мeнш фapмaAь-нa тамылю нe дaпушчaнa, 6o y вepшы нe выкaзвaeццa вepы y будучую пpынaлeжнacць Biльнi дa 6eлapуcкaй pэcпублiкi, a гaвopыццa пpa cкopую caвeтызaцыю гopaдa (янa нacтупiAa з лeтa 1940 г.).
Канечне, названыя уз'яднаннем Беларусi падзеi верасня 1939 г. Янка Купала аператыуна вту радаснымi вершамi: «Верасень месяц...», «Сонца свяц1ла нам аднолькава...», «Ой, павей, вецер!..», «Калыханка», «Накармшся панскаю ласкай.», «Расшумеуся лес зялёны», «З новай думкай», «Слава табе, Арм1я...», «Еду сягоння я у В1льню...», «Прамiнулi дзянькь..», «Настау чарод...», «Засвяц1ла ясна зорка.». Бадай, самымi вядомымi, без нацяжкi афарыстычнымi радкамi на гэты конт стала першая страфа верша «Ты з Заходняй, я з Усходняй...»: Ты з Заходняй, я з Усходняй Нашай Беларуа, Больш з табою ужо школ Я не разлучуся [Купала 1998, с. 157].
Нягледзячы на таюя паэтычныя здабыткi, паэт потым неад-назначна прызнаецца М. Машару: «...Адчуваю сябе у даугу перад заходнiкамi, мала, надта мала тсау пра iх лёс i жыццё» [Машара 1975, с. 214].
Haкoлькi быу шчыpым Янкa Kупaлa у тым таэтычным цыкле, cкaзaць не мaгчымa. З aднaгo бoку, ён мчыу пaдзeл Бeлapуci Tpare^rn^ З iншaгa — мapыy не тoлькi ^a цэлacнacць Бeлapу-cкaгa Дoмa, aлe i пpa ягo caмacтoйнacць. Агаш^та бaльшaвiкi не дaвaлi. Тым не менш aнiякiх пaдcтay cумнявaццa у шчыpacцi пaэтa з нaгoды дaлучэння Зaхoдняй Бeлapуci ягo пaэзiя не дae.
1л. 1. Aдбiтaк пepшaпублiкaцыi чacткi цыклу вepшay Янкi Kупaлы «Ha зaхoднe-бeлapуcкiя мaтывы». Kpынiцa: Biлeнcкaя ^ay^a. 1939. б RacTp. С. 3
Дa гэтaй жa тэмы звяpнуycя i Якуб Колас, як у cвoй чac кaтэгapычнa acудзiy caвeцкa-пoльcкi пaдзeл Бeлapуci i aбoдвух ягo cуб'eктay [Tpa<ÍM4biK 2012, №5]. У^ 21 вepacня 1939 г.
* * *
паэт зрэагавау на савецкае уз'яднанне роднай крашы вершам «Свайму народу». Гэты i шэраг iншых, трохi пазнейшых вершау («Гудзе зямля, дрыжаць лясы.», «Радасная сустрэча», «На-перад», «Вольнаму народу» — як бачна, колькасна менш, чым натсау Янка Купала), а таксама паэмы «Рыбакова хата», якая датсвалася пасля вайны, не падвяргаюць сумненням высокую вартасць падзей, у вынiку якiх савецкая улада прыйшла на За-ходнюю Беларусь. Паэт падае розныя тэматычныя аспекты — i усюды бачыць змены да лепшага. Галоунае:
Няма гранщ, няма паноу — Сышло iх панаванне. («Гудзе зямля, дрыжаць лясы.») [Колас, т. 3, с. 26]
(Насамрэч старую мяжу саветы пакшул пад п1льнай вайс-ковай аховай, бо не хацел1, каб «савецшя» беларусы пабачыш, як жывуць iх супляменнiкi, як1я шчэ нядауна знаходзшся пад польскай акупацыяй i пансюм прыгнётам. I наадварот: дэ-манстраваць «заходшкам» дасягненнi савецкага ладу таксама было непажадана. Безумоуна, пры узаемным знаёмстве магло ушкнуць расчараванне у жыхароу абедзвюх частак Беларусi з-за рознщы ва узроуш i культуры жыцця, прычым не на карысць падсавецкай Беларусi.)
М. Мушынскi тсау: «Наурад цi можна аднесцi да творчых да-сягненняу Якуба Коласа i вершы, прысвечан^гя вострай, балючай тэме Заходняй Беларусi i тэме, паводле тагачаснай тэрмiналогii, вераснёускага вызваленчага паходу Чырвонай Армii. Гэтым творам уласщва заклiнальна-агiтацыйная iнтанац^Iя. Драматыз-му сiтуацыi, звязанай з далучэннем беларусюх зямель да савецкай Беларусi, вершы не перадаюць. Увага паэта засяроджана зноу на yслаyленнi героiкi, на паэтызацьи «чырвонай слаунай рацi», якая несла свабоду i мiр. У гшербал1заванай форме падаецца ваеннае сутыкненне савецкай i польскай армiй. Спрошчана намаляваны сцэны уцёкау польскiх правячых колау, «вяльмож-нага панства»» [МушынсК 2007, с. 92].
У 1919 г. жывучы на Куршчыне, паэт не сумнявауся у радасцi ад вяртання у родны кут:
Блaгacлaвёны чac тoй будзе, Kaлi я у poдным cвaiм людзе Kутoчaк бaцькay пpывiтaю I paдacць жыцця тaм пaзнaю [Колас, т. 8, c. 1б0]. Aднaк мapы-пpaдкaзaннi не cпpayдзiлicя. Пacля пpыxoду ca-вeцкaй улaды у Зaxoднюю Бeлapуcь Якуб Koлac бывay тaм тoлькi пaд нaглядaм. Пacля Дpугoй cуcвeтнaй вaйны тэт не iмкнуycя нaдoyгa зaтpымлiвaццa ш Cтayбцoyшчынe. Haпpыклaд, лeтнi aдпaчынaк ён пpaвoдзiy у iншыx мecцax, утой жa Бaлaчaнцы цi Kapaлiшчaвiчax.
^дзёншй i pэглaмeнтaцыйнaй публ^^^им^ю вapтa xa-paктapызaвaць кoлькicтapoнкaвы apтыкул Якубa Koлaca 1943 г. «Дpужбa и взaимнoe увaжeниe - зaлoг cвoбoды и пpoцвeтa-ния бeлopуccкoгo и пoльcкoгo нapoдoв» з уступным paдкaмi (ap'1'ыкул icнуe у нeкaлькix вapыянтax, тaму цытуем з poзныx кpынiц):
«Обpaщaяcь в нeдaлeкoe пpoшлoe, мы дoлжны пpизнaть, чтo чepнoй cтpaницeй в иcтopии пoльcкoгo гocудapcтвa ocтaeтcя нacильcтвeнный зaxвaт пoльcкими импepиaлиcтaми зaпaднoй чacти Бeлopуccии в 1920-21 гг.» [Kупaлa i Koлac, вы нac ^a-вaлi, c. 178]
«Еще в 1920-1921 гoдax пoльcкиe импepиaлиcты mot^to зaxвaтили чacть бeлopуccкиx, укpaинcкиx и литoвcкиx земель.
Ни oдин нapoд миpa, в тoм чиcлe и гольмий, не oпpaвдывaл этoт зaxвaт и cчитaл eгo aктoм таотлия. Живoe тeлo бeлopуc-cкoгo нapoдa пoльcкиe импepиaлиcты pacкpoили пoпoлaм» i дa т. п. [Колас, т. 1б, c. 2б9]
ycë ж Якуб Koлac такшуу не толью xвaлacпeyныя cлoвы пpa нaзвaнae ao^ гicтapычнaй cпpaвядлiвacцi дaлучэннe Зaxoдняй Бeлapуci дa БССР. Рэч у тым, штo двoйчы — яшчэ у 1939 г., a пacля i уступным — лaднaя чacткa тэpытopыi нaзывaнaй i caвeцкiм кipayнiцтвaм, i бeлapуcкiмi ш^ттльным дзeячaмi Зaxoдняй Бeлapуci бьм пepaдaдзeнa Л1тве. Рaзaм з Biльняй — гaлoyным цэнтpaм бeлapуcкaгa pуxу дa Пepшaй cуcвeтнaй вaйны
1 заходнебеларускага руху у перыяд уваходжання часткi краiны у склад мiжваеннай Польскай Рэспублiкi. Якуб Колас не паюнуу на гэты конт вершау щ нейкiх паэтычных агаворак. Але разоу пару выказауся у прыватным кантэксце: «У Вiльнi спыншся на
2 гадзшы. Паехал1 у Л[еншград]. Пазiраy i любавауся прыродаю Беларусь А чаму яна у л™уцау — пстарычнае непаразуменне. Не люблю Л1твы, ды яе i няма. Ёсць проста геаграфiчны тэрмiн. Гэта не шавшзм, а логiка рэчау» [Колас, т. 18, с. 333].
Нчога, тым не менш, не дае падставы сумнявацца у шчырай радасцi i Якуба Коласа з прычыны аб'яднання Беларусi. Але, як i у выпадку з Янкам Купалам, прысвечаныя гэтай падзеi вершы цалкам кан'юнктурныя, зададзеныя i рэгламентаваныя савецкай дактрынай. Прычым прыкладна такую ацэнку давал1 i сучаснiкi з абодвух бакоу i мяжы, i iдэалогii. «Что касается двух стариков — народных поэтов, то им нечем особенно похвалиться. Уже в течение нескольких лет они пишут «визитные карточки» ко всем праздничным дням.» — казау у 1939 г., як сведчыць нядауна выяулены у расшсюм архiве дакумент, на пленуме Нацыянальнай камiсii ССП СССР член Беларускай камки А. Суркоу [Мушынск 2012, с. 419]. ««Новы курс» Сталша прыглушыу i лiру Коласа, але — не заглушыу», - зрабiy выснову А. Луцкевiч у юб1лейным слове [Луцкевiч, с. 303], якая не супярэчыць папярэдняй тэзе, але дапауняе яе (ЫВ тым часам Якуб Колас ужо адмежавауся ад асобы А. Луцкевiча, ды апошнi наурад щ пра гэта ведау).
Такiм чынам, пасля карэкщроуш поглядау (1925) Якуб Колас шбыта старауся быць савецюм не толькi намiнальна, але i iдэйна. Неабходнасць цэласнасцi Беларусi у яго поглядах, у тым лжу выказаных паэтычным шляхам, нiкуды не дзелася. Аднак некал1 прысутная у творчасщ класiка швектыунасць за падзел у савецк адрас нiвелявалася (хаця i не без пэуных збояу)[ Трафiмчык 2012, №5], затое рэзка узмацн1лася у бок Польшчы. Краiна ж у выпадку уз'яднання павiнна была быць пад савецюм дахам. Так i сталася увосень 1939 г. Таму тыя падзеi Якуб Колас вггау. Тым не менш паэтычныя водгуш з гэтай нагоды не стал1 шэдэурамь
Tpaфiмчык A.B. Bepacem 1939 г. у caвeцкaй бeлapуcкaй пaэзii * * *
Маладыя паэты. 1930-я гг. ct^í тpaгiчным чacaм для ca-вeцкaгa бeлapуcкaгa мacтaцтвa. Maca лiтapaтapay, узгaдaвaнaя у aднocнa cпpыяльнae пaпяpэдняe дзecяцiгoддзe, бьм фiзiчнa лiквiдaвaнa. To^ xтo зacтaycя нa cвaбoдзe, муау быць пaлiткa-pэктны дa тoнкacцi. Aлe i cepвiлiзм дaлёкa не зaycёды paтaвay пaэтaвы лёcы.
Kaлi-нeбудзь пpa гэтa легенды pacкaзвaць будуць, i вучoны чый лoзунг — aдмepaй, узвaж i пpaвep! — будзе з п^ьш^ю cтpoгaй pac^rarea^ пыльныя гpуды мaтэp'ялay apxiyныx ^a змaгaннe зa БССР. A у rnc, у жывыx не пaмepлa гapaчaя пaмяць. Сцежк1 гэтыx гaдoy не пacпeлi яшчэ зapacцi. I мы вeдaeм дoбpa, кaгo згaньбaвaць i зaплямiць i кaму, як гepoю, нa yзвышшa вякoy узыедь
^cay у 1935 г., ужo не зaдoyтa дa cвaйгo тpaгiчнaгa кoну, Aлecь Дудap, дaлeй paзвiвaючы у iдэйнa пpaвiльным ключы тет^н^го: .. .Maйcтpы пуcтaзвoнcтвa, пpaйдзicвeты
i T^i Бeлapуcь зa двузлoты
пpaдaвaлi вялы^жным пaнaм [Дудар 2017, c. 93-9б]. Ayxap не нaзывae тыx «^a^xpo^». AAe cупpaцьпacтayляe ix caвeцкaму (не бeлapуcкaму) нapoду, зaвяpшaючы cвaю «пе-paкAiчку гaдoy» pэвepaнcaм у бoк «нaйвяAiкшaгa, любiмeйшaгa пpaвaдыpa», вядoмa ж, I. Cтaлiнa.
Такая кан'юнктура спараджала сацыяльны заказ, мастацкасць якога была сумнеунай. Асабл1ва гэта датычылася падзеленасцi Беларуа — адной з самых палггычнавострых тэм тагачасся. Завершаваныя iдэi у творчасцi Кандрата Кратвы, Максiма Лу-жанiна, П. Глебю, П. Броyкi i нямнопх iншых зводзшся да рэ-трансляцыи бальшавiцкай дактрыны, а менавiта — да узвелчэн-ня жыцця у Савецкай Беларуа i да крытыю польскiх прыгня-тальнiкаy на Беларуа Заходняй з адначасовым спачуваннем яе насельнщтву. Следам за савецкiмi палiтыкамi паэты прамаулял словы пра будучае злiццё абедзвюх частак беларускага народа пад адным дзяржауным дахам.
З сярэдзшы 1930-х гг. найбольш варожым для СССР з уся-го так званага кашталютычнага акружэння сгановiцца замест Польшчы Герман1я. Адсюль — i выпады, пагрозы у бок апошняй. Узяць хоць сабе той жа верш Алеся Дудара: Жарка б'ецца у кожнага у сэрцы совецкая кроу. Хай шыпщь Розенберг, хай зубамi ляскае Герынг, мы ужо мнопх вучыл — кал1 трэба
пауторым iзноy [Дудар 2017, с. 95].
Аднак у канцы лета 1939 г. i штык Чырвонай Армii, i вастрыё пяра цi не кожнага савецкага паэта зноу скiравалiся перадусiм у бок Польшчы, працягваючы, так бы мовщь, трад^1цыю. Выха-ванае на ёй маладое пакаленне беларусюх паэтау падзеi восенi 1939 г. успрыняло належным для Крамля чынам — адпаведна яго устаноукам.
Адным з першых (кал1 не самым першым) сярод паэтау на падзеi верасня 1939 г. адгукнууся П. Броука - вершам «Заходшм беларусам», апубл1каваным ужо на друп дзень паходу Чырвонай Арми у «органе ЦК i Мшскага абкома» «Звязда» [Броука]. Прывядзём дзеляпрыкладу першую i апошнюю строфы твора:
ПaAiAi вac aгнëм, знiшчaлi вac мячoм, He cмeлi гaвapыць вы мoвaю cвaëй, Bы пAaкaлi кpывëй пaд танеим бiзунoм, Зa вac xвapэлi мы i cэpцaм i душoй. <...>
Зaxoднi бeлapуc! Tbl вышay гpaмaдoй, Kaб з нaмi пaeднaць любiмыя пaлi. Бo мы aднoй cям'i, 6o мы aднoй зямAi,
з нaшaй мaткaй жыць — чыpвoнaю Macквoй. Kaнeчнe, тыя paдкi a^paray™ пepaдpукoyвaлi шшыя CMI, у тыш лiкугaзeты, штo cтaлi выдaвaццa нa Зaxoдняй Бeлapуci. Taк, вepш П. Бpoyкi быу змeшчaны у зacнaвaльным нумapы гaзeты «Biлeнcкaя пpayдa», якaя пaчaлa выдaвaццa у гopaдзe, aддa-дзеным нeyзaбaвe Л1тве, — тaкaя cкpыyлeнaя (для бeлapуcay) уcмeшкa лëcу.
3 А X О Д H i M БЕЛАРУСАМ
ПалЫ вас агнём, зн1шчал! вас мячом. Не смел! гаварыць вы моваю сваёй, Вы плакал! крывёй пад панск!м б1зуном, За вас хварэл! мы i сэрцам i душой.
Давол! слухаць больш пакутны спеу баро^, За волю вы пайшл!, для любых н!у i сёл... 1 белаыу арлу, што падае на дол, — Н!кол! не узняць драпежных кШцюроу!
Давол! мучыу вас пракляты польск! кат, Руку братэрскую прым!, таварыш —родны брат1 Хай зг!не польск! пан! ripaöiy рашучы час1 Чырвоны, вольны сцяг навек з'еднае нас! Заходн! беларус! Ты вышау грамадой, Каб з нам1 паеднаць люб1мыя пал!, Бо мы адной сям'!, бо мы адной зямл!, Нам з нашай маткай жыць—чырвонаю Масквой Пятрусь Броука.
IA. 2. Aдбiтaк вepшa Пeтpуcя Бpoyкi «Зaxoднiм бeлapуcaм». Kpынiцa: Бpoyкa П. Зaxoднiм бeлapуcaм II Biлeнcкaя npayAa. 1939. 22 вep. С. 2
У дaлeйшым кoлькacць пaэтычныx твopay нa aзнaчaную тэму pacAa. У нacтупным нумapы «Звязды» выступЫ Пятpуcь Глеб-xa з вepшaм «Рoдным бpaтaм» i Aнaтoль Acтpэйкa «Cуcтpэ-чa». У пepшым «пocтaб'яднayчым» нумapы «opгaнa пpayлeння Caюзa швецк^ т^менн^у БССР» «ЛiM» (зa 21 вepacня) кaAя нaзвaнaгa вepш з aнaлaгiчным лeйтмaтывaм менш вядoмaгa пaэтa A. Ушaкoвa «Зaxoднiм бeлapуcaм». Пpaз пapу cтapoнaк aпублiкaвaлi cвae вepшы AAecь Жaypук «Бpaту-бeлapуcу» i Г. Hяxaй «Бpaтaм Зaxoдняй Бeлapуci» (aco6a aпoшнягa ayrapa не ycтaнoyлeнa).
Як правда, акцэнт у кожным вершы рабiyся менавiта на ра-дасных пераменах, пачатак якiм дало 17 верасня. Але i пра падзел як пра першапрычыну дзейства шшым разам успамiналася: Лягла несправядл1вая мяжа, На часта дзве разрэзаушы крашу, — гаворыцца у згаданым вершы Анатоля Асгрэйкi «Сустрэча» [Астрэйка 1981, с. 38], не толью адразу натсаным, але i не менш хутка перакладзеным i апублiкаваным у галоуных гарадах СССР [Братья, с. 11].
У сувязi з падзеяй перакладчыцшя варштатызапрацавал1апе-ратыуна. Той жа верш П. Броук быу не толью перакладзены на рускую мову, але i выдадзены у спецыяльным тэматычным зборнiку масгацкiх лiгарагурных i музычных творау таксама яшчэ да канца года [Бровко, с. 3-4].
Не ставячы на мэце загрувашчваць тэкст рыфмаванымi прыкла-дамi сацыяльна-палиычнай рэгламентацыi (да таго ж мастацк1 дыяпазон таксама не вылучаецца разнастайнасцю), падкрэсл1м, што мнопя тагачасныя пiсьменнiкi Беларусi не абмiналi сваёй ува-гай азначнай тэмы, лчыл неабходным выказацца па ёй. У наступ-ным нумары л1таратурнага тыднёвжа «Л1М» (за 3 кастрычшка) да вышэйпрыведзеных прозвiшчаy дадал1ся: Якуб Колас, Шмен Панчанка, Анатоль Астрэйка, «заходшк» Анатоль 1верс, 1лля Элькiнд, Зяма Цялесш (у перакладзе з яурэйскай мовы) i нават сялянка-«заходнiца» Нша Крэмко. Паэт^1чная эйфар^1я працяг-валася i надалей, узмацнiyшыся у СМ1 на першую гадавiну.
Далучэнню прысвячал1ся цэл^1я кнiгi. Да прыкладу, першая з iх — «Вызваленым братам» (1939) — б^1ла здадзена у друкар-ню ужо 4 кастрычшка 1939 г. У ёй сабраны творы (у большасцi паэт^гчн^гя) на беларускай мове (два перакладзена з яурэйскай) 23 аутарау, ад клаакау да малавядомых iмён [Вызваленым... ].
Праз год выйшау зборшк вершау (другi па л1ку) будучага на-роднага паэта П. Панчаню «Вераснёв^гя сцягi» (1940). Прынцып аб'ектыунасщ абавязвае, тым не менш, паведамщь, што насмрэч «вераснёвую» тэму закранае толью першы раздзел «Вызваленне»
з cямi вepшay, якi, нecyмнeннa, пepaвaжвaeццa выcoкaмacтaцкacцю дpyгoгa — «Bыcпявaннe» з 17 (NB ciмвaлiчнaя лiчбa) вepшay [Панчанка]. Тут жa ycпoмнiм пacлявaeнны «Aiтapaтypны збopнiк, пpыcвeчaны вызвaлeнню Зaxoдняй Бeлapyci» «Сeмнaццaтaгa вe-pacra» (Miнcк, 1946). У iм пpaдcтayлeнa твopчacць 26 вядучьк нa тoй чac, xo^ у бoльшacцi яшчэ мaAaдыx, лiтapaтypныx твopцay Бeлapyci, пaчынaючы з Яню Kyпaлы. Maгicтpaльнaй лiнiяй iзнoy-тaкi cтaлi вepacнëycкiя пaдзei. ÄAe тaм шмaт yвaгi нaдaeццa жыццю Зaxoдняй Бeлapyci пaд ПoAьшчaй. Зpaзyмeлa, у збopнiк нe yвaйшAi вepшы тaгo ж Янк1 Kyпaлы, пaвoдлe якй aдкaзнacць зa cтaнoвiшчa пaдзeAeнaй ^aimi няcyць aбoдвa пaдзeAьшчыкi.
У цэлым pэaкцыя мaAaдзeйшaгa пaкaAeння бeAapycкix пaэтay нa дaAyчэннe Зaxoдняй БeAapyci дa БССР бым пaдpыxтaвaнaй пaпяpэднiм чacaм, i тaмy чaкaнaй. Bepшы yxвaляюць пaдзeю i ycAayAяюць Сaвeцкi Сaюз. Тэмa 17 вepacня 1939 г. гyчaлa y бeлapycкaй мacтaцкaй лiтapaтypы нa пpaцягy ^тяго caвeцкaгa пв-pыядy, нaйчacцeй зaяyAяючы пpa cвaю мя^^щь пaдчac юбiлeяy пaдзei. Лдшк нeмaгчымa cкaзaць, штo якi-нeбyдзь мэтычны твop
cтay яpкaй Aiтapaтypнaй з'явaй.
* * *
Заходнебеларускя паэты. Haпяpэдaднi дaлyчэння Зaxoдняй Бeлapyci дa СССР у 1939 г. (a тым бoльш дoyгi чac пacля) нe зта-xoдзiццa xi6a нiвoдaнaгa пaэтa, якi б acyi^ay гэты aкт. Haaдвapoт пaэты пa зaxoднi бoк мяжы тaкcaмa гopaчa пaдтpымaлi пaдзei. Iншaя cпpaвa, штo cпpaбaвaлi гyчнa выкaзaццa aднo тыя, xto, як мы нaзвaAi, нaAeжay дa Aeвaгa пaлiтычнaгa ^ым (нocьбiты «пpaвыx» пaлiтычныx пoглядay cycтpэAi пepaмeны як мшмум нacцяpoжaнa, aAe нe пaдвяpгaлi cyмнeвy нeaбxoднacць у цэAac-rnc^ БeAapyci).
Mы збipaлicя дayнa, бaцькa poдны, любiмы, Скaз пpынecцi Тaбe y зaAaтyю пapy Пpa шш кpaй, як у цeмpы-нявoлi жыл1 мы, Як з ycxoдy чaкaлi cвaю дoAю-зapy.
Расказаць пра сустрэчу з баявымi сцягам^ Асвяцiушымi сонцам i 30paMÍ шыр, Пра вялiкую радасць спаткання з братам^ Пра удзячнасць народа Табе, правадыр! [ММ 1940] Гэта урывак з калегiяльнага «Шсьма таварышу Сталiну ад вызва-ленага народа Заходняй БеларусЬ> (1940). Натхненне калектыуна i сiнхронна прыйшло у наступных тсьменткау: Млхася Клiмковiча, Мххася Машары, Макама Танк, Наталл Арсенневай, якая, аднак, пасля яе арышту была аператыуненька заменена на Пiлiпа Пестрака.
АРК. ГЕЙНЕ.
СУСТРЭЧА БРАТОУ
Тут дмццаць год скрозь лес
дрымотны Змя?й гран1ца пралягала: 3 адвога боку—край гаротиы) 3 другога—шчасце расцв!тала.
1 дваццаць год два родных брата Был1 разлучены ыяжою: Адз1н — пад панскаю пятою; Друг! — свабодны — жыу багат».
Адяа зямля: балоты, н1вы, Лясных гушчарау таямн!цы, Азбры, воды рзк шу мл1вых — I Усе падзелена гран!цай.
Нястала с1л цярпець анямогу, Пбець у цяжкай, эмрочнай дол!,-* I брат, закованы У няволц Пакл1кау брата на падмогу. Руку магутную падыог! Палау свабодны во1> братyj Ударам моцяыи прэч а да рой £н змву драпежн)кау 1 ката?.«' t жыць адной еям'ёю стал1 1зноу браты у родным край.. На 1х братэрства бацька Стал1а 3 усмешкай цёплай паз1раа.
Верасень, 1939 г.
1л. 3. Адбiтак публiкацыi верша Аркадзя Гейне.
Крынща: В1ленская прауда. 1939. 30 вер. С. 1
Не бачачы неабходнасщ рабiць поуны агляд (гл. яшчэ la. 3-4), прывядзём яшчэ адзiн, давол шэраговы, нават шсгтны — тым i паказальны — прыклад прывiтальнага верша, натсанага у верас-нёусюя днi 1939 г. сялянстм паэтам, жыхаром Дзятлаушчыны (ураджэнцам, памiж iншым, Кастрамской губерш) — падпольш-чыкам 1930-х гг. Вас1лём Струменем (сапр. Аляксандр Лебедзеу, 1914-1992) з вёскi Зачэпiчы, — «Пест пра уз'яднанне»: Мы святкаваць заусёды будзем Той дзень асенш, залаты, Кал прынесл волю людзям 3 Усходу кроуныя браты.
Ыы ix cycтpэлi, як жaдaныx, I чacтaвaлi, чым мaглi. Лдзiнaй мэтaю зод^ны Yce пa-людcкy зaжыAi [Гкторыя,..
Вялжаму СТЯЛ1НУ шчырае дзякуй
На усходзе зорка свецщь, Зжкла хмара, холад, дождж То пад сцягам перамоп Варашылау едзе вождь.
За вялжай, за пабедай Для працо^ных ён ¡дзе. Паустае для нас гаротных Шчасця радаснага дзень.
Вось ¡дуць стальныя танм За атрадам1 атрад. Кожны з нас ix сустракае, Кожны з нас свабодзе рад.
Афщэры уцякаюць Ды ад Стал1нск1х байцоу, Але услед ix даганяе Наша раць з ycix канцоу.
Мы свабодным1 ужо стал1, Расчышуся для нас свет, Жыць па-новаму пачал1, Свой aбpaлi кам!тэт.
I цяпер усе збяромся Пашлем Сталжу прывет Бо ён — мудры i вял!м Да^ жыццё нам, дау нам свет.
Наш вял1К1 родны Стал'ш Нас пазбав1у ад ярма, Мы яму спяваем славу Ён нас ад смерщ ратавау.
Харук Георпй Андрэев1ч,
селян!н вёск1 Пранчэйкава Маладзеча нскага павста. '
IA. 4. Лдбiтaк пyбAiкaцыi вepшa Гeopгiя Xapyкa.
Kpынiцa: Biлeнcкaя пpayдa. 1939. 18 кacтp. С. 1
Твopы aднaзнaчнa нг cфaбpaкaвaныя (як чacaм бывae з мэтaй лeгiмiтызaцыi любoй yлaды). Яны aдлюcтpoyвaюць нacтpoi мac. Дa тaгo ж, як aAß^Hae cAaвaцкi тэapэтык лiтapaтypы Дзiëнiз Дзюpышын, «втopocтeпeнныe пиcaтeли c кoнтaктнo-гeнeтичe-cкoй тoчки зpeния чacтo гopaздo бoAee пoкaзaтeльны, чам rap-вocтeпeнныe, пoтoмy чтo oни ocyщecтвляют пpeeмcтвeннocть мeжAитepaтypныx цeннocтeй бoлee пpямoлинeйнo» [Дюришин, c. 212].
Ba ycпaмiнax aднaгo з caмыx aктыyныx вiтaльнiкay пaдзeй вo-ceнi 1939 г. M. Maшapы yзгaдвaeццa c^ya^m, якую 0ець пaдcтa-вы paзглядaць як пaAiтычны зaкaз нa paдacнyю pэaкцыю пaэтay: кaлi П. Bpo^a paiць дa cxoдy y Macквe нaпicaць «дoбpы вepш»
i пaдкaзвae эпiгpaфaм paдкi У Maякoycкaгa. Цi вapтa кaзaць, што пaэт-«зaxoднiк» зaкaз выкaнay [Машара 1975, c. 52-55].
Гaдaвiну дaлучэння Зaxoдняй Бeлapуci пaэты-»зaxoднiкi» aдзнa-чaлi yжo paзaм ca cвaiмi caвeцкiмi кaлeгaмi пa пяpы. Taк, у газеце «ЛiM» aд 14 вepacня 1940 г. был aпу6Aiкaвaны вepшы П. ^CTpa-кa «Apмiя Чыpвoнaя» i M. Maшapы «Xoдзiць paдacць m вëcкax, у нacтупнbIм нумapы — пepaклaд Рыгopa Kaзaкa з пoльcкaй вepшa «Лëтчыкi» T. Глaвaцкaгa. Якpaз у гaдaвiну мнoгiя зaxoднeбeлa-pуcкiя пicьмeннiкi был пpыняты у aгульнacaвeцкi твopчы caюз.
У дaлeйшым, mcah вaйны, тэмa вepacня 1939 г. нядayнiмi «зaxoднiкaмi» тaкcaмa пeдaAявaлacя пaэтaмi, xoць i з меншым энтузiязмaм i cтpoгa у вызнaчaным ^aAariHrnrn pэчышчы, пaцixу cыxoдзячы у гicтopыю. Пpывядзëм пpыклaд ужo згaдa-Mm M. Maшapы, якi cтвapыy тpыпцix «Ceмнaццaтae вepacня», дaдayшы у 1947 г. aдзiн вepш дa двук нaпicaныx вoceнню 1939 г.: Ceмнaццaты вepaceнь cлaвiм, нaм cвятaм нapoдным ëн cтay, 6o у дзень гэты бaцькa нaш Cтaлiн нapoд бeлapуcкi зелму. <...>
Рaзбуpыy мяжу i кapдoны, штo двaццaць cтaялi тут гoд. I вывеу та вoлю з пaлoну Пяцiмiлiëнны нapoд. <...>
He cтaлa «Уcxoдняй», «Зaxoдняй»... [Машара 1948, c. 14б-147] Пaдoбныя твopы aдыгpaAi cвaю poAю у тaгaчacным Airapa-туpным пpaцэce. AAe чac не пpызнay выcoкaмacтaцкiмi тыя здa-быткi твopчacцi i не зaмaцaвay ix у гicтopыi лiтapaтуpы. Пpычы-ну чacткoвa пpыaдкpывae M. Maшapa вa ycпaмiнax, выдaдзeныx нaпpыкaнцы ягo жыцця. Гaвopыць пpa гэтa двa paзы. Пpычым пepшы paз з pэвepaнcaм у бoк caвeцкaй улaды: «Bepшы мне зapaз цяж^ дaюццa. Штo нi нaпiшaш, уcë здaeццa cлaбым i блеклым
у пapayнaннi з цяпepaшнiм жыццëм» [Машара 1975, c. 39]. Зa-тoe дpyгi пacaж выдae нe тoлькi paцыянaлiзaвaнyю aбeктыyнyю aцэнкy aпepaтыyнaй тэтем^й pэaкцыi нa вepaceнь 1939 г., aлe i, мaгчымa, нeпaжaдaныя (у iдэaлaгiчным cвятAe) для ayтapa мa-тывы: «HягAeдзячы нa тoe, штo я зaгaдвay caбe пicaць вepшы, яны дaвaлicя мнe цяжкa. HaвoкaA бы^ мнoгa зaxaпляючыx ypa-жaнняy i гapaчыx пaчyццяy, aднaк вepшы ж клaлicя, яны pacпAы-вaлicя гад пяpoм, i aтpымлiвaлicя зapыфмaвaныя paдкi пpaзaiчныx paзвaжaнняy з вeльмi aгyльным змecтaм, дыдaктычныя i cyxiH». Miж тым, як пpызнaeццa пicьмeннiк дaлeй, «пaAiтычнa-пyбAiцы-стычны вepш у тaкi чac, якi мы тaды пepaжывaлi, 6ыу вeльмi та-тpэбны. Тaкi дoбpы вepш дaпaмaгay у выxaвaннi нaceльнiцтвa, дaпaмaгay cтaнayAeнню Сaвeцкaй yлaды нa нaшaй зямл1, aднaк yдacкaнaлeнню мaйгo мaйcтэpcтвa яны мaлa пaмaгaлi. Я paзyмey, штo кoжны вepш пaвiнeн быць пa-caпpayднaмy дoбpы. Я яшчэ нeдacтaткoвa вaAoдay тэмaй, якaя бым пaтpэбнa y тaкi чac. Тэй тэмaтычны змecт, пa яюм, як пa тpaфapэцe (пaдкpэcлeнa ншь — А. Т.), мы пicaлi вepшы y чacы пpыгнëтy, зaклiкaючы дa вызвaлeн-ня i бapaцьбы зa та^т^льную cвядoмacць, caцыяAьныя пpaвы i cпpaвядAiвacць, бoльш нiкoгa ж цiкaвiy, ëн a^raoy у нябыт. Гэтa я paзyмey. Äлe шмaтгaдoвы нaвык нeльгa бы^ paптaм выpвaць з душы i выкiнyць, як пycтaзeллe. Heльгa мexaнiчнa пepaкAючыццa та нoвae. У твopчyю Aaбapaтopыю пicьмeннiкa нoвae нe cпaдae caмo, як мaннa бiбAeйcкaя з нeбa. Hoвae тpэбa acэнcaвaць, зжыц-цa з iм, кaб aбыxoдзiццa, як з дapaгiм cкapбaм» [Машара 1975, c. 129-130]. Лдшк, як пaкaзay чac, нe зж^сея. Шэдэypay нa тэму yз'яднaння cтвopaнa тaк i ж бы^. Дый i тыя вepшы, як1я
yзнiкAi, был тaк щ iнaкш pэгAaмeнтaвaны пaнoyнaй iдэaAoгiяй.
* * *
napayHaHHe з paciíicKbii пaэтaмi. Тaкcaмa ciмптaмaтычнa, штo пaдзei вoceнi 1939 г. poзныя бeлapycкiя пaэты cycтpaкaлi з тoecнымi мш caбoй нacтpoямi. Ix cтpыжнeм зяyлялacя iдэя та-цыянaльнaгa aдзiнcтвa, ягая, як тaды здaвaлacя, тaкi пepaмaглa. Янa
iнтэpпpэтуeццa цaAкaм у пpacaвeцкiм ключы: уз'яднaннe Бeлapуci чaкaлacя, янo тавшта 6^iao aдбыццa — i толью пaд caвeцкiм дaxaм. Пaдзei 17 вepacня 1939 г. был cуcтpэты aдзiнaдушнa cra^^a пaэтaмi ycix та^лен^у i poзныx пoглядay AAe, зa pэдкiм выклю-чэннем, тыя твopы не yвaйшAi у зaлaты фoнд бeлapуcкaгa пpыгo-жaгa пicьмeнcтвa. Ц пpыcутнiчaAi у пaэтay пopуч з paдacцю нoткi aнтынaмiчнaгa пAaну, не ycтaнoyлeнa. Для ix не бaчылacя пpынцы-пoвыx пaдcтay, нягледзячы та мяую^ь нeкaтopыx ciгнaлay (тык жa apыштay з пepшыx дзëн пpыxoду caвeтay). Гaлoyнae — тaкiм чытам Бeлapуcь пaвяAiчвaлa cвoй тацыятаАьны ттэнцыял.
Бeлapуcкiм пaэтaм у тaкiм cвятлe i твapылacя. Яны не rnpa-xoдзiлi мeжay пaтpыятызму. У той чac кaлi нeкaтоpыя caвeцкiя тэты cтaлi пicaць фaктычнa твopы, пpacякнутыя пpaлeтapcкiм кacмaпaлiтызмaм-iнтэpнaцыянaлiзмaм. У Caвeцкiм Caюзe нa дaлучэннe дa Бeлapуci i Y^a^i зямель, якiя дa 17 вepacня 1939 г. нaлeжaлi Пoльcкaй Рэcпублiцы, aдpэaгaвaлi мнoгiя таэ-ты. Дa глapыфiкaцыi пaдзei быш дaлучaны нeкaтоpыя твopцы iншыx caвeцкix pэcпублiк. Taк, aдзнaчым вepшaвaны вoдгук м-зaxcкaгa пaэтa Джaмбулa, якi выстуту з вepшaм «K бpaтьям то кpoви» [Джамбул, c. 5-б]. He бepучы пaд астэмную yвaгу шмaтлiкacць выступленняу нaйпepш paciйcкix лiтapaтapay Aiïa-paтapay (гл., ныпpыклaд, тадзвытай ampa^^a пaдpыxтaвaны i выдaдзeны лiтapaтуpнa-мacтaцкi збopнiк «Бpaтья» з вepшaмi MixaiAa Ica^ycra^, Cямëнa Kipcaнaвa, Caмуiлa Mapшaкa, BaciAiq Лe6eдзeвa-Kумaчa, пepaкAaдaмi з 6eлapуcкaй вepшa Ara-тoAя Acтpэйкi i yкpaiнcкaй вepшa Maкciмa РыAьcкaгa i шш. — цi не пepшae выданне у cувязi з нaзвaнaй тадзеяй, здaдзeнae у дpук 1 ^^рычн^ 1939 г.; твopы, тaкiм чытам, былi нaпicaны не бoльш, чым зa двa тыднi [Братья]), aгулaм axapaктapызуeм ix твopчacць нa гэту тэму як пa-cвoйму iмпepыялicтычную, толью нa iншaй acнoвe — не caмaдзяpжayя, a дыктaтуpы пpaлeтapыяту.
^Aoy^rn i цi не caмы гучныму СССР таэтычным вoдгукaм нa пaдзei cтay вepш удзeльнiкa пaxoдa та Пoльшчу BaciAÍq Ле-бeдзeвa-Kумaчa з уступным paдкaмi:
Панской Польши нету больше, Хитрой ведьмы нет в живых, Не захватит в лапы Польша Наших братьев трудовых1.
Дарэчы, гэты аутар удзялiy непасрэдную увагу украшскай тэматыцы у кантэксце вераснёусюх падзей (вершы «Украина моя, Украина!», «Золотился тихий вечер»). Беларусы як суб'ект падзей паэтам не был1 зауважаны (у чым бачыцца паралель з заключэннем Рыжскага дагавора 1921 г.).
1дэйна вершы на тэматыку восенi 1939 г. был1 скiраваны на ажыццяуленне дзяржаунай — крамлёускай — палiгыкi. У яе святле савецкая дзяржава з'яулялася самай мiрнай i за кошт гэ-такай авантажнай палiтыкiпашырала свае межы: По карте на платине (той, что хранится В хрустальном дворце Института борьбы) Мы видим, что ширятся мирно границы, Что спины свои разогнули рабы,
Что дружно линкоры приветствует Таллин, Что Вильну Литве возвращает Союз. И пишут в волненьи «Да здравствует Сталин!» Украинец западный и белорус.
И нам это время великое свято, Как нынешней жизни цветущий восход. Запомним, товарищи, тридцать девятый, Дорогу векам пролагающий год!
Он сделает паузу [Адуев, с. 2].
1 У пасляваенных выданнях творау гэтага аутара цытаванага верша не знойдзена. Выглядае на тое, што ён i не уключауся як выразна непали-ка-рэктны, да таго ж i непраyдзiвы (Польшча таю засталася кнаваць, хоць i не у выглядзе «панскай»).
Таюм — знамянальным — бачыуся 1939 г. у святле яго ве-расня па самых свежых слядах. Ступень самаупэуненасщ была такой высокай, што аутары часам рабЫ неверагодныя прагнозы поспехау СССР.
Тридцать девятый
1л. 5. Адбггак верша Мшалая Алуева «Тридцать девятый». Крынща: Адуев Н. Тридцать девятый // Крокодил. 1939. №30. С. 2
Пра важнейшую ролю паэзи у тых палiтычных працэсах свед-чыць, напрыклад, размяшчэнне пэуных вершау на старонках галоунай урадавай газеты «Правда». Адзш з iх надрукаваны у першы дзень 1941 г., што можна разглядаць як паэтычнага фармату праграму Крамля на бAiжэйшую пал1тычную перспек-тыву, бо далей працытаваны верш Сямёна Юрсанава выразна пераклжауся з размешчанай у тым жа нумары перадавiцай: Мы в Сорок Первом
свежие пласты земных богатств
лопатами затронем.
и, может,
станет топливом простым
уран,
растормошенный
циклотроном.
<...>
Наш каждый год — победа
и борьба
за уголь,
за размах металлургии!..
А может быть —
к шестнадцати гербам
еще гербы
прибавятся
другие...
Наш Новый год — работа
и бои! [Кирсанов]
Фактычна радю можна расцэньваць як 1дэалапчная установка шшым творцам, у тым л1ку у саюзных рэспублжах. М1ж тым, думаецца, шжынеры чалавечых душ ментальна был! падрыхта-ваны да «правгльнага» успрымання падзей 1939 г. 1 магл1 на 1х рэагаваць без ведання працытаванага верша аднаго з вядучых у тагачаснай паэзи аутарау.
Неузабаве Савецю Саюз пачне вайну супраць Фшляндьи. Гэта агрэая канчаткова скше маску з «м1ралюб1вай» «дзяржавы працоуных». Да таго часу паэтычнае слова унутры СССР было зацугляна. Адкрытых контрвыступау не знаходзщца. Аднак адзш з лепшых 1 самых сумленных паэтау Аляксандр Твардоусю (да-рэчы, беларускага паходжання) здолеу крыху пазней, у 1943 г., пращснуць намёк на фшсю вызваленчы паход, назваушы яго «той войной незнаменитой» (верш «Две строчки») [Твардовский, с. 121]. Гэта азначэнне магчыма цалкам прымяняць да шляхоу, праз яюя ажыццяулялюя шшыя тэрытарыяльныя пры-рашчэнш СССР на першым этапе Другой сусветнай вайны.
У той жа час беларусам не патрэбны был1 земл1 шшыя, апрача сваёй, роднай. 1м у голау не прыходзгла побач з прызнаннем у любов1 да радз1мы выяуляць ваяушчасць (с1мб1ёз, як1 у суме дае клаачны шавшзм) накшталт:
Я — патриот. Я воздух русский, Я землю русскую люблю, Я верю, что нигде на свете Второй такой не отыскать. <...>
Но мы еще дойдем до Ганга, Но мы еще умрем в боях, Чтобы от Индии до Англии Сияла Родина моя [Коган 1966, с. 128]1. Так тсау у перыяд названых вызваленчым1 паходау Чырво-най Арми 1939-1940 гг. малады расшсю паэт Павел Коган. Яго радю з недатсанага раздзела рамана у вершах «Первая треть», знойдзеныя тольк1 пасля вайны, якая, м1ж шшым, забрала жыццё аутара, стал1 яскравай характарыстыкай эпохь
Канечне, бывал1 1 менш вострыя творы — якя абмяжоувал1ся услауленнем уз'яднання Беларуа 1 Украшы. Паказальным пры-кладам тут з'яуляецца калектыуны твор камсамольцау Л1тара-турнага шстытута «Наше слово». Пусть звенит родная песня Широко и сильно На бульварах Перемышля, На улицах Вильно [Литературная газета]. Знамянальна, што 1 у дадзеным вершы названы гарады, яюя не застануцца у складзе УССР 1 БССР. Першы — пасля Другой сусветнай вайны, друп — яшчэ на пачатковым яе этапе.
Зрэшты, паэтычныя мары-штэнцьи у асноуным застал1ся 1м1 ж — не спраудзшся. Чалавек мяркуе — Бог распарадкуе.
Часавы, эпахальны кантэкст, аднак, як бачым па праведзенай аналиыцы, тольй часткова прыхату беларускую лггаратуру. Яна у багата меншай ступеш паддалася пралетарскаму касма-
1 Адметна, што гэтыя радк1 знаходз1м у савецюх выданнях. Але яны адсутшчаюць у перабулжацыяях паэмы сучаснай Раса (гл., напрыклад: [Коган 2005, с. 163-186]). Чаму? Ц то спрацавала пали-карэктнасць, ц1 то стала сорамна за учынак, як1 у той час быу нормай грамадскага жыцця.
палiтызму. Думаецца, гэтаму y многiм навучыла драматычная доля крашы, у тым л1ку раз'яднанасць народа на працягу папя-pэднix двуx дзecяцiгоддзяy Падзел Беларуа мiжваeннага часу yзмацнiy iдэю нацыянальнага адзшства, канцэптуталiзаваy яе, абваcтpыy усведамленне, што толькi cваiмi ciламi можна заняць пачэсны пасад mím нaродaмi.
* * *
Заключэнне. У суверэннай Беларус складаную тэму верасня 1939 г. паэты абмiнаюць. Аднак зрэдку можна натыкнуцца на вершы пра развязку становшча, створанага Рыжсюм дагаво-рам, — акт далучэння Заxодняй Бeлаpуci да БССР — з анты-cавeцкiмi cэнcамi i канатацыямь Прыкладам — верш Сяргея Пашзшка «Спадю Заxодняй Беларуа» з радкамЬ Сeялi i малацш... Раптам нас «асвабадзш»,
на прыгон штодня пpымуciлi xадзiць... [Ш^зьтк 1994, с. 95]. He^b^rnm адноciны да «савета^», як1я апанавалi заxоднюю частку Беларуси С. Панiзьнiк пpаяyляe яшчэ y нeкатоpыx вepшаx з кшп «Пры cьвячэньнi...» (2GG4): «Бpанicлаy Tаpашкeвiч», «Разоры пpыcягi», «Гутарка з мапканам xутаpу» i «Восеньск1я матывы pадзiмазнаycтва». У якаcцi яcкpавыx пpыкладаy прывя-дзём пачатак апошняга з названьк: Як заcушлiвыя леты.
тут мянял1ся «саветы» [nam3bmK 2004, с. 29]. А таксама ^рывак першага верша пра лёс Б. Tаpашкeвiча: ...Як бpацьцяy узьядналi i кiнулi y цяплушю расьпятую крашу.
Паyзла па ycëй Заxодняй бяда з бальшавжамь.. [nam3bmK 2004, с. 181]. Што правда, тэма падзей верасня 1939 г. у творчасщ iншыx сучасныгс паэтаy нам у пpыватнаcцi не траплялася. Гэта можа
кaзaць не тoлькi пpa яе нeпaпуляpнacць, aAe i пpa тое, штo яе нeaднaзнaчнacць не бaчыццa выpaшaльнaй для таэтычтай думкi a6o i тaгo 6oAьш — выpaшaльнaй зуciм не у тым ключы, дa якoгa пpывучaлa ycя пaпяpэдняя iдэaлoгiя aфiцыëзу.
KaAi кaзaць aгулaм, дык вepшы, ramcarara бeлapуcкiмi пaэтaмi у cувязi з вepacнeм 1939 г. aкцэнтуюць увaгу нa уз^^^мым i вызвaAeнчым acпeктax, «кpынiцaй» якix з'яyAяeццa pыжcкi пaдзeл, якi, a^a^ не зaycëды yпaмiнaycя нayпpocт i не зaycëды пpыcутнiчay нaвaт aкaзiянaльнa цi мapгiнaльнa. Чacцeй бэи^-ундaм выcтупaлa цяжкae cтaнoвiшчa пpaцoyныx ш Зaxoдняй Бeлapуci, ix ш^ттльны i ca^rnAhrni пpыгнëт, пpaгa злучыццa з кpoyнaй cям'ëю, пapaлeльнa тaкcaмaгучaлa дaвoлi шaблoннaя кpытыкa у aдpac пoльcкaй дзяpжaвы.
Гэтa дaтычыццa ayтapay з aбeдзвюx чacтaк кpaiны. Рaдacнымi шчуццям1 был axoплeны пpaдcтayнiкi caмыx poзныx пoглядay Bapтacць пaдзeй не пaдвяpгaлacя cумнeнню у тым лiку дзея-чaмi aпaзiцыйнымi у дaчынeннi дa бaльшaвiкoy (тaкiя 6^iaí нa Зaxoдняй Бeлapуci). У cвoй Hac бeлapуcкaя зямля дзялiлacя i пepaдзeAьвaлacя, тэapэтычнa i пpaктычнa. Tым не менш ^эя нaцыянaльнaгa aдзiнcтвa бeлapуcкaгa нapoдa, пaвoдлe вepшay 1939-1940 гг., нapэшцe aжыццявiлacя. Taму мoжнa кaнcтaтaвaць унicoннacць пaэтычнa-пaлiтычнaй думкi. У пaэзii, cпapoджaнaй вepacнeм 1939 г., не толью iдэйнaй, aAe i мaтыyнaй пoлiфaнii не нaзipaeццa, твopцы у cвaix вepшax цaлкaм caA^apmrn, кaлi не cкaзaць тayтaлaгiчныя. Aдзiнaдушнacць вa ycпpымaннi штэ-гpaцыйныx для Бeлapуci npa^cay нaтуpaльнaя: лiквiдoyвaycя нeнaвicны пaдзeл i здзяйcнялacя пpынaмci aднa мapa — a6 ш-цыитальтай цэлacнacцi ^aimi i бeлapуcкaгa нapoдa (штo пpayдa, з нeкaтopымi aгaвopкaмi, якiя, a^a^ у paзлiк 6paAicq мaлa).
Рaзaм з тым бeлapуcкaя пaэзiя з ^гады тoй бeзумoyнa знaчнaй пaдзei знaxoдзiлacя у пapaдыгмe кpaмлëycкix уcтaнoвaк. Зpэшты, яны ^aobraM cумяшчaлicя з ш^ттльным! пepaжывaннямi бeлapуcкaгa нapoдa, дaклaднeй, змяшчaлicя у ix.
Taму пpыcвeчaныя вepacню 1939 г. вepшы мaюць знaчэннe вы-ключнa як здaбытaк кoлькacны, aAe не якacны. Bыcoкaмacтaцкix
творау у тым дыскурсе знаходзiцца няшмат. Па крайняй меры маладыя аутары iх не спарадзiAi зусiм.
Таксама характэрна, што беларуская савецкая паэз1я на аз-начаную тэму прынцыпова рознщца ад грамадзянскай Aiрыкi расiйскiх аутарау. Апошнiя выяулялi высокую ступень аг-рэаунасщ i экспанаунасщ. У адрозненне ад гэтаюх iнтэнцый беларусюя творы хутчэй абаронча-патрыятычнага зместу.
Крын1цы 1 ли-аратура:
1. Адуев Н. Тридцать девятый // Крокодил. 1939. №30. С. 2.
2. Астрэйка А. Творы. Мшск: Мастацкая лггаратура, 1981. Т. 1: Вершы. 366 с.
3. Братья. М., Л.: Издательсво детской литературы, 1939. 32 с.
4. Бровко П. Западным белорусам // 17 сентября 1939 года. М., Л.: 1939. С. 3-4.
5. Броука П. Заходшм беларусам // Звязда. 1939. 18 вер. С. 1.
6. Вызваленым братам. Мшск: Дзяржаунае Выдавецтва Беларуа, 1939. 94 с.
7. Псторыя Дзятлаушчыны [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: http://www.dyatlovo.info/book/export/html/627. Дата доступу: 13.01.2021.
8. Джамбул. К братьям по крови // 17 сентября 1939 года. М.: Ленинград, 1939. С. 5-6.
9. Дудар А. Выбраныя творы / Алесь Дудар; уклад., прадм., ка-мент. Ганна Севярынец. — Мшск : Л1марыус, 2017. 480 с.
10. Дюришин Д. Теория сравнительного изучения литературы. М.: Прогресс, 1979. 318 с.
11. Кирсанов С. Сегодня // Правда. 1941. 1 января. С. 6.
12. Коган П. Первая треть // Советские поэты, павшие на Великой Отечественной войне. СПб.: Академический прект, 2005. С. 163-186.
13. Коган П. Д. Стихи. Воспоминания о поэте. Письма / Ред.-сост. В. Фогельсон. — М.: Мол. гвардия, 1966. С. 128.
14. Колас Я. Збор творау: у 20 т. / Нац. акад. навук Беларуа, 1н-т мовы i л1т. iмя Я. Коласа i Я. Купалы. MiHCK: Беларус. навука, 2007-2012.
15. Купала i Колас, вы нас гадавалi: дакументы i матэрыялы. У 2 кн. Кн. 2. 1939-2009. Ч. 1 / Уклад.: В. Дз. Селяменеу, В. У Скала-бан; рэд. калепя: М.1. Мушынскi (гал. рэд.) [i iнш.]. — Мiнск: Лтгаратура i Мастацтва, 2011. 384 с.
16. Купала Я. Поуны збор творау. У 9 т. Т. 5. Вершы, пераклады 1930-1942. Мшск: Маст. л1т., 1998. 278 с.
17. ЛШ. 1940. 30 лкт. С. 2.
18. Литературная газета. 1939. 10 окт. С. 2.
19. Луцкевiч А. Выбраныя творы: праблемы культуры, лiтаратуры i мастацтва / Уклад., прадм., камэнт., шдэкс iмёнау, пер. з пол. i ням. А. Сiдарэвiча. — Мшск: Кшгазбор, 2006. 460 с.
20. Машара М. Праз навальнщы. Мшск: Дзяржаунае выдавецтва БССР, 1948. 339 с.
21. Машара М. Старонк летатсу. Кнiга успамшау. Мiнск: Маст. ли-., 1975. 286 с.
22. Мушынск М. Свайму часу i вечнасцi // Колас Я. Збор творау. У 20 т. Т. 1. Вершы (1908-1910) / Рэд. тома М.1. Мушынсю; падрыхт. тэкстау i камент. К.А. Казыра, Т.Р. Строевай; прадм. М.1. Мушынскага; Нац. акад. навук Беларуа, 1н-т ли-. iмя Я. Купал^!. — Мшск: Беларус. навука, 2007. С. 8-145.
23. Мушынск М.1. Летатс жыцця i творчасцi Якуба Коласа / Навук. рэд. А.М. Макарэвiч. — Мшск: Беларус. навука, 2012. 1127 с.
24. Патзьтк С. А тсар земск!..: вершы. Мшск: Маст. ли-., 1994. 142 с.
25. Патзьтк С. Пры сьвячэнш...: Зб. вершау. Вгльня: Наша Буду-чыня, 2004. 222 с.
26. Панчанка П. Вераснёвыя сцяп. Мшск: Дзяржвыд БССР, 1940. 61 с.
27. Твардовский А.Т. Собрание сочинений в шести томах. Том 2: Стихотворения (1940-1945). Поэмы. Василий Теркин, Дом
у дороги / Примеч. Ю. Буртина и Р. Романовой. — М.: Художественная литература, 1977. 430 с.
28. Траф1мчык А. «Павесу паэт сваю музу на плоце...»: да пы-тання пра змену грамадзянскай пазщьи Якуба Коласа // Л1М. 2012. 2 лкт. С. 6.
29. Траф1мчык А. «Раз абсекл1 Беларуса Маскал1 ды Ляхь..» Па-дзел Беларус1 1921 года у паэтычным асэнсаванн1 Янк1 Купала! // Дзеяслоу. 2012. № 2. С. 275-294.
30. Траф1мчык А. Хто чужанщы? Якуб Колас пра падзел Беларус1 1921 г. // Дзеяслоу. 2012. № 5. С. 279-292.
