Научная статья на тему 'Внешняя политика Турецкого ханства и его отношения с Китаем (VI–VIII вв.)'

Внешняя политика Турецкого ханства и его отношения с Китаем (VI–VIII вв.) Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
74
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Турецкое ханство / Восточно-Турецкое ханство / Западно-Турецкое ханство / Второе или Синее Турецкое ханство / Бумин / Истами / Муганхон / империя Тан / династия Чжоу / династия Суй. / Turkish Khaganate / eastern Turkish Khaganate / western Turkish Khaganate / second or blue Turkish Khaganate / Bumin / Istami / Mugankhon / tan Empire / Zhou dynasty / Suy dynasty.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Зарифа Юнусова

В статье подробно освещается, как и в каких областях зародилось Турецкое ханство в VI–VIII веках, внешняя политика Турецкого ханства и его отношения с Китаем, в частности. Кроме того, всесторонне освещалась информация о рождении турецких хаканов в период их правления над китайцами и в расцвете интеллигенции.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Foreign policy of the Turkish Khanate and its relations with China (VI–VIII centuries.)

The article covers in detail how and in what areas the Turkish Khanate originated in the VI–VIII centuries, the foreign policy of the Turkish Khanate and its relations with China in particular. In addition, the information on the birth of the Turkish khakans in the period of their reign over the Chinese and the flourishing of the intelligentsia were also given a comprehensive coverage.

Текст научной работы на тему «Внешняя политика Турецкого ханства и его отношения с Китаем (VI–VIII вв.)»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Foreign policy of the Turkish Khanate and its relations with China (VI-VIII centuries.)

Zarifa YUNUSOVA1

Andijan State University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received June 2021 Received in revised form 20 June 2021 Accepted 15 July 2021 Available online 15 August 2021

Keywords:

Turkish Khaganate,

eastern Turkish Khaganate,

western Turkish Khaganate,

second or blue Turkish

Khaganate,

Bumin,

Istami,

Mugankhon,

tan Empire,

Zhou dynasty,

Suy dynasty.

The article covers in detail how and in what areas the Turkish Khanate originated in the VI-VIII centuries, the foreign policy of the Turkish Khanate and its relations with China in particular. In addition, the information on the birth of the Turkish khakans in the period of their reign over the Chinese and the flourishing of the intelligentsia were also given a comprehensive coverage.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Турк хоконлигининг ташки сиёсати ва Хитой билан узаро алокалари (VI-VIII асрлар.)

_ АННОТАЦИЯ_

Калит сузлар:

Турк хоконлиги,

Шаркий Турк хоконлиги,

F арбий Турк хоконлиги,

Иккинчи ёки Кук Турк

хоконлиги,

Бумин,

Истами,

Муганхон,

Тан империяси,

Чжоу сулоласи,

Суй сулоласи.

Маколада VI-VIII асрларда Турк хоконлигининг кандай ва кайси худудларда вужудга келиши, Турк хоконлигининг ташки сиёсати ва айникса Хитой билан аълокалари батафсил ёритиб берилган. Бундан ташкари Турк хокон-ларининг кайсилари даврида Хитойликлар устидан хукм-ронлик мавкеида булганлиги ва аълокаларнинг гуллаб яшнаганлиги тугрисидаги маълумотлар хам атрофлича ёритиб берилган.

1 independent applicant, Andijan State University, Andijan, Uzbekistan

Внешняя политика Турецкого ханства и его отношения с Китаем (УТ-УШ вв.)

Ключевые слова:

Турецкое ханство,

Восточно-Турецкое

ханство,

Западно-Турецкое ханство,

Второе или Синее

Турецкое ханство,

Бумин,

Истами,

Муганхон,

империя Тан,

династия Чжоу,

династия Суй.

АННОТАЦИЯ

В статье подробно освещается, как и в каких областях зародилось Турецкое ханство в У1-УШ веках, внешняя политика Турецкого ханства и его отношения с Китаем, в частности. Кроме того, всесторонне освещалась информация о рождении турецких хаканов в период их правления над китайцами и в расцвете интеллигенции.

I минг йиллик бошларида Евроосиё кенгликларида ва Урта Осиё ёнбатир-ларида аста-секин этник ва сиёсий узгаришлар даври бошланди. Ижтимоий, худудий сиёсий жараёнларнинг тезлашиши окибатида 1 минг йилликнинг 2-ярмида Турк кабилаларининг Жанубий Сибир, Марказий Осиё ва Урта Осиё, Волга буйлари ва Шимолий Кавказда йирик ва цудратли Турк хоцонлиги тузилди. Бундай катта давлатни барпо кдлиниши кучманчиларда янги ижтимоий бирлик шакллани-шига олиб келди. Бу Евроосиё дашларидаги ахолининг туркийлашув жараёни эди.

Албатта, шундай катта худудни босиб олиш ва бу худудларни уз к;ул остида бирлаштириб туриш учун жуда хам тадбирли хо;он, йулбошчи ва катта аскарий кувват талаб кдлинарди. Шунинг учун янги худудларни босиб олиш осон булиши ва давлат кудратини ошириш учун ана шундай тадбирли хо;онлардан Бумин ва Истами бирданига 2 жабхада уруш олиб борган. Шар;ий жабхада Бумин (551-552) ва унинг утли Цора Исси;хон (552-553) вафотидан сунг асосий урушлар даври, яьни Мутанхон (553-572) даври бошланди. Мутанхон Марказий Осиё ва Жанубий Сибир-даги хукмронлигини мустахкамлаб олгач, Шимоли-Гарбий Манжуриядаги кидан-ларни ва Енисейдаги турк тилли киртизларни буйсундирди. Шимолий Ци ва Шимолий Чжоу расман туркларннг бождорига айлантирилди. Бу тобелик айни;са Мутанхоннинг вориси Арслон Тубахон (572-581) даврида кучайди. Шунинг учун Тубахон я;инларига матрурланиб "Токи Шимолдаги икки бола (Чжоу ва Ци) бо;иб турар экан биз мухтожликдан ;уркмаймиз"-дерди. Бу даврда хатто Хитой подшоларининг такдири турк хо;онлари карорларига ботли; булиб колган эди. Масалан, 576 йилда Чжоу давлати Цига бостириб кирди. Туркийлар эса Чжоунинг кучайиб кетишини олдини олиб матлуб Ун давлатининг томонида туриб 578 йилда Чжоу кушинини ;ириб ташлади. 580 йилда сулх тузилди. Шу йили Шаркдаги Турклар давлати кудратининг чуккига чи;;ан йили булган. Хрконликнинг Истами бош;араётган тарбдаги юришлари бундан хам зафарли юришларга бой булди. 555 йилдаёк унинг кушини орол денгизигача етиб борди. Бинобарин Фирдавсий Турк салтанатининг чегараларини куйидагича таьрифлаган эди: "Чиндан Жайхунгача, Чочнинг нариги томонидан Гулзариунгача (Сирдаре)". 1

Шyндaй rarra кудудш эгa булган yлкaн дaвлaт aввaл бoшидaн Xитoй билaн aлoк;aлapни мycтaxкaм ypнaтгaн эди. Шимoлий Xитoйдa янги ypyш aвжидa булган пaйтдa Шap;ий Вeй xyкмдopи rao Xyaн Жyжaн xoни Aнaxyaн вa ^гон шoxи Kyaлйyй билaн иттифoкдa Fapбий Вeй импepияcигa кужум ;илиб, pa;иби Йуйвин Taйни еи;иб кyйдилap. F apбий Вeйнинг импepaтopи Вeнди узига тapaфдopлapни излaйди вa дустлик мyнocaбaтлapини ypнaтиш ниятидa 545 йилдa Ан Hoтaнпo дeгaн кимcaни rypк xo;oни Бумин xyзypигa йyллaйди.

Уpклap rçapoprox^a eтиб кeлгaн бу вaкилни яxши кaйфият билaн кутиб oлишaди. Бу XTp^ap Kapoprox^a кeлгaн биpинчи чeт дaвлaт вaкили эди. Бу элчилик Typк дaвлaтининг Fapбий Вeй вa унинг вopиcлapи булмиш Бeй Чжoyлapнинг Шимoли-Шap;ий Xитoйгa ;apши кypaшдa rnT^oK^^ cифaтидa чopaк acpлик cиëcaтини бoшлaб бepди. Улap билaн иттифo;чилик aввaл yзлapи тoбe булган жyжaнлapдaн xaлoc булишга вa yлapни TOp^op кдлишга ëpдaм бepгaн. Typк xo;oни Бумин Вeнди билaн мyзoкapacини дaвoм эттиpиб 551 йилнинг ëзидa Xитoй мaликacи Чaннaни xoтинликкa oлди. Бу унинг дaштдaги кyчмaнчилap opacидaги oбpycини кyтapиб юбopди. Жyжaнлapни ;иpFин ;илишдaги xизмaтлapи учун тypклap Fapбий Вeй импepияcи билaн 556 йилнинг yзидaëк xиcoб-китoб килдилap. Шу билaн биpгa yлapнинг биpлaшгaн ;yшинлapи Toгoнгa 6octop^ киpдилap, унинг axoлиcи эca Haймaн тoFлapидa na^x тoпишгa мaжбyp бyлдилap. Йуйвин Taйнинг yFли Йуйвин Цзю мyвaффa;;иятлapдaн илxoмлaниб нacлийлик удумини чeтгa cypишгa жypьaт этиб Вeй cyлoлacининг cyнги импepaтopини тaxтдaн вoз ^чишга мaжбyp этиб, узи тaxтгa yтиpaди. У янги cyлoлaни Бeй Чжoy дeб aтaйди. Бeй Чжoy куку^ти rypклap билaн булганлиги вa уз acкapий тaбa;acигa эгa булганлиги учун xaмдa бyддa вa дaoc poxиблapигa пул xapaжaт ;илмaгaнлиги бoиc тoбopa ypнидa мycтaxкaмлaниб кyчaйиб бopди.

Бeй Чжoy импepияcининг acocий мa;caди Шapкий Бeй Си импepияcини янчиб тaшлaш эди. Лeкин бу импepия ички мaнбaлapидaн oK^orn фoйдaлaнгaндaгинa мycтa;иллигини тули; ca;лaб к^лиш имкoнигa эгa бyлapди. Мacaлaнинг eчими Typк xo;oни кимнинг тoмoнини oлишигa бoFли; булиб крлганди. Шyндaй вaзиятдa 561 йилдa xap икки импepaтop МyFaнxoнгa элчилap жутатиб Typк мaликacини yзлapигa cypaйдилap. Бoй Бeй Цининг тypфa coвFaлapи мacaлaни xaл кдлишига биp бaxя ;oлгaнидa, Чжoy элчилapининг диплoмaтик ycтaлиги МyFaнxoнни иттифo;-чилик битимигa годи; крлишига мaжбyp этди. Бу Typк xo;oнлapининг Xrnw дaвлaтлapи ypтacидaги нeчoFли мaв;eгa эта экaнини кypcaтapди.

563 йилдa Typ^nap вa Бeй Чжoy ;yшинлapи Цзинян шaxpини ;aмaл ;илдилap, биpo; ;aмaлни oxиpигa eткaзa oлмaдилap вa тypклap эca yшa epлapни тaлaб ;aдpдoн дaштигa ;aйтдилap. Keйинги йилги юpишдa эca Лoян eнидa Чжoy лaшкapининг биp ;жми цилapдaн тули; мaFлyб булиши МyFaнxoнни уз кушинини oprara ;aйтapишгa мaжбyp этди. Ушбу мyвaффa;;иятcизликкa ;apaмaй, Ци тoмoнидaн тaклиф кдлинган rnT^o; тузиш xaK^ara тaклифни paд этди.

Бунинг caбaби иттифo;дoшлик битимига бинoaн Чжoy импepияcи xap йили тypклapгa тyлaб тypaдигaн 100 минг пapчa ипaк мaтoлap дeб билиш мумкин. 572 йилдa МyFaнxoн вaфoт этгaч, унинг вopиcи Toбoxoн Чжoy импepияcи билaн aлo;aлapни тyxтaтмaй, Ци импepияcи билaн битим тyзaди. Чжoy импepияcи бyндaн xaбap тoпиб бepилaдигaн тyлoвни тyлaшдaн бoш тopтишгa жypьaт этгaни чoFидa тypклapнинг биp мapтa xapбий нaмoйиш yткaзишининг узиё; вaдaгa вaфo ;илиб тyлoвлapни вa;тидa

тулаш мажбуриятини ;айта буйнига олишга етарли булди. Ци империяси эса туркларнинг бос;инидан куркиб тинчлик учун тухфалар бериб, хазинасининг баракасини учирди. Тобохон уларни назарда тутиб, "Биз жанубдаги икки бола (Чжоу ва Ци) итоатда булса бас, мухтожликдан кур;маймиз". - дерди.

Ци империяси билан иттифо; туркларнинг Хитой билан маданий муло;отига йул очди. Тобохон кароргохида будда рохиблари пайдо булди ва хонни уз динларига киритди.

576 йилда Чжоу циларни маглуб этиб, Пхеньян шахрини эгаллашга муваффа; булди. Бей Чжоунинг хаддан таш;ари кучайиб кетишидан хадиксираган турк хо;они маглуб сулола томонини олди. Бей Чжоу учун энг дахшатли душман турклар булиб чикди. 578 йилда Тобохон Хитойга бостириб кирди ва Чжоу ;ушинини ;ириб ташлади. 579 йилда бошланган музокаралар тухтатилиб давом эттирилган харбий харакатлар турклар учун зафарли булди. Аммо Хитой элчиси совга саломлар билан Тобохонни узига агдариб олади. 580 йилда улар уртасида тинчлик битими тузилиб унга биноан Ци сулоласи вакили Гао Шао Чжоу давлатига топширилиб пойтахти Чаньанга келтирилади. Гао Шао Сичуанга сургун килинади ва уша ерда оламдан утади.

580 йил Турк хо;онлигининг ;удрати чу;;ига чикди. 581 йил Тобохон вафот этди. Хитойда Чжоу сулоласини агдариб, Суй сулоласига асос солган харбий генерал Ян Цзян туркларни ё;тирмасди, уз душманларидан анча куп яшаган Гао Бао Кин (йикилган сулоланинг сергайрат химоячиси) Иакарда муста;ил бек булиб ;олади ва турклар билан итифо;ликда яшайди.

Хитойлик мехнаткаш дех;он ипакнинг ишлаб чи;арувчиси булса хам, узлари ундан деярли фойдаланмас эди. Чунки соли;лар жуда катта булиб, мунтазам равишда йигиб олинарди. Бунинг устига чи;арилган ипакка нисбатан олиб келинган ашёлар анча куп булиб, ипак савдоси умуман Хитой учун катта чи;им эди. Шунга ;арамай Бей Чжоу хукумати вазиятни узгартира олмас ва бунга хадди сигмас эди. Чунки бу хукуматнинг сиёсий юту;лари Турк хо;онларининг кайфиятига боглик эди. Бей Ци ва Тогон асосан турклар ёрдамида тор-мор келтирилган булиб, жанубий Хитойнинг буйсундирилиши хам орт томон хавфсизлигини таьмин-ламасдан туриб батартиб булмайдиган режа эди. Буни турклар Чжоу давлати кучайиб кетгандан берган кескин зарбаси билан исботлаган эдилар. Турк суворийлари аскарлари Хитой пиёдаларидан анча эпчил ва ча;;онгина булиб колмасдан аввалги кучманчилардан фар; килиб, манглайга зарба бериш малакасини яхши узлаштиргандилар.

Ян Цзян асос солган Суй сулоласи хокимият тепасига келгач, аввалги сулола давридаги хитойлашган санбий аслзодаларининг барча унвон ва рутбалари уз кучида ;олди. Бу факат Хитойнинг бундан кейинги тарихини эмас, балки бутун Марказий Осиёнинг келажагини белгилаб берди. Агар бу фармон булмаганида Хитойда фукаролар уруши бошланиб кетиши тайин эди. Биро; олдида икки мухим вазифа: Жанубий Хитойни босиб олиш ва туркларни туркларни тор-мор этиш вазифалари турган Ян Цзян фукаролар урушини келтириб чи;аришга йул куя олмасди. Туркларни тор-мор этиш муаммоси Ян Цзян уйлаганича осон иш эмасди.

Хитойдаги тунтаришдан сунг турклар ипаксиз ;олди. Ипак таш;и савдоси император саройи билан кучманчи хонлар элчилари орасида совга-салом алмашиш воситасига айланиб колган эди. Сиёсий майдонда ;айта гурухланиш бошланиб Тогон хони Куалйуй Турк хо;они Шабошонинг дустига айланди. Шобошоннинг хотини Бей Чжоу хонадонининг ;изи булиб у барча ;ариндошлари дорга тортилганидан ;аттик

кайгуда эди. Шимолий Хитойдаги Санбий зодагонларини турклар билан ботлаб турган ришта ана шу аёл булиши хам мумкин.Чегарадаги Инчжоуда мустакил хукмрон сифатида сакланиб колган Гао Бао Кин 582 йил ёзида Суй империясига харакат бошлаганида туркларнинг таъсири сезилгандай, айни чотда унинг иттифокчилари -турклар Гоби сахроси оркали Буюк девор ортидан Хитойга бостириб кирдилар. Турклар жангда ташаббусни кулга олдилар ва хитойларни сон жихатдан устунлигидан фойдаланиш имконидан махрум этдилар. Хитой чегара кушинлари матлуб булиб, турклар Буюк деворнинг энг буш курилган Гансудаги Мухя, Шимин утаклари оркали хужумга утдилар, бирок уларнинг хужуми 581 йилда Лянжоуда каттик химояга дуч келиб тухтаб колди, хамда уларнинг кейинги харакатлари чегарадаги тукнашувдан нарига утмади.

Ян Цзян барча кучлар сафарбарлигини эьлон килди, бирок кушиннинг харбий тайёргарлиги етарли деб булмасди. Бунинг устига кушин камхаракат булиб, унинг асосий кисмини пиёдалар ташкил киларди. Улар зирхли аравалар билан куролланган булсада, суворийлар нихоятда кам эди. Лекин кушиндаги дипломатик хизмат ортикчаси билан тулдирди. Ян Цзян бекиёс жосус Чжансун Шэн ёрдамида унинг турк беклари билан алокаларидан фойдаланиб, уларни бир-бирига гиж-гижлашни койиллатиб бажарарди.

582 йил охирида хитойлар турклар хужумини даф килдилар. Кора Чурин Тардушхон Хитой билан алохида битим тузиб, кушинини у ердан олиб чикиб кетди.

582 йил охирида хитойлар турклар хужумини даф килдилар. Кора Чурин Тардушхон Хитой билан алохида битим тузиб, кушинини у ердан олиб чикиб кетди.

583 йилнинг ёзида Линтаога хамла килган Тогонлар кириб ташланди, Абохон матлубиятга учради. Факат Шабошополнинг зафаригина турк лашкарини узил-кесил тор-мор килишдан саклаб колди. Аммо Хитой жосуси Чжансун-Шен Шабошо билан Абохонни уриштириб куйишга муваффак булди.

584 йил феврал-март ойларида Торемен (турк бекларидан) йуклигида Шабошо унинг урдасини босди. Боскинда Тоременнинг онаси хам халок булди. Бу фалокат хитойликларнинг фитнаси билан булганлиги барчага аёнлиги учун хам Торемен ва хитойлар уртасида хун олиш ва душманлик пайдо булди. Шабошонинг адолатсизлиги ва тизгинсизлиги урдада хам норозилик пайдо килган. Цора Чурин Торэменга кушин беради. Яна унга улус хонларидан Турксанф ва Тегиншодлар кушилади. Торэмен кул остига шунча куч тупланадики, Шабошо муваффаккият хакида уйламаса хам буларди. 584 йил кузида Шабошо Хитойга тинчлик битими ва иттифок тузиш хакида таклиф йуллади. Худди шундай таклиф билан Тардушхондан хам элчилар хам келди. Ян Цзян тобора вазият хужасига айланиб борар экан Шабошохон ва унинг хотини билан ота-бола тутинади. Шабошохон энди айёрлик йулига утади: Унинг Хитойга йуллаган хат мазмунига каралса, ёрдам сураётган томон эмас, балки толиб томон ёзгандек куринади. Император уни утил килиб олганига ишора килиб куйидагиларни ёзади: "Менинг подшолигимдаги куй ва отлар императорники булганидай, унинг ипак матолари меникидир. Бунда хеч кандай фарк йук." Бирок Ян Цзян кутилмаганда босиклик билан тортиклар билан элчиларни юборди. Ян Цзян хондан бунинг эвазига узини вассал хисоблашини ва император ёрлитини чуккалаб кабул килишни талаб килди. Номигагина буйсуниш Ян Цзянга обру учун керак эди, аслида император эмас хон узи истаган нарса ипак валютага эга булди. Бундан ташкари шимолдан киданлар ва Тоэмен тарафдорлари кисиб келаётган чотда бутун ахолиси билан Хитой чегараларига кучиб

^лишга, уз acкapлapи учун кийим-кeчaк вa xa^o Гyaн кyмoндoнлигидaги acкapий бyлинмaнинг xapбий ëpдaмигa эpишди. ^opa Чypин Typк xaм Шaбoшoгa тa;лид ;илиб 584 йилдa узини Суй импepaтopининг вaccaли дeб тaн oлди. X,ap икки eтaкчи xoн xaм импepaтopнинг ипaклapигa эгa булгани учун Xитoй билaн тинчлик ypнaтишгa жoн дeб кyндилap вa шу билaн yзлapини ypyшдa Foлиб чикдан дeб xиc ;илдилap. Бу rnT^o; Topэмeннинг шap;;a бoшлaгaн зaфapли юpишини тyxтaтиб куйди.

Typ^ap Xитoйгa дapoмaд мaнбaи кузи билaн кapaca, xитoйлap Typк xo;oн-лигидa уз чeгapaлapигa дoимий тaxдид coлyвчи caлтaнaтни кypapди. Kyчмaнчилap билaн мyлoкoтдa бyлишдaн Xитoй кaм нaф кypapди, лeкин зиён ниxoятдa кaттa эди. Шу тyфaйли xaм Xитoй кyчмaнчилapнинг уюшишига йул куя oлмac вa Aшинa caлтaнaтигa ;apши кypaш Суй xoнaдoнининг xaëтий вaзифacигa aйлaниб крлган эди.

Typклapнинг буюк Faлaëндaн aввaлги xoлaтини тиклaб тypклapни биpлaш-тиpгaн 593 йилги битим Суй импepaтopини бapчa caъй xapaкaтлapи caмapacидaн мaxpyм этди. У rypклapни aжpaтиб тaшлaб, xap зaмoндa бepилaдигaн caдa;aлap билaн мycтaxкaмлaмoкчи булди. Лeкин бунинг aкcи ^apo^ ;yдpaтли xo;oнлик ^ддини pocтлaб Xитoй и;тиcoдиëтигa зapap кeлтиpaдигaн caвдo шapтнoмacигa aмaл ;илишни тaлaб этa бoшлaди. Бунинг ycтигa чeгapa бyйлaб Xrnw axoлиcи билaн aйиpбoшлaш caвдocини йулга куйиш учун бoзopлap oчишни илтимoc-тaлaбнoмa ;илиб юбopишди. Бу илтимoc XnroOTa йyллaнгaн йили (589 йил) Эpoнгa юpиш пaйтигa тyFpи кeлди. Бу билaн rypклap Эpoнгa бocтиpиб к^иб Визaнтиягa йул oчишни вa шу пaйтдaëк кaттa ми;дopдaги ипaкни тaшиб oлишни peжaлaш-тиpгaн эди. Aввaлигa тypклap Суй cyлoлacигa к^ши фитнaгa тaйëpгapлик кypди, биpo; бу oxиpигa eтмaй фoш булди. Суй xoнaдoни яш Чaнaн Сун Шeн ëpдaмидa Typк xo;oнлигини булиб тaшлaш учун энди rypк бeги - ЖoнFapдaн фoйдaлaнишгa ;apop ;илишди. Улap ниятигa e^nnap. ЖoнFapнинг Xитoйгa coтилгaни тyфaйли тypклapнинг кyчлapи пapчaлaниб кeтди. Бунинг устига

ЖoнFap кoнyний тaxт вopиcи э^нли™ xитoйлapгa иш бepди вa XTp^ap билaн булган 589-599 йиллapдaги тy;нaшyвдal xитoйликлapнинг oмaди кeлди. Шу ypyш тyфaйли, ЖaнFapнинг шт^инли™ op;acидaн ;aнчaдaн-;aнчa жacyp тypк бeклapи, Xo;oнлapи Цopaчypин Typк, Hилиxoн вa Дyлaнxoнлap ;ypбoн бyлдилap. Fapбий Typк Xo;oнлиги xyкмдopи вa кeйинчaлик иккaлa кдомни вa;тинчaлик биpлaштиpгaн ^opa Чypин Typк фидoийлик билaн дaвлaтни биpликдa шкдаб к^лишга ;aнчa xapaкaт ;илмacин Xитoйлapгa ^тяган, шу билaн биpгa крнуний тaxт вopиcи булган ЖaнFap Xитoй oлтинлapи билaн rypк бeклapини узига aFдapиб oлиш мa;caдигa тoбopa я;инлaшмoкдa эди.

Шу тapи;a тypк бeклapи Xитoй xyкмдopлapи ;yлидa кyFиpчo;;a aйлaниб бopмoкдa эди.

Hиxoят, 604 йилдa Шap;ий xo;oнликнинг тaн oлингaн xoR^rna aйлaнди. Мaнa шу кeздaн бoшлaб xo;oнлик икки ;жмга Шap;ий вa F apбий xo;oнликкa булиниб кeтди вa yлap шaф;aтcиз дyшмaнгa aйлaнди.

Taн cyлoлacи xyкмpoнлиги дaвpидa тypк-xитoй мyнocaбaтлapи.

Шyнчa эpишилгaн мyвaффa;;иятгa ;apaмaй, Ян Цзяннинг yFли Яндининг xap йили тypк oкco;oллapигa бepилaдигaн зиëфaтлapи гатта xapaжaт кдлгани бoиc Xитoйгa oFиpлик ;илapди. Яндининг нoпoк axлoки, дaвлaтни бoш;apишдaги к^билиятсизлиги мaмлaкaтдa нopoзилик кeлтиpиб чи;apди.

Иcëнчилap бoшидa Typк xo;oни Шибиpxoн rypapди. У Xитoйнинг лaшкap-бoши вa зoдaгoнлapини уз тoмoнигa aFдapиб Xитoйдa янги cyлoлa xoкимият тeпacигa кeлишигa

(618 йил) сабабчи булди1 Янги сулоланинг биринчи императори эса Шибирхон тарафига утган лашкарбошиларидан бири Ли Юан булди. Чириб кетган тузумнинг сочилиб кетиши учун Шибирхоннинг озгина турткиси етарли булди.

Ли Юаннинг Чананда тож кийишини Шибирхон узининг талабаси деб хисоб-лаши учун барча асослари бор эди. Ли Юан турк хонидан ёрдам истаган давогарлардан булиши билан бирга унинг талабаси куп жихатдан хондан келадиган ёрдамга ботлик эди. Бирок Шибирхон Тан кушини бутун Хитойнинг хамма жойини босиб олади деб уйламаган эди. Турк хукумати хокимият тепасига келгач, жуда катта яратувчилик ва сотломлаштириш ишларини бошлаб юборгани, Турк хони айтокчилари назаридан четда колмади. Хонга гуллаб яшнаётган бой Хитой эмас, ожиз ва таркок Хитой зарурлиги яхши англанган эди. Хусусан харбий ислохотлар уни ташвишга солган эди.

Тан империяси даврида турклар билан аралашиш жараёни юз берди. Хатто турклар Хитой армиясида хизмат килиб, Хитой кизларига уйланадиган булдилар. Хитой аслзодалари эса кийинишда ва алокада туркларга таклид кила бошладилар.

Йил утган сайин кучманчилар одати модага айланиб, мустахкамланиб сарой аёнлари турмуш тарзига кириб боргунча давом этди. Хатто VII юз йилликдаги Хитой уз уйидан кура, кишда анча иссик, кулай ва мукаммал булган туркларнинг утовида яшайдиган булдилар.

Акаси Шибирхондан кейин хокимият тепасига келган Чунохон Шибирхон-нинг Хитойга нисбатан сиёсатига карши уларок узини Суй хонадони химоячиси деб эьлон килди. Суй сулоласи тарафдорлари хокон олдига окиб кела бошлади. Улар билан иттифок тузиб Тан хукуматига уруш эьлон килди. Аввалига талаба козонаётган иттифокчилар Ли Ши Миннинг устомонлиги туфайли Чунохон юборган Хитой саркардалари асир тушадилар. Бирок Чунохон уз ниятлари халокатини курмай 620 йилда вафот этди. Ундан кейин хокимият тепасига келган Кат Элхон аввалига зафарли юришлар килган булса, Ли Юаннинг утли Ли Ши Мин императорлик тожини кийгач, унинг окилона тадбирлари туфайли турклар улар билан сулх тузиб ватанларига кайтиб кетди. (628 йил сентябрь) Ходисаларнинг бу зайлда узгаришига Хитойнинг иттифокдоши F арбий туркларнинг юришга тайёргарлиги хам сабаб булган эди.

Тан хукуматига карши кураш давом этди. Бундай узлуксиз хужумлар хитойликларни безор килиб юборди. Кат Элхон бирин-кетин Хитойга хужумдаги муваффаккиятсизликлари туфайли унинг атрофидагилар уни ташлаб Хитой тарафга утиб кетдилар. 630 йилдаги хужумда хам у матлуб булди ва у Шаркий Турк хоконларининг сунги жангига айланди. Арзимас бир ярим йил ичида турклар дашт кенгликлари хужайинидан кузтолон кутарган телелар кулига тушишдан куркиб, имкон кадар тезрок хитойларга таслим булишга интилган кочокларга айландилар.

Шуни таькидлаш жоизки, турклар матлубиятининг хал килувчи омили курол эмас, балки кучманчиларнинг хаддан ташкари Хитойга якинлиги ва императорнинг хокимиз деб ихтиёрий кабул килиши булди.

Бу борада Урхун битиклари муаллифи Йуллит тегин уз замонасидан келиб чикиб асосли изох бера билган. У хонларни "нодонлик ва куркокликда" беклар ва халкни хонларга бевафоликда, табтачларни ёлтончи хам ота-инини гиж-гижлашда айблаган.

Император Тайцзунга тобелик билдирган 190 минг турклар2 Ордос ва Алашан чулларига жойлаштирилиб олис юришларда ёрдамчи кушин сифатида, тинчлик вактида чегара сифатида фойдаланишга карор килинди.3 630 йилдан 679 йилгача шунчалик узгариш содир булдики, улар турклардан кук туркларга айландилар. Улар

шимoлдaги ;oндoшлapи тeлeлapгa xaли aждoдлapи rypклapгa xaм yxшaш жoйи кaм булиб крлди.

Шap;ий xo;oнлик Xитoй билaн мyнтaзaм ypyш oлoвини ё;иб rypгaн биp пaйтдa бу икки xoкoнлик икки ;apaмa-;apши кoaлициядa булгани учун F apбий xo;oнлapдaн Шeгyй (611-618) TyнябFyлapнинг (618-630) aввaл Суй, кeйин Taн cyлoлapи билaн Шapкий Typклapгa кapши иттифo; тyзгaнлapи Xитoй йилнoмa-лapидa к^йд этилгaн. 4 631 йилгa ^либ импepaтop Taйцзyн бутун буюк дaштнинг xyжaйини булиб oлди. Aгap у xoxлaгaнидa Fapбий xoкoнликдaги Faлaёнлapдaн фoйдaлaниб бутун Ocиёнинг Xyкмдopигa aйлaнapди. Лeкин Taйцзyн дoнo cиёcaтчи булгани учун, ^йин жилoвлaб тypиш ;ийин булган мaмлaкaтлapни бocиб oлишдaн тийилди.

Дaштдa мaFлyб этилгaн тypклapдaн тaшкapи яга куп coнли жaнгapи xaлклap xaм яшapди: ceянтoлapнинг 70 минг чoдиpи бyлcal, шимoли-шapкидa 100 минг нaфap yЙFypлap яшapди. Вaзиятгa бaxo бepиб Taйцзyн:" Aгap биз yлapни битга кyймaй киpиб тaшлaй oлмac эганмиз, никox cиёcaти юpитишдaн бoшкa чopaмиз йук" дeгaнидa кyчмaнчилapгa уз тaкдиpини узи бeлгилaш имкoнини бepди.

Xитoй импepaтopи Шapкий rypклap дaвлaтининг тoбeлигини тaн oлдиpгaч, энди кушнига aйлaнгaн Fapбий тypклapгa тaъcиp утгазишни бoшлaдилap. Биpoк бyндa Fapбий Typк xoкoнлигидaги нoтинчлик yлapнинг Xитoйгa ён бocишигa caбaб булди. Fapбий xoкoнликдa xoкимият rypклapдaн мaxaллий нушиби кaбилaлapигa утиши билaн xoкимият тeпacидa yso; ^лиш учун ипaк caвдocини pивoжлaнтиpиш мaкcaдидa Xитoй билaн мyзoкapaлapдa шyнчaлик ён бocдики, бу xyдди тoбeликни иxтиёpий кaбyл килишгa yxшapди.

У мaкcaдигa эpишди. Ундaн кeйин xoкимият тeпacигa кeлгaн Ишбapa T^to aшинa ypyFидaн булган Aшинa Шэни xyкмpoнлик килaётгaн Бeшбaликни эгaллaши Xитoй тaъcиpидa юз бepгaн бyлcaдa, Aшинa Шэни Xитoйгa кeтишдaн бoшкa чopacи кoлмaди. Xитoйдa у ep, xoтин вa capoй лaвoзимлapигa эгa булди. X,oкимиятдa cyлoлa aлмaшгaч, Шэн кaби Xитoйгa 6op^ xизмaт килгaн тypклap coни кугайди. Ишбapa "Гулте вaфoтидaн кeйин тaxтгa yтиpгaн Иpбиc Ишбapa жaбFyxoн мaмлaкaтдa биpмyнчa тapтиб ypнaтиб Toxapиcтoн, ЦoшFap, Шoш, Keш вa бoшкa биp кaтop epлapни бyйcyндиpaди. Taйцзyн aйёpлик йyлигa утиб aввaл уни xoн дeб тaн oлaди, кeйин эта диплoмaтик бocим yткaзишгa ypиниб кypaди. Уни тинчликкa чaкиpиб xyдyдлapни булиб oлишгa yндaди, биpoк xeч кaндaй нaф чикмaди. Бyндaй вaзиятдa тинчлик булиши мумкин эмac эди. Чунки rypклapдaн бyлгaн кoнyний xyкмдop Йукук aтpoфидa Xитoй импepияcи кapши дaштнинг бapчa кyчлapи йиFилиб кoлгaн эди. 641 йил мaй oйидa ^бте Ишбapa дopгa ocилди вa Йукук F apбий тypклapнинг xoкoнигa aйлaнди.

Шyндaн кeйин Xитoйликлap вa yЙFypлapдaн тyзилгaн иттифoк 657 йил бoшлapидa Typк кapopгoxидaги xoн ypдacигaчa eтиб бopдилap вa Чу дapёcигaчa тaъкиб килиб бopиб, тypклapни тacлим булишга мaжбyp килишди. Сунги Typк xoкoни кишaнлaнгaн xoлдa Чaнaнгa кeлтиpилди. У тyщyнликдa 659 йилдa вaфoт этди. F apбий тypклap caлтaнaти aлoxидa мycтaкил мyлклapгa aжpaлиб кeтди. Сaлтaнaт эca дaвлaт cифaтидa xaлoк булди. Бyндa xитoйликлapнинг xиccacи кaттa булди.

Typк xaлки тapиxининг шу тapикa тyгaшигa poзи бyлa oлмac эди. Шунинг учун ^к тypклap вa Иккинчи Typк xoкoнлиги нoми ocтидa кaйтaдaн кyдpaтли дaвлaт тaшкил килишга мyвaффaк бyлдилap.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Кук турклар ёки иккинчи Турк Хоконлиги даврида Хитой билан муносабатлар

Шаркий Турк хоконлиги Хитой томонидан босиб олиниб ахолиси империя кушинларига хизмат килиб 50 йил яшади. (630-680) Улар VII асрнинг 70 йилларида шундай кузтолон кутардики, натижада Хитойга карши кучларни бирлаштириб, ота юрти Олтойга бориб Янги Турк хоконлигини бунёд этдилар. Бу кузтолонга тажрибали саркарда ва Ашина урутидан булган Цутлутхон бошчилик килди. Тез орада Биринчи Турк хоконлиги таркибидаги кучларни бирлаштириб дашт ерларини бирин-кетин хитойликлардан тортиб ола бошладилар. 694 йилда эса турклар Хитой чегараларига яшин тезлигида хамла уюштириб, куплаб жангчи ва ахолини асир килиб олиб кетди. Айни чотда Турк хокони Цапатон Хитой императори Уга мурожаат килиб тобеликка кабул килишни таклиф этди. Бунинг маъноси империя хукумати Хананда Турк давлати ташкил этилишига рози эканлиги ва уни тан олиши демак эди.

Хитойликларга бу ёкмасада уларнинг мудофаага утишдан бошка иложи йук эди. Бундан ташкари 696 йилда Манжурияда киданлар ва татаблар талаёни бошланди. Бундан турклар фойдаланиб колишди. У император аёлдан кузтолонни тинчитиб куйиш учун розилик сурайди ва унинг рози булишдан бошка чораси колмайди. Хизмати учун унинг хонлиги эьтироф этилади. Цапатон хон яшин тезлигида хужум билан киданларни тум-таракай килиб кузтолонни бостирди. 697 йилда эса Турк хокони Хитой чегараларига хужум уюштириб икки нохия Линчжоу ва Шенчжоуларни иштол килди. Цумондонлик Тунюкук кулига утгач 23 шахарни вайрон килиб зафар козонди. Улар хитойларни шу тарика куркитиб тинчлик битими шартларини узи куйди. Турк хокони рад жавобини олгач, кидан ерларидан кушинини олиб чикиб кетди. Киданлар Вангон бошчилигида Хитойга хужум килиб Цзичжоу нохиясини босиб олдилар. Уларга карши катта куч (170 минг аскар) юборилган булса хам, Хитой аскарлари кириб юборилди. Император эса Турк хоконининг хамма талабларига рози булиб, киданларга карши кумак олишига тутри келди. Шу кундан бошлаб турклар янада кучайиб кетди. Киданлар тор-мор килинди, уларнинг омон колганлари туркларга таслим булди. 697 йилнинг узидаёк Цапатон Манжурияни уз мулкига кушиб олди. Империя лашкари эса Хананга киришга юраги дов бермади ва улар Ордосга келиш йулларида 3 та истехком куриш билан каноатландилар. Турклар Хитой чегарасига яна хамла уюштирдилар. Хитойликлар энди туркларни матлуб этиш учун узларига иттифокдош топди. Улар тургашлар ва киртизлар ёрдамида туркларни тор-мор этмокчи булди. Шундай вазиятда туркларни куткариб колган нарса маслахатчи Туюкукнинг донолиги ва саркарда Култегиннинг мардлиги булди. Уларнинг хизматлари туфайли киртиз-ларга шиддатли хужум билан душман бирлашмасининг бир аъзоси-киртизлар сафдан чикарилди. 708 йилда тургаш хони Сугэ Хитой билан тузган иттифоки эса уртадаги бироз келишмовчилик туфайли туркларга карши кураш кечиктирилди. Тургашлар устига уюштирилган душманни тафлатда колдириб хужумга утиш самарали якунланди.

Шундан кейин турк хони никох билан мустахкамланган тинчлик битими тузиш талабини куйди. Император ноилож кунди ва хонга шахзода кизларидан маликалик унвонига эга булган келинни хамда "Мархамат ёрлиги"ни юборишди.3 Бу Турк кудратининг энг юкори чуккиси эди. Тан империяси эса сиёсий таназзулни бошдан кечираётган эди.

У аста-секин Хитой подшолигига айланиб бораётган эди. Хитойга турклардан ташкари тибетликлар ва араблар хам хужум уюштириб туришарди. Ва нихоят 720 йилда империя турк хоконлигига юриш бошлади. Жануби-тарбий Жунтория-дан

мacкaн топтан бacмaллap тypклapгa кapши иттифoккa жaлб этилди. Бacмaллap Буюк тypк xoкoнлиги кoлдиклapи булиб, yлap Aшинa ypyFи бeклapи тoмoнидaн бoшкapилap эди. Бacмaллap, кидaнлap вa тaтaблapни биpин ^тин мaFлyб этиб, тypклapни иттифoкчиcиз кoлдиpгaн импepия ниxoят тинчликкa эpишди. Билга xoкoн дaвpидa импepия xyкyмaти билaн xaттo дapoмaди вa xyкyкининг биp киcмидaн вoз кeчиб caвдo aълoкaлapи (oлтин вa ипaк эвaзигa oтлapни aйиp-бoшлaш) йулга куйилди.

734 йилдa тypклapнинг Xитoйдaги coбик элчиcи импepaтopгa coтилиб, Билгaxoкoнни зaxapлaди. Импepaтop житоят излapини ювиш учун тaъзия билд^иб элчи юбopди. Лeкин ypyш чикмaди. Билгaxoкoннинг вopиcи ЙyyлyF тугин (734-737) oтacининг cиёcaтини дaвoм эттиpиб Xитoйгa 3 мapтa элчи жуштган. Биpoк унинг вopиcи Taнгpиxoн дaвpидaн бoшлaб тypклap opacидaги биpлик йу^лди вa тypклap иcкaнжaдa кoлди. Typклapгa тoбe булиб кeлгaн yЙFypлap, бacмaллap, кapлyклap вa ниxoят импepиянинг чop тapaфдaн тypклapни cикyвгa oлиб yлapни бypини тутиб yлдиpишгaндaй yлдиpишди. Typклapнинг cymra xoкoнлapи Узлишxoн вa Бaймeйxoннинг кaллacи импepaтopгa юбopилди. Tиpик кoлгaн тypклapгa Билгaxoкoннинг тули вa Tyнюкyкнинг ;изи Пo-Бeг бoшчилик ;илиб тacлим булиш шapтлapини кeлишиб Xитoйгa кeлишди. Улapни чeгapa кyшинлapигa кaбyл килишди. ^ Бeг эca мaликa yнвoни вa бeклик мaкoми имтиёзлapигa эгa булди.

Пo Бeг инcoнлapни кyщapди, лeкин xaлкни кyткapмaди. Typклap xyдди бoшкa кyчмaнчилap кaби тaбFaчлap билaн чaтишиб yлapгa cингиб кeтди.

Шyндaй килиб уз дaвpидa Шapк вa F apб цивилизaциялapини биpлaштиpгaн Буюк Итак йyлидa икки acpдaн кyпpoк уз xyкмpoнлиги вa xyкмини ^^зген Typк xoкoнлиги дaвpи уз ниxoяcигa e^R Бу дaвp мoбaйнидa Typк xoкoнлиги нaфaкaт Xитoй, шу билaн биp вaктдa F apбдa Визaнтия вa Жaнyбдa Эpoн цивилизaциялapи билaн мyнocaбaтдa xaм узига яpaшa ycтyнликкa эта булганки, yлapнинг xoкимиятигa кeлaдигaн xyкмдopлapнинг ким бyлишигaчa тaъcиp yткaзгaнлиги тyFpиcидa мaълyмoтлap тaлaйгинa. Бу тypкий xaлклapнинг нeчoFли caлoxият вa кyдpaтгa xaмдa уз дaвpининг Xaлкapo мyнocaбaтлapигaдa кучли тaъcиpини yткaзyвчи кyдpaтли дaвлaт cифaтидa нaмoён бyлaди.

ФOЙДAЛAHИЛГAH AДAБИЁTЛAP РУЙ^ТО:

1. Фиpдaвcий "Шoxнoмa" T.: 1990.

2. ^кинф Бичypин "Иcтopия Tибeтa..."

3. Гpyм. Гpжимaйлo. Зaпaднaя Moнгoлия.M.1960.

4. Гyмилeв Л.H. "Цaдимги тypклap" T.: 2007.

5. Maлoв С.Е. "^мятники дpeвнeтюpкcкoй пиcьмeннocтeй" M.Л. 1951.

6. ЛЛ. Гyмилeв "Xyннy" M. 1960.

7. Гyмилeв Л.H. "^димги тypклap" T.: 2007.

8. Шaн Юэ. "Oчepки пo иcтopии Kитaя"

9. Apтaмoнoв M.И. "Иcтopия Xaзap".

10. Я.H. Бичypин "Coбpaниe cвeдeний... O нapoдax, oбитaвшиx в Сpeднeй Aзии в дpeвниe вpeмeнa" 1 жилд M^. 1960.

11. Hacимxoн Paxмoн "Typк xoкoнлиги" Toшкeнт 1993.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.