CC BY
73
X|Yf< ) JOURNAL OF CLINICAL MEDICINE OF KAZAKHSTAN
Шолу Макала /Обзорная Статья /ReviewArticle DOI: 10.23950/1812-2892-JCMK-00494
Effect of pesticides on human health
Bapayeva Gauri.1, Kulbayeva Saltatnat2, Zhumadilova Akmaral.3
1 Department of obstetrics and gynecology, National research center for maternal and child health of the corporate fund «UMC», Astana, Kazakhstan 2South Kazakhstan State Pharmaceutical Academy, Shymkent, Kazakhstan
3Akhmet Yassawi International Kazakh-Turkish University
© ®
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License
J CLIN MED KAZ 2017; 3(45 SUPPL 3):128-132 Corresponding author: Бапаева Г.Б., отдел акушерства и гинекологии, Национальный научный центр материнства и детства корпоративного фонда «University Medical Center». Адрес: ул.Туран 32, Астана, Казахстан. Телефон: 8-7172-70-44-72, E-mail: gauri.bapayeva@gmail.com
ABSTRACT
Pesticides are unique chemicals, that deliberately spread in the environment and their toxicity has limited selectivity species.The Republic of Kazakhstan is a region where cotton is one of the most important sectors of agricultural production and textile industry, which in recent decades is experienced a new rise. Women are made up the largest part among the workers of this industry, which is concentrated in the south. For a long time in the cotton industry have been widely used organochlorine pesticides. The article presents a literature review of the effect of organochlorine pesticides on the human health, including the reproductive system.
Keywords: pesticides, reproductivehealth, human.
Т¥ЖЫРЫМДАМА
ПЕСТИЦИДТЕРДЩ АДАМ ДЕНСАУЛЫГЫНА ЭСЕР1 Бапаева Г.Б1, Кулбаева С.Н2, Жумадилова А.Р3.
^кушерлш жэне гинекология бeлiмi, «UMC» корпоративтш корыныц Ана мен бала улттык гылыми орталыгы, Астана, ^азакстан
2Оцтустш-казакстан мемлекетлк фарацевтика академиясы, Шымкент, ^азакстан А. Ясауи атындагы Халыкаралык казак-турш университет
Пестицидтер езЫщ эсер eTyi жагынан кау^т химикаттар болып табыла отырып коршаган ортада кец келемде тарап отыр, олардыц токсикалык эсерЫщ TYрi шектелген тацдауда. ^азакстан Республикасы макта егуде соцгы он жылдьщта кайта еркендеп келе жаткан ауыл шаруашыльны жэне текстильдк мата ендiрiсiнiц мацызды саласы болып табылады. Елiмiздiц о^стИнде багытталган осы саладагы жумыс жасайтындардыц едэyiр белИн эйел тургындары курайды. Кептеген жылдар бойына макта ендiрiсiнде хлорорганикалык пестицидтер кецЫен колданылган. Макалада хлорорганикалык пестицидтердщ адам агзасына эсерi, соныц Ынде репродyктивтi денсаульвда эсерi туралы эдеби шолу жасалынган.
Мацызды сездер: хлорорганикалык пестицидтер, репродyктивтi денсаульщ.
РЕЗЮМЕ
ВЛИЯНИЕ ПЕСТИЦИДОВ НА ЗДОРОВЬЕ ЧЕЛОВЕКА Бапаева Г.Б.1, Кулбаева С.Н.2, Жумадилова АР.3
Ютдел акушерства и гинекологии, Национальный научный центр материнства и детства корпоративного фонда «иМС», г Астана, Казахстан
2Южно-казахстанская государственная фармацевтическая академия, г Шымкент, Казахстан 3Казахско-Турецкий Университет им. Х.А. Ясави
Пестициды являются уникальными химикатами, токсичными по своему действию, сознательно распространяются в окружающую среду, и их токсичность имеет ограниченную избирательность видов. Республика Казахстан является регионом, где хлопководство является одной из важнейших отраслей сельскохозяйственного производства и текстильной промышленности, которая в последние десятилетия испытывает новый подъем. Женское население составляют наибольший удельный вес среди работников данной отрасли, которая сосредоточена на юге страны. На протяжении длительного времени в хлопковой промышленности широко использовались хлорорганические пестициды. В статье предствален литературный обзор влияние хлорорганических пестицидов на организм человека, в частности,на репродуктивную систему.
Ключевые слова: пестициды,репродуктивное здоровье, человек.
Kipicne
Пестицидтердщ адам денсаулыгына, ец алдымен репродуктивп жуйеге эсерш зерттеу мэселес езекп болып кала бермек, ейткеш соцгы он жылда пестицидтерд1 колдану 4 есе жогарыдан асып отыр [1].
Бупнп тацда ете аз концентрациясында токсикалык заттар болып табылатын пестицидтер теракты органикалык ластаушылар тобына шред1. 9зшщ жасушалар кещстпнде
орын алу касиепмен адам агзасына анагурлым кауш тугызатын, иммунды жэне репродуктивп жуйелер ауруларын, балаларда тума акаулар, онкологиялык аурулармен журетш кептеген патологиялык жагдайлармен удерютердщ себептер1 болып табылады [2-7]. Тникалык ластаушылар (ТОЛ) зияндылыгы дамып жаткан урпакка плацента аркылы, ал нэрестеге емшек суп аркылы етед1 [89].
ТОЛ-дьщ адам десаулыгына аса жагымсыз эсерше байланысты Стокгольм конвенциясы кабылданды (2001 жылдын 22 мамыры) жэне 2004 жылдын 17 мамырынан бастап кушше ендi. Стокгольм конвенциясына сэйкес колдануга алдымен курамында хлоры бар органикалык 12 заттарга (альдрин, дильдрин, хлордан, эндрин, мирекс, гептахлор, гексахлорбензол, токсафен, ДДТ); вндiрiстiк химиялык заттар (полихлорленген бифенилдер) жэне жанама внiмдер (полихлордибензодиоксиндер жэне полихлордибензофурандар) тиым салынды. Стокгольм конвенциясын колдаушыларынын твртiншi Конференциясында (2009 ж. 4-8 мамыр) тiзiмдегi он еш ТОЛ-га жанадан 9 зат косты: хлордекон, пентахлорбензол, линдан, альфа-гексахлорциклогексан, бета-гексахлорциклогексан, гексабромбифенил, пентабромдифенил эфир, октабром-дифенил эфир, перфтороктандысульфонат [10].
Курамында хлоры бар органикалык пестицидтер: альдрин, дильдрин, хлордан, эндрин, мирекс, гептахлор, гексахлорбензол, токсафен, ДДТ 2002 ж. Стокгольм конвенциясы бойынша тыйым салынган «ластанган дюжинага» кiрдi.
Пестицидтер адам агазасына барлык белгiлi тэсiлдермен: терi жабындылары, асказан-iшек трактiсi жэне тыныс алу жолдары аркылы кiредi. Алгашкы еш жол ауыл-шаруашылыгы жэне пестицидтер вндiретiн кэсiпорын жумысшыларына тэн.
Зерттеулерде биологиялык индикаторлар параметрлерi жэне кейбiр хлорорганикалык косылыстардын токсикалык эсерi арасында мацызды корреляциялык байланыс аныкталган [11,12]. Альдрин жэне дильдриннщ эсерiнен пайда болган закымдану, олардын кандагы денгейi 200 мг/л жогарылаганда кврiнiс беретiнi мэлiм. Кандагы линдан концентрациясынын 20 мг/л болуы критикалык денгейден жогарылаганын кврсетедi жэне невралгия симптомдары айкындала бастайды. Кандагы эндрин концентрациясынын 50 мг/л твмен болуында ешкандай негативтi эсерлер байкалмаган.
Эндриннiн кайталамалы эсерiнде анти-12-гидроксиэндриннын зэрде концентрациясы 130 мг/г твмен креатиннщ жэне ДДТ кайталамалы эсершде кан сарысуындагы концентрациясы 250 мг/л твмен болуында ерте негативл эсерi болмаган (бауырдын микросомальды ферменттершщ белсенуi) [13-17].
Казiргi кезде сырткы ортадагы зиянды факторлардын арасынан репродуктивп токсиндер деп аталатын топты жэне ен алдымен гормонтэрiздi ксенобиотиктердi (ГТК) бвлш шыгарады. Оларга: ДДТ жэне онын метаболиттерi, дильдрин, гептахлор, тамоксифен, гексахлоран, метоксихлор, фосфорорганикалык косындылар катары жэне т.б. пестицидтердi шрпзедг Осы ГТК, эсiресе хлорорганикалык косындылар тобына кiретiндерге химиялык, физикалык жэне фото деградацияга жогары турактылык тэн. Олар улкен кашыктыктарга су жэне ауа массасымен тарала отырып онжылдар бойына коршаган ортада сакталынады. Сонымен катар, оларды ешкашан вндiрмеген жэне колданбаган жерлерде, мысалы Арктикада, жануарлар мен адам агзасында табады [18].
ГТК кабшеттшп адамнын репродуктивтi удер^ше «араласуы», жыныс стероидтарынын арнайыланган рецепторларымен байланыса алатындыгында жэне табиги жыныс гормондар тYрiнде «жасырынуында» болып табылады. Сонгысынын, стероидты гормондар сиякты, квптеген ГТК химиялык курылымы жагынан фенолдар
немесе курамында «фенол эквиваленттершщ» болуымен байланысты [19,20]. Эндогендi гормондардын эсерш жа^ырта, шекгей немесе езгерте отырып ГТК репродукгивтi функциянын калыптасу механизмше эсер егуi мумшн, сондыктан оларды эндокриндi деструкгорлар деп атайды. Айтылгандарга суйене отырып, Жер биосферасында гормонтэрiздi ксенобиотикгердiн пайда болуы галамдагы «экологиялык жагдайды» тYбегейлi езгертгi деп накгылауга болады [21-23].
Кептеген ГТК эстрогендi жэне антиандрогендi эсерi бар екендшн атап ету кажет.
R. Sharpe и N. Skakkeback [24] пiкiрлерi бойынша осы замангы адам «эстрогендердщ виртуалдi тенiзiнде емiр суруде». Сондыктан, коршаган ортада эстрогендi жэне антиандрогендi эсер ету касиетi бар ГТК «жупнщ» кебеюi ерлер агзасынадада кершюш тапты. Kазiргi ерлердiн репродуктивтi жуйесшщ «жYдеу» белгiлерiнiн пайда болуы, эякулят мелшершщ жэне ондагы сперматозоидтар концентрациясынын YДемелi азаюы, соган сэйкес «ерлер» бедеултнщ жиiлiгiнiн жогарылауы мYмкiн осымен байланысты деп тYсiндiрi-ледi [25-27].
ГТК эйелдщ репродуктивтi жYЙесiне эсерiне катысты айтсак, зиянды факторлардын эйел агзасына арнайылык эсерi басымырак полиморфтылыкка тэн екендшн атап еткен жен. Бул калыптасу механизмi эртYрлiлiгiмен жэне репродуктивп функциянын iске асырылуымен, ен алдымен репродуктивп YДерiстiн катан циклдылыгымен жэне онын гипоталамус-гипофиз-аналык бездерi жYЙесiнiн барлык звенолар жагдайыньщ тэуелдiлiгiмен байланысты [28,29].
ГТК эйел агзасынын тYрлi-тYрлi тшдерше ену кабiлетi бар екендiгi аныкталган. Цервикалдi шырышта, аналык бездерiнiн фолликулярлы суйыктыгында, емшек CYтiнде жэне амниотикалык суйыктыкта ДДТ, ДДЭ, гептахлор, хлордан, гексахлорбензол, ПХБ, дильдрин, карбоматгар жэне т.б. сиякты улы химикатгар табылган [30,31].
Кептеген токсикантгарда плацентарлы барьерден ету кабшеп бар екендiгi айкындалган. О.В. Долгих авторлармен бiрге [32] берген мэлiметгерi бойынша хлорланган кемiрсутегiмен (2,4-Д) Yнемi байланыста болган жумысшы эйелдерде, олардын ана канындагы мелшершен урыктагы концентрациясы 2, ал плацентада 3 есе жогары болган.
Мал шаруашылыгы фермасынын жумысшы эйелдерiнде (зиянды факторлар: курамында пестицидтер мен микроорганизмдерi бар шан) жэне кекенiс еарушшерде (негiзгi зияндылык: ауылшаруашылык улы химикатгар) 50% етекшр циклынын бузылысы (ЕЦБ), онын iшiнде жиiрек лютеиндi фазанын жетiспеушiлiгi (ЛФЖ) тiркелген [33]. Авторлар, аталган ендiрiстегi эйелдерде аналык бездервдеп стероидогенездiн бэсендеуiн репродуктивтi кызметгi реттейтш орталык механизмнiн закымдалуымен байланысты деп санайды. Сонымен бiрге, 5 жылдан аспайтын жумыс iстеген эйелдерде, фолликуланын есуiн, аналык жыныс жасушасынын жетшуш жэне овуляциянын жYзеге асырылуын камтамасыз ететiн гипоталамус-гипофиз-аналык бездерi жуйесшщ резервтi мYмкiндiгi сакталынган. Жумыс етш 5 жылдан кеп эйелдерде, ЕЦБ жэне овуляторлы функциянын бузылысы, фертильдшктщ бедеулiкке дейiнгi бузылысы, жыныс жуйес мYшелерiнде гиперпластикалык YДерiстердiн дамуымен косарланган, гипоталамус нейрондарынын эстрогендерге, ал аналык бездерiнiн гонадотропты ынталанд^1руга сезiмталдыFынын темендеуiмен жYрген.
Н.И. Бескровная авторлармен бiрге [22, б. 23-
46], зиянды эсерлерге эйелдiн репродукгивтi жуйесшщ реакциясында айкын кезендiлiкгi жэне бул реакциянын зиянды факгордын сипагына тэуелаздшн гYсiндiрген, оларды зиянды химиялык агенггерге репродукгивгi жYЙенiн бейарнамалы бейiмдiлiгi деп карастырады. Кврсегiлген репродукгивгi жYЙе реакциясыньщ кезендiлiгi Г. Сельемен баяндалган жалпы бейiмдiлiк синдромы аясына жаксы койылатын-дыгын байкау киын емес.
Коршаган ортаныц зиянды агентгерiнiн эсерiне бейiмдiлiк механизмi алдымен гипоталамдык-гипофизарлы жэне адреналды жYЙелер денгейiнде дамыган Yдерiстермен байланысты. В.Н. Серов жэне А.А. Кожинга [34] сэйкес, эртYрлi табигатты кYЙзелiстер, соныц iшiнде «химиялык куйзелю», эндокриндi калыптасудагы гипоталамдык-гипофизарлы жYЙенiн шектен тыс козуына нейроэндокриндi дисфункцияга: гонадотропиндер секрециясыныц кYшеюiне, эстрогендер вндiрiлуiнiн артуына, бYЙрекYCтi жэне калканша бездерiнiн гиперфункциясына («экологиялык-генеративтi диссонанс») алып келедi. Дамыган эндокриндi жылжулар гипоталамус козуын басуга багытталган. Онын «тым аса козуы» зиянды фактордын эсерiн жойганда немесе «физиологиялык емес тэртiп» жумысына ауысканда токтауы мумшн.
Органогенез кезенiнде ГТК эсерi фундаменталдi Yдерiстерде тiндердiн саралануын камтамасыз етуге: жасушалардын пролиферациясы, миграциясы жэне ассоциациясы эсерi жолымен жузеге асады. Бунын нэтижесi болып урыктын жыныс жYЙесiнiн жэне бас миыныц нейроэндокриндi орталыктары, сонымен катар баскада мYшелердiн калыптасуынын бузылысы болуы мYмкiн. Сонымен, ресей зерттеушiлерiнiн (2005 жыл) нэтижесi бойынша, тума даму акауларынын (ТДА) жиiлiгi, эсiресе внеркэсiбi аса дамыган аумактарда жэне «пестицидтi жYктемесi» каркынды ауылшаруашылыкты аудандарда жогары болган. Зерттеушiлермен сощы 10-жылдык кезенде Саратов облысында [35] ТДА 7-есеге (!) вскендт байкалган.
Осыган уксас мэлiметтер взбекстанын гексахлоранмен Yнемi жанаста болган ауылдык тургындар эулетiн зерттегенде де алынды [36]. Курск1де 1992-2002 жж. кезенiнде акаулар жиiлiгi 1,5 есеге арткан [37].
Закымдаушы факторларга басымырак «элсiз» эйел жыныс жасушалары, адамдар мен квптеген CYткоректiлердегi гаметогенездiн корытынды кезещне сэйкес келетiн жыныстык циклдын периовуляторлы кезенiнде турады [38-40]. Бул бузылыста байкалатын механизмдi баскаратын, ооциттер жэне овуляция жеплу YДерiсiнiн десинхронизациясы болуы мYмкiн. Осы мэлiметтердi есепке алганда, жыныстык циклдын периовуляторлы кезенiн онтогенездщ киын кезенiнiн бiрi деп карастыруга болады. Тэжiрибелiк жагдайда оны ерекше «коргау» кажеттiлiгiн жэне осы уакытта жYктiлiктi жоспарлап жаткан эйелге репродуктивп токсиканттармен байланысты болдырмауды болжайды.
Пренаталды кезенде ГТК эсерш талдаганда трансплацентарлы канцерогенез мэселесiн айрыкша белу кажет. Тератогендiк эсерi бар агенттер, органогенез аякталганнан кейiн урыкка эсер еткенде урпакта iсiктерге, сонын iшiнде - репродукгивтi жYЙенiн катерл1 iсiгiне ынталандыруы мYмкiн екендiгi мэлiм. Элемдж статистикага сэйкес, ХХ гасырдын екiншi жартысында катерл1 iсiкгер саны балаларда анагурлым ескен. Сонымен, АКШ ¥лттык регистрi мэлiметi бойынша, ХХ гасырдын сонында 5-14 жастагы балалар арасында влiм-жiтiм себебiнен катерлi юшгер екiншi орынга шыккан [41].
Пестицидтердщ репродуктивп жYЙеге эсерiне катысты квптеген зерттеулер, квбiнесе ересек кезенде жагымсыз эсерiн зерттеу бойынша, сонымен катар антенаталды кезенде, балалык шак кезещнде, азырак жеткiншектiк кезенде жYргiзiлген [42-46].
Жасеспiрiм кезенiндегi зерттеулер квп жагдайда ДДТ жэне онын метаболитi dichlorodiphenyl dichloroethane (DDE) эсерiн зерттеуге катысты болган [47]. Сонымен, жYргiзiлген зерттеулерде [48-50], ДДТ жэне онын метаболиттершщ эсерi ерте менархе жэне телархемен ассоциирленепндт кврсетiлген. Мичиганда (АКШ) 151 эйелден куралган топта
[51], жатырында ДДЕ денгейiнiн 15 ^g/L дешн жогарылауы менархенiн орташа жасын 1 жылга кыскаргандыгы аныкталган. Осыган карамастан, дененiн орташа салмагы менархе жасына жэне ДДЕ денгейiмен байланысы болмашы болган.
Мерзiмiнен бурын жыныстык жеплуге тенденция немесе ерте менархе аландаушылык тугызады, вйткенi мерзiмiнен бурын жетшу ересек жастагы кезенде эндокрин тэуелдi жагдайдын дамуына кауiп факторы болып табылады
[52].
Зерттеушшер [53] кыздардын мерзiмiнен ерте жыныстык жетiлуiн хлорорганикалык пестицидтердiн эстрогентэрiздi эсерi кабiлетiмен байланыстырады. Осы ек1 арада, баска зерттеушшер пестицидтер мен ерте жыныстык жетшу YДерiсi арасындагы байланысты таппаган [54]. Сонымен катар, пестицидтер денгешнщ жогарылауы стероидты гормондардын твмендеуiмен косарлануын дэлелдейтш де мэл1меттер бар. Етекк1р циклынын периовуляторлы жэне лютеиндi фазаларына сэйкес кандагы ДДЕ денгейi эстрадиол (p=0,03) жэне прогестерон денгейлерiмен (p=0,03) корреляциялык байланыста болгандыгы аныкталган [55].
Корытынды
Осыган байланысты, пестицидтердщ пубертатты кезеннщ агымына эсерi туралы зерттеушiлердiн мэлiметтерi кайшы болгандыктан, ары карай кыздар-болашак аналар агзасына патологиялык YДерiстердiн таралу механизмiн нактылау Yшiн, олардын жагымсыз эсерi бойынша зерттеу жYргiзу кызыгушылык тугызады. Бул YДерiстердiн багытын бшу, мYмкiн болатын бузылыстарды дер кезiнде аныктау жэне алдын-алу шараларын курастыруга квмектеседi.
Литература:
1. Mnif W., Hassine AI., Bouaziz A., Bartegi A., Thomas O., Roig B. Effect of endocrine disruptor pesticides. Int J Environ Res Public Health. 2011; 8:2265-2303.
2. Aripova T.U., Sirota A.R., Batyrbekov A.A. Immunitet i immunokorektsiya pri pestitsidnykh intoksikatsiyakh (Immunity and immunocorrection in pesticidal intoxications) [in Russian]. Tashkent. 2007. 272.
3. Babushkina N.P. Ekologiyagoroda I zdorov'edetei (Ecology of the city and children's health) [in Russian]. M.: Meditsina-Zdorov'e; 2005; T.2. 259 p.
4. Belyaev E.N. Stoikieorganicheskiezagryazniteli, soderzhashchiesya v okruzhayushcheisrede, ikhvliyanienazdorov'enaseleniya
(Persistent organic pollutants contained in the environment, their impact on human health) [in Russian]. EkologicheskiivestnikRossii. 2002;8:10-15.
5. Kul'baeva K.Zh. Ginekologiya detskogo i podrostkovogo vozrasta (Gynecology of children and adolescence) [in Russian]. Almaty: Evero. 2014. 276 p.
6. Salazar-Garcia F., Gallardo-Diaz E., Ceron-Mireles P. et al. Reproductive effects of occupational DDT exposure among male malaria control workers. Environ. HealthPersp. 2004; 112:542-547.
7. GichevYu.P. Zdorov'e cheloveka kak indicator ekologi i riska industrial'nykh regionov (Human health as an indicator of the ecology of the risk of industrial regions). VestnikRAMN. 2005; 8: 52-54.
8. Sergeev O.V., Shelepchikov A.A., Denisova T.A. idr. Pilotnoe issledovanie soderzhaniya stoikikh zagryaznitelei v grudnom moloke zhenshchin Chapaevska (Pilot study of persistent contaminants in breast milk of Chapaevsk women) [in Russian]. Vestnik. Ros. VMA. 2008; 3:124-125.
9. Krauthaker B., Reiner E., and Votava-Raii A. et al. Organochlorine pesticides and PCB in human milk collected from mothers nursing hospitalized children. Chemosphere. 2004; 37: 27-32.
10. Stokgol'mskaya konventsiya o stoikikh organicheskikh zagryaznitelyakh (Stockholm convention on persistent organic pollutants) [in Russian]. 2001; http://dokipedia.ru
11. Hauser R., Chen Z., Pothier L. et al. The relationship between human semen parameters and environmental exposure to PCB and p, p1-DDE. Environ. Health Persp. 2003; 111: 1505-1511.
12. Milosevic-Djordjevic O., Grujicic D., Arsenijevic S., Brkic M., Ugrinovic S., Marinkovic D. Micronuclei in cord blood lymphocytes as a biomarker of transplacental exposure to environmental pollutants. Tohoku J Exp Med. 2007; 3(213); 231-239.
13. Gerunov T.V, Red'kinYu.V.,Gerunova L.K. Immunotoksichnost' pestitsidov: rol' v patologiizhivotnykh I cheloveka (Immunotoxicity of pesticides: a role in the pathology of animals and humans) [in Russian]. Uspekhsovremennoibiologii 2011; 1: 474-482.
14. Ivanenko N.V. Ekologicheskaya toksikologiya (Environmental toxicology) [in Russian]. http://abc.vvsu.ru/Books/ecolog_ tocsicolog/page0008.asp
15. Anne Williford, Kathryn J. DePaolis. Identifying Predictors of Instrumental and Reactive Aggression Among Low-Income Minority Adolescent Girls. Journal of the Society for Social Work and Research. 2012; 3 (3): 145-161.
16. Jarrell J., Villenenve D., Franklin C. et al. Contamination of human ovarian follicular fluid and serum by chlorinated organic compounds in three Canadian cities. J. Can. Med. Assoc. 2003; 148: 1321-1327.
17. Knowledge on Reproductive Health Issues among the Unmarried Adolescent Girls/ NasreenAktherandet. al. Journal of Family and Reproductive Health. 2012; 6(4); 69-176.
18. Fedorov L.A. Dioksiny kak ekologicheskaya opasnost': retrospektiva i perspektivy (Dioxins as an environmental hazard: a retrospective and perspective) [in Russian]. M.: Nauka; 2003. 266 p.
19. Ema M. and Miyawaki E. Adverse effects on development of the reproductive system in male offspring of rats given monobutyl phthalate, a metabolite of dibutyl phthalate, during late pregnancy. Reprod. Toxicol. 2001; 15: 189-194.
20. Gray L.E., Ostby J.S., Ferrell J.M. et al. A dose-response analysis of methoxychlor-induced alterations of reproductive development and function in the rat. Fund. Appl. Toxicol. 2006; 12: 92-108.
21. Baranov A.N., Lebedeva T.B. Mediko-ekologicheskie aspekty fizicheskogo i polovogo razvitiya (Medico-ecological aspects of physical and sexual development) [in Russian]. Zhurnal akusherstvaizhenskikhboleznei.2005; 1: 52-56.
22. Beskrovnaya N.I., Balasanyan I.G., Khrustaleva G.F., Svechnikova F.A. Tezisy .№ 31. Endokrinnaya sistema organizma i vrednye faktory vneshnei sredy (Endocrine system of the body and harmful environmental factors) [in Russian]. L.; 2003. 113 p.
23. Deng F., Tao F.B., Liu D.Y., Xu Y.Y., Hao J.H., Sun Y., et al. Effects of growth environments and two environmental endocrine disruptors on children with idiopathic precocious puberty. Eur J Endocrinol. 2012; 166: 803-809.
24. Sharpe R.H. and Skakkeback N.E. Are estrogens involved in falling sperm counts and disorders of the male reproductive tract? Lancet. 2005; 341: 1392-1395.
25. Nikitin A.I. Gormonopodobnyeksenobiotiki I reproduktivnaya Sistema (Hormon-like xenobiotics And Reproductive System) [in Russian]..Probl. reproduktsii. 2002; 2: 5-15.
26. Nikolaev A.A. Vozdeistvietekhnogennykhpollyutantovnaspermatoge-nez (The impact oftechnogenic pollutants on spermatogonia) [in Russian]. VestnikRos. VMA. 2008; 3:105.
27. Khokhlov P.P., Mikhnina E.A., Kalinina N.M. Znachenie immunofermentnogo opredeleniya autoantitel dlya diagnostiki zabolevaniir eproduktivnoi funktsii (The importance of immune-enzyme determination of autoantibodies for the diagnosis of reproductive diseases) [in Russian]. Rossiskiizhurnalimmunologii. 2007; 4: 144-145.
28. GafarovaD.Kh. Sostoyanie immunnoi sistemy devochek-podrostkov s zaderzhkoi fizicheskogo i polovogo razvitiya (The state of the immune system of adolescent girls with a delay and physical and sexual development)[in Russian]. Zhurnalteoreticheskoi iklinicheskoimeditsiny.2007; 2: 49-51.
29. Kozlova I.G. Immunologiya reproduktsii: teoreticheskie i klinicheskie aspekty (Immunology of reproduction: theoretical and clinical aspects)[in Russian]. Sankt-Peterburg: ELBI; 2007. 179 p.
30. Jacobson J.L. and Jacobson S.W. Intellectual impairment in children exposed to polychlorinated biphenyls in utero. N. Engl. J. Med. 2006; 335: 783-789.
31. Jarrell J., Villenenve D., Franklin C. et al. Contamination of human ovarian follicular fluid and serum by chlorinated organic compounds in three Canadian cities. J. Can. Med. Assoc. 2003; 148: 1321-1327.
32. Dolgikh O.V, Krivtsov A.V, Lykhina T.S. Osobennosti immunnogo i geneticheskogo statusa u zhenshchin v usloviyakh proizvodstva(Features of immune and genetic status in women under conditions of production) [in Russian]. Rossiiskiiimmunol ogicheskiizhurnal. 2012; 2(1): 50-52.
33. Common Menstrual Problems among Slum Adolescent Girls of Western Maharashtra, India/ Ganganahalli P and et. al. Journal of Krishna Institute of Medical Sciences University. 2013; 02: 89-97.
34. Serov V.N., Kozhin A.A. Ekologo-generativnyi dissonans i patofiziologicheskie aspekty narushenii generativnoi funktsii tsentral'
35. nogo geneza. Akusherstvo i ginekologiya (Ecological-generative dissonance and pathophysiological aspects of violations of the generative function of central genesis. obstetrics and gynecology)[in Russian]. 2005; 8: 12-15.
36. Andreeva G.F., Ragimova O.A., Zhukova E.I. Poroki razvitiya novorozhdennykh v Saratovskoi populyatsii. Vliyanie antropogennykh faktorov na strukturnye preobrazovaniya kletok, tkanei i organov cheloveka i zhivotnykh (The influence of anthropogenic factors on structural transformations of human cells, tissues and organs)[in Russian]. Volgograd. 2005. 7-8 p.
37. Irgasheva S.U. Chastota i struktura narushenii polovogo razvitiya u devochek-podrostkovRespubliki Uzbekistan (The frequency and structure of violations and sexual development in adolescent girls in the Republic of Uzbekistan)[in Russian]. Tsentral'no-aziatskiinauchno-prakticheskiizhurnal. 2008; 3: 35-37.
38. Gusev A.A. Problemyekologo-ekonomicheskoibezopasnosti v Kurskoioblasti (Problems of ecological and economic security in the Kursk region) [in Russian]. Mediko-ekologicheskieInformatsionnyetekhnologii. 2004. 64-66 p.
39. 38. Ostanin A.A. idr. Rol' tsitokinov v regulyatsi I sozrevaniyaootsitov. Tsitokinyivospalenie (The role of cytokines in regulating the maturation of oocytes) [in Russian]. 2005; 2: 86-87.
40. Bukovsky A. Oogenesis from human somatic stem cells and a role of immune adaptation in premature ovarian failure [in Russian]. Curr Stem Cell Res Ther; 2006; 3: 289-303.
41. Ho Y., Wigglesworth K., Eppig J.J., and Shultz R.M. Preimplantation development of mouse embryos in KSOM: augmentation by amino acids and analysis of gene expression. Mol. Reprod. Dev. 2005; 41: 232-238.
42. Cohn B.A., Wolff M.S., and Cirillo P.M. DDT and breast cancer in young women. Environ. Health Persp. 2007; 115: 1406-1414.
43. Upson K., De Roos A.J., Thompson M.L., Sathyanarayana S., Scholes D., Barr D.B., Holt V.L. Organochlorinepesticides and risk of endometriosis: findings from a population-based case-control study. Environ HealthPerspect. 2013;121: 1319-24.
44. Snijder C.A., teVelde E., Roeleveld N., Burdorf A. Occupational exposure to chemical substances and time to pregnancy: a systematic review. Hum Reprod Update. 2012;18: 284-300.
45. Wohlfahrt-Veje C., Main K.M., Schmidt I.M., Boas M., Jensen T.K., Grandjean P., Skakkebsk N.E., Andersen H.R. Lower birth weight and increased body fat at school age in children prenatally exposed to modern pesticides: a prospective study. Environ Health. 2011; 20: 10-79.
46. J0rgensen A., Nellemann Ch., Wohlfahrt-Veje Ch., Kold Jensen T., Katharina M. Main, HelleRaun Andersen. Interaction between paraoxonase 1 polymorphism and prenatal pesticide exposure on metabolic markers in children using a multiplex approach. Reproductive toxicology. 2015; 51: 22-30.
47. Koutroulakis D., Sifakis S., Tzatzarakis M.N., Alegakis A.K., Theodoropoulou E., Kavvalakis M.P., Kappou D., et al. phosphates in amniotic fluid as a biomarker of fetal exposure to organophosphates in Crete, Greece; association with fetal growth. Reproductive toxicology. 2014; 46: 98-105.
48. Gladen B.C., Klebanoff M.A., Hediger M.L., Katz S.H., Barr D.B., Davis M.D., et al. Prenatal DDT exposure in relation to anthropometric and pubertal measures in adolescent males. Environ Health Perspect. 2004; 112: 1761-1767.
49. Deng F., Tao F.B., Liu D.Y., Xu Y.Y., Hao J.H., Sun Y., et al. Effects of growth environments and two environmental endocrine disruptors on children with idiopathic precocious puberty. Eur J Endocrinol. 2012; 166: 803-809.
50. Ouyang F., Perry M.J., Venners S.A., Chen C., Wang B., Yang F., et al. Serum DDT, age at menarche and abnormal menstrual cycle length. Occup Environ Med. 2005; 62: 878-84.
51. Vasiliu O., Muttineni J., Karmaus W. In utero exposure to organochlorines and age at menarche. Hum Reprod. 2004; 19: 1506-12.
52. Vasiliu O., Muttineni J., Karmaus W. In utero exposure to organochlorines and age at menarche. Hum Reprod. 2004;19(7): 150612.
53. John D. Meeker, ScD Exposure to Environmental Endocrine Disruptors and Child Development. Arch PediatrAdolesc Med. 2012; 166(10): 952-958.
54. Michael E. Baker and Gary Hardiman Transcriptional analysis of endocrine disruption using zebrafish and massively parallel sequencing. J MolEndocrinol. 2014. Vol. 52, №3. 241-256 p. doi:10.1530/JME-13-0219.
55. Denham M., Schell L.M., Deane G., Gallo M.V, Ravenscroft J., DeCaprioA.P. Relationship of lead, mercury, mirex, dichlorodi phenyldichloroethylene, hexachlorobenzene, and polychlorinated biphenyls to timing of menarche among Akwesasne Mohawk girls. Pediatrics. 2005;115: 127-134.
56. Perry M.J., Ouyang F., Korrick S.A., Venners S.A., Chen C., Xu X., Lasley B.L., Wang X. A prospective study of serum DDT and progesterone and estrogen levels across the menstrual cycle in nulliparous women of reproductive age. Am J Epidemiol. 2006; 164 (11): 1056-64.
