Научная статья на тему 'Influence of aerosols of the Aral Sea on reproductive function and genomic instability'

Influence of aerosols of the Aral Sea on reproductive function and genomic instability Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
61
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АРАЛЬСКОЕ МОРЕ / ПЫЛЕ-СОЛЕВЫЕ АЭРОЗОЛИ / АТОМНАЯ АБСОРБЦИЯ / ЯИЧНИКИ / АРАЛ ТЕңіЗі / РЕПРОДУКТИВТі ЖүЙЕ / ГЕНОМДЫ ТұРАқСЫЗДЫқ / ШАң-ТұЗДЫ АЭРОЗОЛЬДЕР / ARAL SEA / DUST-SALT AEROSOLS / ATOMIC ABSORPTION / OVARIES

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Турдыбекова Я.Г., Аппазова Л.С.

Пыль со дна Аральского моря ветром разносится на тысячи километров. В состав пыли входят тяжелые металлы, ксенобиотики отходы нефтепромышленности и химических удобрений. В данной статье представлены результаты экспериментального исследования влияния пыле-солевых аэрозолей на репродуктивную систему самок крыс при ингаляционном воздействии. Ингаляционное воздействие пыле-солевыми аэрозоли Аральского моря приводит к накоплению тяжелых металлов в ткани яичника крыс, а также к нарушению фолликулогенеза.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Влияние аэрозолей Аральского моря на репродуктивную функцию и геномную нестабильность

Dust from the bottom of the Aral Sea wind blows thousands of miles. Dust composition includes heavy metals, xenobiotics waste from the oil industry and chemical fertilizers. This article presents the results of an experimental study of the effect of dust-salt aerosols on the reproductive system of female rats during inhalation exposure. Inhalation exposure to dust-salt aerosols of the Aral Sea leads to the accumulation of heavy metals in the ovarian tissue of rats, as well as to the violation of folliculogenesis.

Текст научной работы на тему «Influence of aerosols of the Aral Sea on reproductive function and genomic instability»

Vestnik KazNMU №3-2018

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1 Чигаркина О.А. Добыча нефти и экологические проблемы прикаспия // Нефть и газ. - 2001. - №2. - С. 101-104.

2 Сериков Ф.Г., Оразбаев Б.Б. Экологическое состояние нефтегазовых месторождений Прикаспия и побережья Казахстанской части Каспийского моря // Нефть и газ. - 2001. - №2. - С. 105-108.

3 Кенжегалиев А. Экологическое состояние нефтегазоносного региона Атырауской области // Нефть и газ. - Алматы: 2003. - №2. - С. 99-101.

4 Кенесариев У.И., Ержанова А.Е., Кенесары Д.У., Амрин М.К., Досмухаметов А.Т., Баймухамедов А.А. Тенденции изменения здоровья населения региона Тенгизского месторождения // Гигиена и санитария. - 2015. - Т.94(7). - С.114-119.

5 Кенесариев У.И., Зинуллин У.З., Ержанова А.Е., Амрин М.К., Айбасова Ж.А. Мониторинг состояния здоровья населения в регионе нефтегазового месторождения Кашаган // Гигиена и санитария. - 2016. - Т.95, №8. - С. 729-733.

1Д.У. Кенесары, 1А.Е. Ержанова, 1Г.М. Аликеева, 1У.И. Кенесариев,1А.Т. Досмухаметов, 2Т.С. Мусагалиев

АТЫРАУ ЦАЛАСЫНЬЩ МЕДИЦИНАЛЬЩ - ДЕМОГРАФИЯЛЬЩ ЖАГДАЙЫНЬЩ МОНИТОРИНГ

ty^h: Ма;алада Атырау ;аласыныц 2006 - 2017 жылдарындагы медицинальщ-демографиялык; жагдайы мониторинпнщ нэтижелерi кел^рыген. Атырау ;аласыныц медициналык-демографиялы; жагдайы туудыц улгаюы жэне елiм-жmмдi азайту есебшен табиги всiмi мен халы; саныныц улгаюымен сипатталды. Нэрестелер елiмiнiц кврсеткiшi твмендедi жэне облыс децгешнен бiршама жогары, бiрак; республикалы; децгейден темен болды. ТYЙiндi свздер: халы; саны, туу децгеш, елiм, табиги есiм

1D. Kenesary, 1A. Erzhanova, 1G. Alikeeva, 1A. Dosmukhametov, 2T. Musagaliyev

MONITORING OF THE MEDICO-DEMOGRAPHIC SITUATION IN ATYRAU

Resume: Results of monitoring of a medico-demographic situation in Atyrau for 2006-2017 are given in article the medico-demographic situation in Atyrau was characterized by growth of population, a natural increase due to increase in birth rate and decline in mortality. Level of infantile mortality has decreased and was slightly above, than on area, but below republican level. Keywords: population, birth rate, mortality, natural increase

УДК 618.179:614.715(262.83)

Я.Г. Турдыбекова, Л.С. Аппазова

Караганды мемлекеттлк медицина университета

РЕПРОДУКТИВТ1 КЫЗМЕТ ПЕН ГЕНОМДЫ Т¥РАКСЫЗДЫККА АРАЛ ТЕЩЗ1

АЭРОЗОЛЬДЕРШЩ ЭСЕР1 (ЭДЕБИЕТКЕ ШОЛУ)

Аталган мацалада Арал тецШ аймагында вмiр сyретiн тургындардыц денсаулыгына ауа-райы взгерiсiнiц эсерi туралы зерттеу мэлiметтерi кврсетiлген. Адам организмте шац-тузды аэрозольдердщ ингаляциялыц эсерiне квцл бвлiнген. Шац-тузды аэрозольдер цурамы бойынша бiркелкi емес жэне цурамында ауыр металлдардыц бвлiкшелерi мен ауыл шаруашылыгында цолданылатын пестицидтердiц внiмдерi бар екендiгi туралы сипатталган. Сонымен цатар, мацалада Арал те^зшц шац-тузды аэрозольдерiнiц репродуктивтi жуйеге жэне адамныц геномына эсерiн багалау эдiстерi туралы кврсетiлген. ТYйiндi свздер: Арал тецЫ, репродуктивтi жуйе, геномды турацсыздыц, шац-тузды аэрозольдер

взектьшп. К^рп ;огамда мацызды мэселелердщ бiрi адам денсаулыгына бiздi ;оршаган ортаныц, элемнщ эсерi болып табылады. Табиги ;убылыстар жэне/немесе адам ;ызметшщ эсершен езгер^ке ушырайтын экологиялы; факторлар кебшесе тек бiр шектелген ауданда eмiр CYретiн ;огамга гана эсер етпейдь Егер де ;андайда бiр экологиялы; апат бар болса, оныц салдары тiкелей эсер еткен территорияда гана емес, сонымен ;атар он мыцдаган километр жерлерде бай;алады. ДYниежYзiлiк денсаулы; са;тау уйымыныц мэлiметтерiне ЖYгiнсек популяцияныц денсаулыгына эсер ететiн экологиялы; факторлар Yлесiне 30% дейiн берыген. Алайда, ;оршаган ортаныц керi эсерш демографиялы; керсеткiштiц нашарлауынан, организмнiц ;органыштык; ;асиетшщ темендеуiнен керуге болады[1]. Егер адамзат ;оршаган ортаныц на;ты ;ауш факторлары мен сол ортада емiр CYрiп жат;ан тургындар денсаулыгыныц арасындагы байланысты аны;таса, ондап бул аталган мэлiметтi алдын алу шараларына багытталган

iс-шараларда колдана алар едi. Бiрак; аталган Yрдiс KYрделi жэне кептеген каражаты ;ажет етедi.

Мундай апат Арал тецiзi болып табылады. Осы уа;ыт;а дейiн кептеген зерттеулер ЖYргiзiлдi, ондаган жылдар бойы галымдар бул тацгажайып тецiзбен не болып жат;анына аны;тама беруге тырысып жатыр.

Ма^саты: Арал тецiзi аэрозольдерiнiц репродуктивтi к;ызмет пен геномды тура;сызды;ка эсерiн зерттеу мYмкiндiгi. Зерттеушiлердiц пайымдауынша, Арал тецiзi дагдырысы бiздiц заманымыздыц жаhандык; экологиялы; проблемасы болып табылады.8цiрдегi ахуалдыц ауырлыгы мен экстремалды сипаты онжылды;тар бойы Аралга ;уятын езендер ар;ылы енеркэсштж ;алды;тардцыц, химиялы; ластагыштардыц, пестицидтердiц, эртYрлi тыцайт;ыштардыц жэне зиянды заттар агып келiп тецiз тYбiнде жиналуымен тYсiндiрiледi. Ендi Аралдыц кебуiне байланысты тYбiнде жиналган зиянды заттар тецiз тYбiнен шац-тузды аэрозолдьдер тYрiнде кетерiлiп, желдi дауылдар кезiнде он мыцдаган ша;ырымдарга таралады. Осыныц

эсершен аума;тыц аридизациялауы, ауа-райыныц езгеру1, топыра;тыц туздануы, халы;ты сумен жабды;таудыц бузылуы дамиды.Ученые всего мира еще в первые годы начала падения уровня дна Аральского моря, забили тревогу и стали задаваться вопросом, о том, как это повлияет на прилежащие территории.Арал тец1з1 децгейшщ темендеу1 басталган алгашк;ы жылдары-а; бук1л элем галымдары дабыл ;агып, керш1 аума;тарга ;алай эсер етет1н1 туралы сура;тар мазалай бастады. Цургаган Арал тец1зшщ туб1нен желмен не ушатыны тагы ойландырды[2]. Желд1ц таралуы атмосфералы; ;ысым мен территорияныц бедер1не байланысты жэне ауа- райына орасан зор ы;пал етед1. Шац тозацдары ауа, жылу жэне ылгалдыльщпен таратылады. Fалымдар желмен топыра;тыц таралуын керсетет1н улг1лерд1 б1рнеше рет жет1лд1рд1, осы улг1лерд1ц кемепмен Цаза;стан аймагында Арал тец1з1н1ц ;ургаган бел1ктер1нен топыра;тыц таралуын зерттед1. Кепжылды; зерттеулерд1ц мэл1меттер1н ескере отырып, топыра;тыц таралу массасы б1р жылда 1,6 млн жетед1 [3]. Замануи мэл1меттерге суйенсек шацныц таралу келем1 топыра;тыц тур1не байланысты екен1 аны;талды. Арал тец1зшщ бурын сулы, ;аз1р ;урга; болтан туб1н1ц бел1г1 эрозияга ушырагыш келед1- ;ыртысты сортацды жерлерде 620 т/км2 дей1н жэне томпа;ты сортацды жерлерде 2800 т/км2 дей1н. Бул езгер1стер м1ндет1 турде атмосфералы; шацныц ;урамыныц езгеру1не жэне ер1г1ш туздардыц улес1н1ц улгаюына экелед1. (4) Топыра;тыц кешу1н1ц нег1зг1 кез1 шацды дауылдар болып табылады, оныц 83% кепжылды; масса, ал 17% шацды борасындар ;урайды[5]. Шацныц ;урамы эртурл1 болуы мумк1н. Онда мелшер1, салмагы б1ркелк1 емес элементтер болуы мумк1н, сонды;тан белшектерд1ц туну урд1с1 б1одей емес жылдамды;пен журед1. Физика зацына сэйкес, салмагы мен мелшер1 улкен белшектер желд1ц агымынан б1р1нш1 шыгып, таралу басталган кезден алыс емес жерге ;онады. Ал уса; белшектер сэйкесшше б1ршама алыс ара;ашы;ты;;а ушып кетед1 де, таралу ошагынан алыстаган сайын белшектерд1ц концентрациясы темендей беред1. Бул шацды кер1шстер гарыштан жасалынган суреттерде ете жа;сы керсет1лген. Арал тец1зшщ суреттер1н зерттей келе галымдар Арал тец1з1 аймагындагы шацды кер1н1стер б1рнеше жуз ша;ырымга таралатыны, ал тец1здщ туб1 Азиядагы аэрозольдерд1ц нег1зг1 1р1 кез1 болып табылатыны туралы ;орытынды жасады. Болып жат;ан езгер1стерд1ц уза;тыгын ескере отырып, уа;ыт ете келе аталган ауданда экологиялы; жагдайдыц нашарлауы, Арал аймагында ем1р сурет1н тургындарга ;оршаган ортаныц эсер етет1н факторларын зерттеу езект1л1г1 кун санап ест келе жатыр. Соцгы б1рнеше жылда Цаза;стан Республикасында Арал аймагыныц тургындарыныц денсаулыгын зерттеу бойынша келемд1 зерттеулер журпзшдь Тец1з децгей1 то;таусыз темендеуде, ал Сырдария езен1 мацайындагы жазы;ты;тар шелдц далага айналуда. Арал тец1з1 аймагыныц ылгалдылыгыныц жалпы темендеу1, аталган айма;тыц биологиялы; ен1мд1л1г1н темендетед1, ол ез кезепнде бул жерлерде ем1р суру мумк1нд1г1н темендетет1н ауа- райыныц континентт1л1г1н1ц кушею1не, ;ыс жэне жаз мезплдершде ауа температурасыныц курт сек1руше экелед1[6]. Денсаулы; са;тау керсетк1штер1не сонымен ;атар, зиянкестермен куресте ;олданылатын химиялы; заттарды пайдалануда эсер етед1. Бул заттарды жалпылай пестицидтер деп атайды. Олардыц кеп бел1г1-нысана организмдерд1 улайтын улы заттан турады. Пестицидтер ауыл шаруашылы;та, турмыста ;олданылады. Соншалы;ты кеп келемде ;олдану ар;ылы б1зд1ц ;огам Арал аймагында пестицидтерд1 ;олдану бойынша жылына 500 мыц тоннадан астам керсеткшке жетт1. Пестицидтерд1 ;олдануды темендету бойынша кептеген багдарламаларды жург1зу, агынды суларды тазалау сапасын жа;сарту ар;ылы б1здщ мемлекет б1ршама жет1ст1кке жетт1. Алайда, бурын ба;ылаусыз, себепс1з, шамадан тыс ;олданылган пестицидтер эсер1, ал ;аз1рп уа;ытта пестицидтерд1 дурыс са;тамауды жалгастыру ;оршаган ортага кер1 эсер1н типзуд1 жалгастыруда. Осы жагдайлармен аталган айма;та туратын тургындардыц ;анында, агынды сулар мен топыра;тыц ;урамында хлорорганикалы; ;осылыстардыц концентрациясыныц

Ли-пиши ЭСа^ЖМЩ №3-2018 !

б1ршама мелшерде аны;талуы тус1нд1р1лед1[7,8]. Арал тец1з1н1ц шац-тузды аэрозольдер1н1ц ;урамында эртурл1 заттар бар, ягни адам организм1не эртурл1 эсер ететш патологиялы; реакцияны бастайтын ауыр металлдар кездесед1[9]. Металлдардыц токсикалоы; эсер1 келес1 эсер ету механизм1не байланысты: аталган металл топтарымен ковалентт1 байланыстардыц туз1лу1, олар ез кезег1нде ферменттердщ белсенд1л1г1н езгер1ске ушыратады немесе тежейд1 немесе жасуша мембраналарыныц бут1нд1г1н бузады[9]. Сонымен ;атар, нысана болып биохимиялы; урд1стер, жасушалардыц органеллалары табылады. Мушелер ауруларыныц кептеген нозологиялы; турлер1, соныц 1ш1нде репродуктивт1 жуйен1ц ауруларыныц да дамуы мен патогенез1нде организмн1ц реактивт1л1гш, оныц эндогенд1 жэне экзогенд1 факторлардыц эсер1нен бей1мделу мумк1нш1л1г1н аны;тайтын арнайы емес биохимиялы; урд1стер жатыр [10]. Биохимиялы; урд1стерд1ц бузылыстарыныц, оныц каскадындагы езгер1стерд1ц нэтижес1 рет1нде организмде жасушалар мен улпалардыц ;алыпты ;ызмет1нщ бузылысы дамиды, ол ез кезег1нде улануга, кейде организмн1ц жалпы ел1м1не экелед1 [11]. Организмге улы металлдардыц тусу жылдамдыгы металлдыц жалпы концентрациясына емес, оныц бос иондарыныц санына байланысты. Организмге металлдыц тусу1 ете тез механизм бойынша 1ске асырылады, ягни непзп суйы;ты;тар -;ан, лимфа, жэне бас;алар, ар;ылы абсорбциясы мен тасымалдануы ар;ылы журед1. Цан-организмге тусет1н барлы; заттарды тасымалдайтын нег1зг1 тасымалдаушы болып табылады, ягни ол улы заттарды да таратады, кейб1р турлер1 ;анныц элементтер1 ар;ылы - ец алдымен эритроциттермен жэне сирег1рек лейкоциттермен тасымалданады. Эритроциттер токсиканттарды беткей1мен с1ц1р1п алады немесе олармен ез1н1ц стромасында байланыс тузед1. Кызыл денеш1ктерд1ц 1ш1нде олар геммен немесе глобинмен байланыс тузед1 [12]. Ауыр металлдыц тур1не, оныц ;осылыстарына байланысты тасымалдау механизм1 езгешеленедь Крргасынныц улы эсер1 мен тасымалдануын зерттеу оныц нег1зг1 тасымалдануы эритроциттер ар;ылы, ал жасушада жиналуы ядро шшк ;осындылардыц туз1лу1 ар;ылы журетшш керсетт1. Цитозолде ;оргасын ;осындыларыныц тузшган дамуына ы;пал етет1н, эпителиалды жасушаларга б1р1нш1 ретт1 эсер етуде бэсекелестжке тусе алатын акуыздар бар. Мундай эсер болып жасушага жэне митохондриальды мембранага шабуыл жатады [13]. Биологиялы; объект1лерде металды табуга, аны;тауга жэне санды дэлелдеуге арналган кептеген эд1стер усынылады: электротермиялы; атомизациясы бар атомды-абсорбциялы; спектрометрия; индуктивт1-сарысумен байланыс;ан оптикалы; эмиссионды спектрометрия немесе плазмалы; атомды-эмиссионды спектрометрия; индуктивт1-сарысумен байланыс;ан масс-спектрометрия жэне тагы бас;алар [12]. Анализдщ спектрометриялы; эд1стер1 зерттел1п жат;ан заттыц молекулалары немесе атамдарыныц электромагнитт1 сэулеленд1рудщ кванттарын с1ц1ру немесе шыгаруды т1ркеуге нег1зделген. Бул эд1стерд1ц ;агидалык; непзп факты, атомныц эрб1р тур1 энергетикалы; эсер етуге ез1не гана тэн энергетикалы; жауап беру болып табылады [14]. «Металды;» улармен, табигаты бейорганикалы; дэр1л1к заттармен улануда, сонымен ;атар, тер1н1ц о; ти1п жара;аттануы кезшде металдардыц 1з1н аны;тауда эмиссионды спектральды анализд1, плазмалы; фотометрияны, атомды-абсорбциялы; спектрометрияны, индуктивт1-сарысумен байланыс;ан атомды-эмиссионды спектрометрияны ;олданылады [12,13,14]. Биологиялы; улг1лерд1 ыдырату жэне оларды кешн са;тау уш1н ;арапайым фонды; спектрлж себепке байланысты азот ;ыш;ылын ;олданады. Сынаманыц ыдырау кезец1 нег1зг1 болып табылады. Биологиялы; объект1лерд1 элементт1 анализдеуде ек1 эд1стемел1к тэс1лдемелерд1 ажыратады: сынаманы минерализациялау жэне оны ыдыратпау. Сынамалардыц т1келей анализ1 минерализациялау кезец1нде дамуы мумкш жуйел1к ;ател1кт1 жоюга кемектесед1, анализд1 б1ршама жец1лдетед1 жэне тездетед1 [12].

ЮыЫ1к КаМММ №3-2018

Казiргi тацда репродуктивтi денсаулы;тыц мэселелерш зерттеу езектiлiгi бiршама артты, себебi бул кез келген мемлекеттiц саясатында елеулi орын алады. Сонымен ;атар, денсаулы; бул адами ;ордыц дамуына ы;пал ететiн мацызды элеуметтiк категориям жатады, ал оган экологиялы; факторлардыц эсерi Yлкен. Казiргi замангы негативт эсерлер ;оршаган ортаны жэне тургындардыц денсаулы; керсеткiштерiн езгертуi осы KYндерi Казахстан Yшiн де ерекше мэннге ие болды. Арал мацы аймагыныныц медициналы; элеуметтiк жэне экологиялы; мэселелерi бойынша осы уа;ыт;а дейiн ЖYргiзiлген зерттеулер негiзiнен экологиялы; апат зонасы болып табылатын- Арал мен Казалы аудандарында гана санитарлы-эпидемиологиялы; жагдай мен тургындар денсаулыгын зерттеуге багытталган. Отанды; жэне шетелдiк галымдардыц кептеген мэлiметтерi бойынша жалпы экологиялы; репродуктологияныц негiзгi ережелерi ецделдi, ол ережелерге сэйкес сырт;ы ортаныц ец а;паратты сипаттамасы болып, табигаты эртYрлi ;олайсыз факторлардыц эсерiне ец сезiмтал болып келетш эйелдiц репродуктивтi ;ызмет табылады.

Репродуктивтi денсаулы;тыц негiзгi керсеткiштерi уры;тану ;абыеттшп, туу керсеткiшi, репродуктивтi жогалтулар болып табылады. Сонымен ;атар, репродуктивт денсаулы;тыц керсеткiшi ретiнде ерте немесе мерзiмiнен бурын дамитын менопаузаны есептеуге болады. Бiздiц зерттеулердiц нэтижесi бойынша Арал аймагында жэне шекаралас аудандарда емiр CYретiн эйелдерде ерте немесе мерзiмiнен бурын дамитын менопаузаныц беталысы бай;алады. Мерзiмiнен бурын дамитын менопаузаныц себебi элi толыгымен

зерттелмеген, олар гетерогендi жэне генетикалы; ферментативтi, аутоиммунды, инфекциялы;-улы, ятрогендi жэне психологиялы; факторлармен, сонымен ;атар, гонадотропиндер ;урылысындагы а;аулармен, олардыц ;осарлануымен усынылган [15]. Осы диагнозбен ауыратын нау;астардыц кепшiлiгiнде отбасылы; анамнезi мен хромосомалы; а;аулармен немесе табигаты аутоиммунды; Yрдiстермен байланыс бай;алмайды. МYмкiн за;ымдаушы фактордыц керiнбейтiн эсерi туралы пiкiр бар, ягни ол езш аны;татпай менопаузага дейiн эсер етедi жэне ;оршаган ортамын байланысты [16]. Эйелдiц репродуктивтi ЖYЙесiнiц паталогияларыныц жиiлiгi аудандагы экологиялы; жэне элеуметтж- экономикалы; ахуалды керсетедi. Колайсыз экологиялы; факторлар ЖYKтiлiк кезiнде экстрагенитальды патологияныц даму ;аупш жогарлатады: ЖYKтiлер анемиясы, ЖYKтiлер гестозы, зэр шыгару- жыныс ЖYЙесiнiц ;абыну аурулары, венозды ас;ыныстар [17]. ЖYKтiлiк кезiндегi ас;ыныстар белгш бiр дэрежеде де плаценталы; жеткыжазджпен байланысты,ол ез децгейiнде уры;тыц гипотрофиясына, ;урса; iшiлiк дамудыц кiдiруiне жэне ец ;олайсыз жагдайда уры;тыц антенатальды елiмiне экеледi. Бул нэтижелер ана-плацента-уры; ЖYЙесiнiц езара ;атынасыныц ;орытындысы болы табылады, айта кететiнi плацента мен уры; реакиясы ана организмшщ сырт;ы тiтiркендiргiштерге беретiн реакцияларга ;атац тYPде тiкелей тэуелдi. Бул тiтiркендiргiштер созылмалы KYЙзелiс, улану, интоксикация жэне т.б. болып табылады [18,19]. ЖYKтi эйелдщ организмiне ;олайсыз фактордыц уза; эсершщ нэтижесiнде тасымалдаушы, трофикалы; эндокриндi сия;ты плацентаныц негiзгi ;ызметтершщ бузылысы ЖYредi. Морфологиялы; тургыда бул бузылыстар тамырлардыц тарылуымен, микроциркуляцияныц бузылысымен керш^ бередi. Эдебиеттерде ЖYKтiлiктiц кеш мерзiмiнде тез есiп келе жат;ан уры;тыц жеткiлiксiз ;оректенушщ эсерiнен уры;тыц гипотрофиясыныц болжамды себебi ретiнде хорион бYртiктерiнде ;ан айналымныц бузылысы туралы мэлiметтер бар. Канныц реологиялы; ;асиет езгередi жэне соныц эсерiнен уры;тыц кшджтж ;анында ;ан ;оюланады жэне газ алмасу бузылады [20,21,22]. Бул жагдаймен ;атар плацентада майлардыц ас;ын тотыгуы ЖYЙесiнде жэне антиоксидантты ;органышта дисбаланс бай;алады, эсiресе майлардыц ас;ын тотыгуы KYшеюiмен керiнiс бередi. Майлардыц ас;ын тотыгуыныц енiмдерiнiц жиналуыныц

нэтижесi ретшде плаценталы; улпаныц мембранасыныц бYтiндiгiнiц бузылысы болып табылады, ол ез кезепнде плацентаныц гормонды; ;ызметшщ бузылысына экеледь Плаценталы; улпамен гормондарды жеткiлiксiз секрециялау ана-плацента-уры; ЖYЙесiнде

микроциркуляцияныц бузылысына, уры;тыц

гипотрофиясына, ;урса; шшк дамудыц кiдiрiсiне жэне т.б. экеледь Сырт;ы за;ымдаушы факторлар кебiнесе жеке эсер етпейдь олар эйелдiц организмшдеп бар экстрагенитальды аурулармен бiрге эсер етш, жагдайды ;иындатады. Сонымен ;атар, белгiлi бiр химиялы; улы заттар ана организмi ар;ылы етiп жэне плацента ар;ылы урыада енiп, онда уза;;а са;талатындьиын, ягни «эсер етудщ соцгы нYKтесi» ретiнде уры;ты тацдайтыныц керсететiн белгiлi бiр зерттеулер бар.

Арал аймагында туу керсеткiшi темен, елiм керсеткiшi жогары, тургындардыц денсаулы; индексi темен, ;олайсыз экологиялы; жагдай жэне элеуметтiк мацызды аурулар емiр CYPу уза;тьиын темендетедi. Репродуктивтi денсаулы;тыц арнайы бузылыстарыныц ;атарына жатады: эйелде де , еркекте де уры;тану ;абыеттшгшщ бузылысы; эйелде уры;ты кетеру ;абыеттшгшщ бузылысы; уры;танудан бастап оныц жынысты; жетiлуiне дейiнгi кезецде жаца организмнщ дамуыныц бузылысы; емiзетiн эйелдерде лактациялы; ;ызметтщ бузылысы; урпа;та жаца тYзiлiстердiц кездесуiнiц жиiлiгiнiц жогарлауы. Соцгы жылдары тургындардыц жалпы аурушацдыгы 3 есе артты. Сонша есеге туа пайда болган а;аулар саны, тYзiлiстер, тыныс алу жэне ас;орыту ЖYЙелерiнiц аурулары артты, ал ;ан жэне ;ан жасау мYшелерiнiц, эндокриндi ЖYЙенiн аурулары 2 есе жиi кездесетш болды. Эйелдiц репродуктивтi ЖYЙесiнiц ;олайсыз экологиялы; жагдайларга деген сезiмталдыFы жогары екенi белгiлi. Организмде бегде заттардыц жина;талуы репродуктивтi ЖYЙенiц ;алыптасуына, аналы; жасушаныц пiсiп жетiлуiне за;ымдаушы эсер етедь Кандай да бiр антропогендi фактор эртYрлi климатты; жагдайда эртYрлi эсер етедi деп есептеледi. Кейбiр галымдардыц пайымдауы бойынша егер уры;тану ;андай да бiр экологиялы; апат жагдайындагы ауыр климатты; айма;та ЖYрсе, уры;танган жумырт;а еледi немесе даму а;аулары ;алыптасады [23]. Арал аймагында емiр CYретiн тургындардыц репродуктивтi ЖYЙесiне кешендi эсердiц бiр компонентi ретшде шац-тузды аэрозольдер болып табылады. Бiздiц зерттеулердiц мэлiметтерi бойынша олардыц ;урамына антропогендi эсер болып табылатын, репродуктив^ ЖYЙе Yшiн де улы болып келетш ауыр металдар кездеседь Адамды ;оршаган суда, топыра;та, ауада, тама;та табиги химиялы; элементтердiц жеткшжаздИ патологиялы; жагдайдыц дамуына экелетiнi мэлiм. Кадмий, никель, цинк, мыс жэне де кептеген микроэлементтер адам Yшiн ете аз мелшерде гана ;ажет, себебi олар организмде ЖYретiн метаболизмдж реакцияларга ;атысады. Бул элементтердiц балансыныц бузылысы эртYрлi мYшелердiц ;ызметiнiц бузылысына экеледь Кептеген зерттеулердiц мэлiметтерi бойынша топыра;тыц беткi ;абаты, езiнiц ;урылысына байланысты, адам денсаулыгына зиянды за;ымдаушы заттарды, сонымен ;атар, ауыр металдарды жина;тайды. Казiргi отыры;шы емiр CYPудi ескеретiн болса;, адамныц бiр жерде уза; ;оныстануында ауыр металдардыц адам агзасына пролонгирленген эсерiне кецiл белу керек. Соншалы;ты зиянды эсердi улы затты бiр рет кеп мелшерде алганнан емес, керiсiнше аз мелшерде заттардыц концентрациясы бiрнеше жылдардыц шшде сiцiрiлiп, CYЙектер мен мYшелерде жина;талуына экелiп, ая; астынан пайда болтан тэрiздi аурудыц дамуымен ;ауiптi [24,25,26,27.28]. Арал аймагында туратын тургындардыц ;андарында, сонымен ;атар ана CYтiнiц ;урамында ауыр металдардыц ;урамы туралы мэлiметтер бар [29].1999 жылы Арал мацы аймагында емiр CYретiн ЖYKтi эйелдердщ организмiнде жина;талган химиялы; заттардыц эсерш зерттеу бойынша бiр;атар зерттеулер ЖYргiзiлген [30]. ЭртYрлi зерттеулер ;оргасынныц ей жыныстыц да репродуктивтi ЖYЙесiне керi эсер ететiнiц керсетедi [31]. Нау;астыц ;анындагы ;оргасын, кадмий, сынап децгеш экстрокорпоральды

Вестник Ка^ЖМУ №3-2018

уры;тандыруга Kepi эсер ететшд^ турарлы мэлiметтер де бар [32].

Шетелдж зepттeушiлepдiц мэлiмeттepi бойынша кадмийдiц сперматогенезге KYштi зиянды эсepi ЖYЙeлiлiк жэне жасушалы; улылы;пен байланысты болуы мYмкiн. Бipшама кepi корреляция кадмийдiц сырысулы; дeцгeйi мен сперманыц квлeмiн ескермегенде,барлы; зерттелген биофизикалы; сипаттамаларыныц арасында бай;алды. Сонымен ;атар, оц мэндi корреляция сарысудагы кадмий децгеш мен фолликул стимулдeушi гормон арасында бай;алды [33]. Дегенмен эйелдержщ peпpоуктивтi ;ызетше кадмий мен снаптыц эсepi туралы да мэлiмeттep бар. Арал аймагын зерттей отыра, Цаза;станныц бас;а айма;тарымен салыстырганда аурущацды; бipшама жогары eкeнi бай;алады. Экологиялы; фактор мен антpопогeндi ластану кeшeнiнiц, генетикалы; бeлсeндi заттаpдыц-мутагeндepдiц организмге эсepi ЖYpiп жатыр. Ягни Арал тeцiзi аймагында вмip CYpeтiн адам оpганизмiндeгi eзгepiстepдi ауыр металдардыц эсepi peтiндe гана емес, сонымен ;атар, элi толыгымен зepттeлiп болмаган шац-тузды аэpозольдepдiц кeшeндi эсepi peтiндe ;арастыру керек. МYмкiн сонда вмip CYpeтiн тургындардыц eмipлiк iс эpeкeтiнiц бузылысы гана емес, сонымен 6îp^, адам вмip CYPу ;абыетше кepi эсер eтeтiн кезге квpiнбeйтiн мутациялар дамиды. Элeмдiк эдебиетте, эмбиондардыц 30% квбi вмipмeн сэйкес келмейтш генетикалы; а;аулардыц дамуынан елш кeтeтiнi туралы мэлiмeттep бар. Бул бipiншi кезекте, кептеген химиялы; заттардыц, пeстицидтepдiц ру;сат eтiлгeн шекаралы; концентрациясын аны;тауда мутагeндiк бeлсeндiлiгi есепке алынбаган. Шац-тузды аэpозольдepдiц мутагeндi эффeктiсi геномды тура;сызды;тыц факторы peтiндe зерттелмеген. Эмбрионныц морфологиялы; ;урылысыныц тYзiлуi- ягни эмбриональды моpфогeнeздiц дамуы ана оpганизмi мен уры;тыц тыгыз ;арым ;атынасында, эаресе олардыц гормональды мен иммунды ЖYЙeлepдiц жэне жасушалардыц кебeюi, есуi, миграциясы, дифференциациясы мен елуiнiц эсepiнeн ЖYpeдi. Бул Ypдiстepдiц нeгiзiндe гeндepдiц ажыратпалы бeлсeндiлiгiн ;амтамасыз eтeтiн уры;тыц морфогенетикалы; а;паратыныц кeзeктi тYPдe декодталуы жатыр. Генетикалы; немесе орталы; факторлардыц эсершен моpфогeнeздiц кез келген белiмiнiц бузылысы туа пайда болтан а;ау тYpiндe кеpiнiс бepуi мYмкiн. Экзогeндi тэуeлдi туа пайда болтан а;аулар ЖYKтiлiк кeзiндe эмбрионга, уры;;а тepатогeндi факторлардыц эсершщ нэтижeсiндe дамиды. Тepатогeндi факторлар мутагендшпне сэйкес (эсер ету кезше байланысты) жiктeлeдi: 1) физикалы; 2) химиялы; жэне 3) биологиялы;. Олар генетикалы; аппараттыц тура;ты езгepiсiн тудырмайды.

¥ры;тыц тepатогeндi факторлардыц за;ымдаушы эсерше ец ушырагышты; кезец критикалы; деп аталады. 8ндipiстe, ауыл шаруашылыгында жэне турмыстагы кец ;олданыстагы бензин, бензол, фенол, формальдегид, улы химикат, ;оргасын, сынап булары мен боягыштар эмбриотоксикалы; эсерге ие. Олардыц эсepiнeн езд^шен тYсiк, уры;тыц ;урса; iшiлiк елiмi дамуы мYмкiн. Гипоксия нэрестелерде а;аулардыц даму факторы peтiндe плацентацияныц бузылысына, уры;тыц дамымауына, оныц елiмiнe экeлуi мYмкiн. Цинк, марганец, магний сия;ты микpоэлeмeнттepдiц жeткiлiксiздiгiнiц сeбeбi peтiндe ЖYKтiлiк кeзiндe толымсыз тама;тану ОЖЖ а;ауларыныц дамуына экeлeдi[34]. СYт;оpeктiлepмeн тэжipибeлepдe металл туздарыныц ;оспасы соматикалы; жасушалар мен гаметаларда мутагeндi эсер тудыртады, сонымен ;атар, оpганизмнiц ;органышты; KYшiн тeжeйдi. ЖYKтi эйелдер мен балаларда клинико-эпидемиологиялы; кеpсeткiштepдi зepттeлiстeгi ауыр металдар туздарыныц мутагeндi жэне улы эсepiн салыстырганда соматикалы; жэне гeнepативтi жасушаларда туа пайда болтан а;аулар мен гипоксия арасында корреляция аны;талды [35]. Fылыми эдебиеттерде жануарлардыц перифериялы; ;анында цитогенетикалы; а;ауларыныц болуы мен

гонадотpопиндepдi eнгiзгeндe жауапты реакция peтiндe кеп мелшерде эмбриондардыц дамуыныц, генетикалы; салма;тыц жина;талуы жэне уры;тарга бузылган генетикалы; а;параттыц бepiлуiнiц арасында езара байланыс аны;талган жумыстар бар [36]. Цорытынды. Арам мацы тургындарыныц клинико-функционалды зepттeулepi бойынша ЖYpгiзiлгeн жуырдагы ау;ымды жумыс тургындардыц иммунды, эндокpиндi жэне репродуктивт ЖYЙeлepiнiц epeкшeлiктepi туралы ;орытынды жасады. Алайда, бiз Арал аймагын зерттеу барысында peпpодуктивтi жастагы эйелдерге кептеген клиникалы; зерттеулер ЖYpгiзe отырып жэне олардыц нэтижелерш ескере отырып, репродуктивт ЖYЙeнiц мYшeлepiнe, аналы; бездерге, жатыр-плаценталы; кешенге, фолликулогенез мeханизмiнe, урпа;тардагы репродуктивт потенциалга, геномды тура;сызды;;а тiкeлeй экологиялы; антpопогeндi факторлар ;алай эсер ететшдИ туралы сура; ашы; ;алып отыр. Арал мацы аймагындагы экологиялы; апаттыц ау;ымдылыгы оларды зерттеу жэне шешу туралы жумыстарды жалгастыруды ;ажет eтeдi.Бiздiц эксперименталды зерттеу Арал тeцiзiнiц шац-тузды аэpозольдepi кeлeсi урпа;тардыц peпpодуктивтi ;ызметше, ЖYKтi эйeлдiц оpганизмiнe жэне геномды; тура;сыздыгына эсер eтeдi ме екенш аны;тауга мYмкiндiк бepeдi.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1 Кожура, В.В. Основные тенденции демографических процессов в региональном контексте // Экология человека. - 2006. - №3. -С. 26-28

2 О.Е. Семенов, А.П. Шапов, О.С. Галаева, В.П. Идрисова Ветровой вынос и песчано-солевые выпадения с осушенной части дна аральского моря // Аридные экосистемы. - 2006. - №29., Т.12. - С. 47-58.

3 Галаева О.С., Идрисова В.П. Климатические особенности пыльных бурь Приаралья // Гидрометеорология и экология. - 2007. -№2. - С.27-40.

4 Экологические проблемы Центральной Азии. - Ташкент: Экологическое движение Узбекистана, 2010. - 48 с.

5 Park Ae Kyung, Hong Yun Chul, Kim Ho. Effect of changes in season and temperature on mortality associated with air pollution in Seoul // J. Epidemiol and Community Health. - 2011. - №4(65). - Р. 28-34.

6 Окончательный отчет Международной конференции по устойчивому развитию бассейна Аральского моря. - Нукус: 1995. - 154 с.

7 Кулманов М.Е., Амрин К.Р., Кенесариев У.И. и др. Гигиенические и экологические проблемы гидросферы и здоровья населения в зоне казахстанской части Приаралья // Здравоохранение Казахстана. - 1993. - С. 26-37.

8 Омарова Т.А., Казангапова Н.Б. Уровень пестицидного загрязнения реки Сырдарьи и малого моря. // Медицинские, социальные и экологические проблемы Приаралья. - Алматы: 1992. - С. 126-128.

9 Подзноева З.Л. Влияние техногенных и природных фаторов на организм человека // Экология промышленного производства. -2010. - №5. - С. 31-35.

10 Андрусишина, И.Н. Сравнительная оценка спектральных методов определения макро - и микроэлементов в биосредах человека // Актуальные проблемы транспортной медицины. - 2009. - №4(18). - С. 75-83.

11 Колесникова Л.И. Окислительный стресс как неспецифическое звено репродуктивных нарушений Бюллетень СО РАМН. - М.: 2012. - С. 58-66.

Vestnik KazNMU №3-2018

12 Кутяков В.А, Комплексный подход к оценке воздействия соединений свинца и цинка при судебно-химических исследовании: автореф. дисс. ... канд.мед.наук - Красноярск, 2016. - 96 с.

13 Бейзель, Н. Ф. Атомно-абсорбционная спектрометрия: Учеб. Пособие. - Новосибирск: 2008. - 72 с.

14 Забокрицкий, М. П. Критерии выбора спектрального метода применительно к анализу микроэлементов в биологических объектах // Микроэлементы в медицине. - 2014. - №15(4). - С. 29-38.

15 Клинико-лабораторные варианты течения преждевременной недостаточности яичников // Репродуктивное здоровье: материалы II международного конгресса по репродуктивной медицине. - М.: 2008. - С. 211-213.

16 Л.А. Марченко, З.Г. Габибуллаева, Г.И. Табеева Генетические и хромосомные факторы в генезе формирования преждевременной недостаточности яичников // Современные технологии в диагностике и лечении гинекологических заболеваний. материалы конгресса. -М.: 2007. - С. 576-578.

17 Айламазян Э.К. Функциональная морфология плаценты человека в норме и при патологии (нейроиммуноэндокринологические аспекты). - СПб.: Изд-во Н-Л, 2012. - 176 с.

18 Букунова А.Ш. Общая оценка состояния здоровья беременных женщин в условиях техногенного загрязнения среды обитания человека // Сб. межд. научно-практ. кон. «Проблемы трансграничного загрязнения территорий. - Усть-Каменогорск: 2004. -С.36-39.

19 Букунова А.Ш. Свинец в системе мать - новорожденный как основной критерий опасности химической нагрузки в регионе цветной металлургии. Информационный листок. - Алматы: 2003. - 7 с.

20 Городницкая Е.Э. Роль нарушений обмена фолатов и гомоцистеина в развитии осложнений беременности // Росссийский вестник акушера-гинеколога. -2010. - Т. 10, №4. - С. 20-24.

21 И.А. Уварова, И.О. Бугаева, Е.Б. Родзаевская, Т.П. Романова Структурно - функциональные изменения в плаценте в результате влияния солей тяжелых металлов // Астраханский медицинский журнал. - 2013. - №1. - С. 278-282.

22 Г.Т. Сухих, Е.М. Вихляева, Л.В. Ванько и др. Эндотелиальная дисфункция в генезе перинатальной патологии // Акушерство и гинекология. - 2008. - №5. - С. 3-7.

23 А.С. Проскурина, Е.В. Невзорова, А.В. Гулин, К.И. Засядько состояние репродуктивной системы женщин в условиях неблагоприятной экологической обстановки окружающей среды // Вестник ТГУ. - 2015. - Т.20, вып.2.- С. 363-365.

24 Стожаров А.Н. Медицинская экология. - Минск: 2007. - 361 с.

25 Засорин, Б.В. Особенности иммунного статуса у населения урбанизированных территорий с повышенным содержанием тяжелых металлов // Гигиена и санитария. - 2012. - №3. - С. 17-19.

26 Марипова Ж.А. Влияние аэрогенного загрязнения формальдегидом на репродуктивную функцию женского организма и перинатальные исходы. (Клинико-экспериментальные исследо- вания): Автореф. дисс. ... канд. мед. наук - Бишкек, 2007. - 22 с.

27 Иванов, В.С. Роль промышленных предприятий в формировании загрязнения почвенного покрова кобальтом, медью, свинцом // Вестник Витебского государственного медицинского университета.- 2011.- Т. 10., №3. - С. 143-150.

28 Мамырбаев, А.А. Содержание металлов в волосах и крови детского населения городов Актюбинской области // Гигиена и санитария. - 2012. - №3. - С. 61-62.

29 : Атаниязова О.А.; Baumann, RA; Лием, Уровни некоторых металлов, хлорорганических пестицидов и диоксинов в пуповинной крови, крови матери, грудном молоке и некоторых наиболее часто используемых питательных веществ в окрестностях Аральского моря (Каракалпакстан, Республика Узбекистан)// Acta pediatrica. - 2001. - №7. - С. 801-808.

30 Айтбембет Б.Н. Накопление вредных химических веществ в организме беременных женщин региона Приаралья //Астана медициналык; журналы. - 1999. - №3. - С. 127-128.

31 Rahman SN, Fatima P, Chowdhury AQ, Rahman MW. Blood level of lead in women with unexplained infertility // Mymensingh medical journal. - 2013. - №22(3). - Р. 508-512.

32 Zhonghua Liu Xing Bing Xue Za Zhi. The effect of cadmium pollution on reproductive health in females //BMJ. - 2004. - №10. - Р. 852855.

33 Akinloye O, Arowojolu AO, Shittu OB, Anetor CO. Cadmium Toxicity: Possible Cause of Male Infertility in Nigeri // Reprod Biol. - 2006. -№6(1). - Р. 17-30.

34 Н.Бочков, А.Асанов, Медицинская генетика. Учебник для мед ВУЗов. - М.: Гэотар-медиа, 2014. - С. 164-167.

35 М.Г. Гевандова, А.Б. Ходжаян, В.С. Боташева, Л.А. Краснова, Н.Н. Федоренко, К.С. Эльбекьян, Г.И. Болдырева Суммарное многосредовое воздействие солей тяжелых металлов на состояние органов пищеварительной системы экспериментальных животных // Медицинский Вестник северного кавказа. - 2010. - №2. - С. 68-72.

36 Глазко Т.Т., Косовский Г.Ю., Попов Д.В., Бригида А.В. Взаимосвязь геномной нестабильности и эмбриопродуктивности у коров-доноров эмбрионов // Научный журнал КубГАУ. - 2015. - №6. - С. 9-11.

Я.Г. Турдыбекова, Л.С. Аппазова

Карагандинский Государственный медицинский университет

ВЛИЯНИЕ АЭРОЗОЛЕЙ АРАЛЬСКОГО МОРЯ НА РЕПРОДУКТИВНУЮ ФУНКЦИЮ И ГЕНОМНУЮ НЕСТАБИЛЬНОСТЬ

(ОБЗОР ЛИТЕРАТУРЫ)

Резюме: Пыль со дна Аральского моря ветром разносится на тысячи километров. В состав пыли входят тяжелые металлы, ксенобиотики отходы нефтепромышленности и химических удобрений. В данной статье представлены результаты экспериментального исследования влияния пыле-солевых аэрозолей на репродуктивную систему самок крыс при ингаляционном воздействии. Ингаляционное воздействие пыле-солевыми аэрозоли Аральского моря приводит к накоплению тяжелых металлов в ткани яичника крыс, а также к нарушению фолликулогенеза.

Ключевые слова: Аральское море, пыле-солевые аэрозоли, атомная абсорбция, яичники.

Вестник Ка^ЖМУ №3-2018

Ya.G.Turdybekova, L.S. Appazova

Karaganda State Medical University

INFLUENCE OF AEROSOLS OF THE ARAL SEA ON REPRODUCTIVE FUNCTION AND GENOMIC INSTABILITY

(REVIEW OF THE LITERATURE)

Resume: Dust from the bottom of the Aral Sea wind blows thousands of miles. Dust composition includes heavy metals, xenobiotics waste from the oil industry and chemical fertilizers. This article presents the results of an experimental study of the effect of dust-salt aerosols on the reproductive system of female rats during inhalation exposure. Inhalation exposure to dust-salt aerosols of the Aral Sea leads to the accumulation of heavy metals in the ovarian tissue of rats, as well as to the violation of folliculogenesis. Keywords: Aral Sea, dust-salt aerosols, atomic absorption, ovaries.

Э6Ж 613.62:614.2

В.М. Сабырахметова, Л.Д. Сакебаева, Г.И. Карашова, П.Ж. Айтмагамбет, А.Т. Ктабалиева

Марат Оспанов атындагы Батыс Казацстан мемлекеттш медицина университетi, Ацтвбе цаласы, Казацстан Республикасы. Кэсяби аурулар мен гигиеналыц пэндер кафедрасы

ЖАН.АЖОЛ М¥НАЙ-ГАЗ КЕН 9НД1РГСШЕ ЖАЦЫН ОРНАЛАСЦАН ЕЛД1 МЕКЕН Т¥РFЫНДАРЫНЫH, ДЕНСАУЛЬ^ЫН БАFАЛАУ

Жацажол мунай-газ eHdipici шыгарыстарыныц Сага жэне Шенгелшi eAdi мекендер тургындарыныц денсаульщ жагдайына acepi KemeHdi медициналыц тексерулер жургШлу арцылы аныцталыпцолайсыз экологиялыц аймацтарда аймацтыц epeкшeлiктep мен басым нозологиялыц цурылымдар багаланды. Мынадай аумацтар тацдалды: Сага, Шенгелшь вйткeнi олар газ кен орнынан 15-20 км цашыцтыцта орналасцан. Бул нeгiзгi нысандар экологиялыц сипаттама беруде жэне тургындардыц денсаулыцжагдайын багалауда ец мацызды болып табылады. Зерттеу нэтижеанде алынган айнымалылар сандыц жэне сапалыц айнымалыларга бвлтдь Калыпты бвлу кезнде сандыц айнымалылар Yшiн орташа арифметикалыц, дисперсия, цатeлiк жэне 95% ceнiм аралыгы eceптeлдi. Талдау нэтижеанде тургындардыц аурушацдыгы ею ауыл бойынша алгашцы Yшiншi орында ас цорыту ЖYйeciнiц аурулары, цан айналым ЖYйeciнiц аурулары, цулац жэне eмiзiк тэpiздi вciндi аурулары болып табылатынын квpceттi. Ауыз судыц минералдану дeцгeйi мен гипертония ауруы, ЖYpeктiц ишемиялыц ауруы, ас цорыту ЖYйeciнiц аурулары (асцазан жарасы жэне он ек ултабар жарасы, гастрит жэне дуоденит, холецестит) жэне несеп тас аурулары арасында корреляция дeцгeйi жогары екендг аныцталды TyrnHdi свздер: экология, цоршаган орта, судыц минерализациясы, медициналыц тeкcepic, сырцаттанушылыц.

взекпшп: Цоршаган ортаныц ;олайсыз факторлары экономикалы; жэне элеуметтж факторлармен бipлeсe отырып тургындар денсаулыгына жагымсыз YPДiстepдi ;алыптастыруга ы;пал eтeдi [1]. А;тебе облысы, атап айт;анда Тeмip жэне Мугалжар ауданы, жогары дамыган мунай енepкэсiбi бар айма; ретшде ерекшеленедь Соныц салдарынан, бул айма;тар ;оршаган ортага ;ар;ынды техногендж эсepiмeн сипатталады.

Цоршаган орта факторларыныц тургындар денсаулыгына немесе «тургындардыц аурушацдыгы» эсерш [2,3] Yлкeн дэрежеде тэуeлдi даму кеpсeткiштepi бipiншi орынга, 2030% га жуыгы денсаулы;;а эсер ететш экологиялы; керсеткштер (айма;;а байланысты) жэне шамамен соншасы- тургындардыц тургылы;ты жepi бойынша халы;;а медициналы; кемек керсету децгешмен YЙлeсiмдi патологиялы; ту;ым куалау бeйiмдiлiгiнe жатады [4]. Мунай ендipeтiн аудандарда туратын тургындардыц аурушацдыгы аурулардыц бipнeшe кластары мен жеке нозологиялары жогары: жаца туа бггкен а;аулар, ас ;орыту ЖYЙeсiнiц аурулары, ;ан, иммунды; ЖYЙe жэне т.б. [6]. Бул мэселе мунай ендipeтiн кэсшорындар мацында орналас;ан eлдi мекендер тургындары денсаулыгына ;ауш-;атepдi аны;тау Yшiн зерттеулер ЖYpгiзудi ;ажет eтeдi. Зерттеу материалдары мен эд^терк

Экологиялы;-гигиеналы; зерттеулер ЖYpгiзу Yшiн непзп нысан peтiндe мунай ендipу ;ар;ындылыгы жогары, бipнeшe жылдар бойы мунай ендipiлiп келе жат;ан

Жацажол кен орныныц аумагы аны;талды. Зерттеу Yшiн кeлeсi аума;тар тацдалды: Сага, Шенгелшь ейткeнi олар газ кен орнынан 15-20 км ;ашы;ты;та орналас;ан. Бул непзп нысандар экологиялы; сипаттама беруде жэне тургындардыц денсаулы; жагдайын багалауда ец мацыздысы болып табылады.

Зерттеу нэтижеанде алынган айнымалылар санды; жэне сапалы; деп белшдь

Цалыпты белу кeзiндe санды; айнымалылар Yшiн орташа арифметикалы; дисперсия, ;ателж жэне 95% сeнiм аралыгы есептелдь Сапалы; айнымалылар МКБ-10 диагноз кодтарыныц номиналды дepeктepi болып табылады. Статистикалы; мацызды мэндер Yшiн P <0.05 сешмдыж дeцгeйi ;абылданды.

Статистикалы; талдау Yшiн зepттeлeтiн ауылдар Yшiн интегралды; кеpсeткiштepдiц орташа мэндepi ;абылданды, олар осы ауылдардыц гигиеналы; кеpсeткiштepiнiц орташа мэндepiмeн салыстырылды. Талдау мен нэтижелер:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Зерттеу аума;тарында (Сага, Шeцгeлшi) ересек тургындар медициналы; тексеруден еткiзiлдi. Сагада 116 адам тeксepiлгeндe, 1,7% (эйелдер) сау, 79,3% алгаш аны;талган аурулар (76,9% ерлер, 80,5% эйелдер) жэне 104 адам Шецгелшще, оныц iшiндe 4,8% (эйелдер) сау, 79,8% алгаш аны;талган аурулар (78,3% -ерлер жэне 81,1% эйелдер) болды.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.