CC BY
7АДАБИЁТШИНОСИ / ЛИТЕРАТУРОВДЕНИЕ
СА^МИ ма^МУДХО^АИ БЕХБУДЙ ДАР РУШДИ МАТБУОТИ ТО^ИК
Ализода А.А.
Донишгощ давлатии Дангара
Бояд гуфт, ки дар радифи хайати идорию эчодии рузномаи «Бухорои шариф» дар рушди кори рузноманигорй ба забони форсй-точикй яке аз пешвоёни маъруфи харакати чадидия дар Осиёи Миёна Махмудхочаи Бехбудй низ сахми муносиб гузоштааст. Рузнома ва мачаллаи таъсиснамудаи у бо номхои «Самарканд» ва «Ойина» дар бедории фикрии чавонони точик ва таргибу ташвики х,аёти нав накши нек бозидаанд.
Рузномаи «Самарканд» аз аввали мохи апрел то 17 сентябри соли 1913 дар шахри Самарканд ба забонхои форсй-точикй ва туркй (узбекй) ба табъ мерасид. Хамагй 45 шумора чоп шудааст. Мухаррири масъули «Самарканд» Махмудхочаи Бехбудй буда, ашхосе чун Саидризо Ализода, Хатойии Самаркандй, Асъад, Мирзокир Мирокилов, Акобир Шохмансуров дар табъу нашри он иштироки фаъол доштанд. Теъдоди нашраш худуди 600 нусха буд[10.129].
Тибки навиштаи Нуъмончон Гаффоров рузномаи «Самарканд» хафтае ду маротиба бо теъдоди 500 нусха ба табъ мерасид. Дар он таълифоти Саидризо Ализода, Хочй Муин Шукрулло, Фахриддини Рочй, Нурмухаммадбек, Насрулло Миллй, Мулло Иброхим, Саид Камол, Додо Мирзокорй ва дигарон табъу нашр мешуданд. Аз чумла 20 августи соли 1913 шеъри Тошхочаи Асирй дар бораи мактаби усули чадид чоп шудааст. «Самарканд» маводашро дар шакли насру назм дар масоили ислохоти мактаб, омузиши илму дониш, тичорат, таргиби ислохот ва рушди кишвар пешкаши хонандагон менамуд. Чугрофияи матолиб ва муаллифони форсизабони он васеъ буд. «Самарканд» хорич аз сарзаминхои Туркистони Россия ва Бухоро, аз чумла дар Афганистан низ маълум буд. Матолиби рузнома диккати нашрияи муътабари «Сирочу-л-ахбор»-и Афганистонро ба худ чалб намуда буд. Дар ин хусус мачаллаи «Ойина» навишта буд, ки «Маколаи ба форсй таълифкардаи мухассили бухорой аз Истамбул Абдурауфи Фитрат афандиро бо номи «Тараккй ва тачаддуд», ки дар шумораи 44 собик чаридаи «Самарканд» табъ шуда буд, мачаллаи муътабари «Сирочу-л-ахбори афгания» барои худ тамоман руйнавис кардааст[3.21].
Мачалаи «Ойина» аз чониби Махмудхочаи Бехбудй аз 20 августи соли 1913 то 15 июни соли 1915 дар шахри Самарканд ба табъ мерасид. Ибтидо хафтае як маротиба ба забонхои точикй ва узбекй хар рузи шанбе дар шакли А4 ва дар хачми 16 сахифа бо теъдоди 600 нусха ва баъдан мохе ду маротиба дар хачми 12 сахифа чоп мешуд. Бо таваччух ба ин ки «Ойина» дар ибтидо хафтае як бор табъу нашр мешуд, шабохат ба хафтанома дорад. Вале аксари мухаккикон «Ойина»-ро мачалла гуфтаанд, на хафтанома. Худи муассис ва сардабири ин нашрия Махмудхоча Бехбудй дар шумораи нахустинаш «Ойина»-ро «мачалаи хафтаина» номидааст, ки дар вокеъ ороиш ва мухтавои он шабех ба хафтанома мебошад.
Мачаллаи «Ойина» дар матбааи Б. Газаров ва К. Слиянов ба тарзи литографй ва бо теъдоди 400-600 нусха табъу нашр мешуд. Хачми хар як шумораи он худуди 24 сахифа, дах шумораи охир 32 сахифагй чоп мешуд. Дар мачмуъ 68 шумораи мачалла 1720 сахифаро ташкил медихад. Масъулияти табъу нашри мачалла ба гайр аз Махмудхочаи Бехбудй бар души Саидризо Ализода, хочй Муин Шукрулло ва Фахриддини Рочй низ буд. Дар набудани М.Бехбедй, аз чумла хангоми сафархои хоричии у вазифаи мухарририи мачалла муваккатан ба зимаи С. Ализода буд.
Мачаллаи «Ойина», ки аз 20 августи соли 1913 то 15 июни соли 1917 ба табъ мерасид, гайр аз Туркитони Россия ва аморати Бухоро дар К^афкоз, Эрон, Афганистан, Хрндусгон ва Туркия низ пахн мегардид.
Намуди зохирии «Ойина» диккатчалбкунанда буда, бо хуруфи зебо ва хоно чоп мешуд. Чилди сахифаи аввали мачалларо навиштачоти номи он ба чахор забон: «Ойина» ба форсй-точикй, «Кузгу» ба туркй-узбекй, «Миръот» ба арабй ва «Зеркало» ба русй зеб медод бо хуруфи арабй ва кирилй.
Бо М. Бехбудй ба гайр аз Ф.Рочй, X,. М. Шукрулло ва С. Ализода хамчунин Саидахмади Васлй, Сиддикии Ачзй, Мухаммад Нурмухаммадзодаи Хатой, Нушервон Ёвушев аз Самарканд, Абдулло Крдирй, Тулаган Хочамёров аз Тошканд, Абдулхамид Сулаймонй аз Андичон, Абдурауф Фитрат аз Истанбул, Абдусалом Азимй аз ^охираи Миср, Мулло Зафар-махмуди Хукандй, Акобир Мансурй, Мухаммад Саиди Догистонй, Мирзо Хдмдам Мирзохамидзода аз Куканд, Мирзо Сирочи Хаким, Зухуриддин Фатхиддинзода, Абдурахмон- махмуд Муфтизода, Садриддин Айнй, Асъади Бухорой, Мир Сарвар, Ниёз Рачабзода аз Бухоро, Холмухаммад Охундй аз Наманган, Бахриддин Шарифй, аз Каттакурган, Саид Бобохони Ахрорй аз Хучанд ва дигарон хамкорй менамуданд. Таълифоти онхо баёнгари максаду мароми мачаллаа буд. Бояд афзуд, ки бисёре аз маколахо бо имзои мустаор ба табъ мерасид. Аз чумла Садриддин Айнй бо имзохои мустаори «Сод.Айн.», Саидризо Ализода «Син.Айн.», Нушервон Ёвушев «Нун.Ё», Фахриддини Рочй «Фе. Ре.», Мирзо Сирочи Хаким «Мим. Син.», Хочй
My™ Шукрулло «Xe. M^w.» ва гайра.[3:216]
Maвoди точикии мачалла манили мубрами зaмoнpo дар бар мeгиpифтaнд ва дар ташаккули aфкopи чамъиятй тaъcиpгyзop буданд. Maxмyдxoчaи Бexбyдй дар маколаи «Бaëни хол» дар шyмopaи дувуми «Ойина» мaкcaдy мapoми мачалларо чунин ба калам дoдaacг: «Бapoи иштиpoк ба «Ойина» мухаррирони муктадир ва аз хар чониб мyxбиpxo даъват карда мeшaвaнд. Зaбoнaш туркй ва фopcй, дар шакли назму наер, аз мaкoлaи илмй, адабй, œëra, фаннй ва тaьpиxй, аз вожаке ва axбopи хафтагй, кинoëгy мазхака ибopaт ва таовирй xoxaA шуд. Maчaллa аз oни мo нe, мoли миллат аст. Aфкope, ки дарч мeшaвaд, шaxcй набуда, умумй, гурурй набуда, динй мeбoшaд".[4:145]
Дар cax^axoM мачалла гайр аз тaьлифaги Maxмyдxoчaи Бexбyдй хамчунин ocopи бaдeй ва xaбapy маколахои С. Aлизoдa, С. Aйнй, A. Фитрат, Mиpзo Сиpoчи Хдким, Х,очй Myrn Шyкpyллaзoдa (Mexp^, AcFapи Бyxopoй, Aбдyлвoxиди Myнзим, Саидахмадасчаи Aчзй, Саидахмади Ваалй, Зухуриддин Фагхиддинзода, Acьaд, Myфтизoдa, Myллo Aбдypaxмoн- мавдум, Кррй Aбдyлбacит, Факриддини Рoчй, Mиpcаpваpи Хдйдар, З. Mиpзoдa ва дигapoн табъу нашр мeшyдaнд. Aз чумла дар мaкoлaи «Maнфиaт»-и Aбдypayфи Фитрат, ки cyxaн аз дардхои миллй дар миëн аст, aшxacи coxибмaнcaб, ки гами миллатро як cy монда, xaмeшaa дар фикри мaнoфeи шaxcии xyд хастанд, интикoд шудаанд. Фитрат мeнaвиcaд: Maнoфeь ду киcм аст: Marañe™ умумй ва манoфeьи xycycй. Maнaфeи умумй oн аст, ки як миллати муштарак нoили фoида гардад. Инро мaнoфeи миллй низ мeгyянд. Maнoфeи xycycй фoидaecт, ки ба фарди миллат вocил ва ë зарури аст, ки зoил гардад. Х,аминро мaнoфeи шaxcй мeнoмaнд.»[6:4]
Бoяд гуфт, ки мaвoди мaчaллapo мeтaвoн ба ду гурух чyдo кард. 1. MacoHre вoбacгa ба иcлoхoгxoхй, шарху тaфcиpи мoxияти нaвгapoй, химояи тapaккиxoxoн аз хучуми чoнибдopoни кухнапарастони ифpaгй. Дар ин чoда мухаррири мачалла Maкcyдxoчaи Бexбyдй кopи зиëдepo aнчoм дода, мaкoлaги зиëди баршмавй навишта, xамзамoн шaxcoни caxибтaфaкyp ва caxибкaлaмpo, ки дар равшан шудани мoxияти хадафи иcлoxaIxoxй caxм шрифта мeтaвoнaнд, ë xyд мapдoни poxи тачдиду тараккй хастанд, ба хамкаламй дар caxифaxoи мачалла чалб намудааст. Таълифоти obxo мaнcyб буд ба магаалахои гyнoгyни иcлoxoти чoмea, мактабу мaдpacaxo, pacмy oдoт, тагйири ycyra зиндагй ва дигар мacaили дота руз. 2. Maвзyxoи бaxcи чадиду кадим, нeкy бад, xaлoлy харом, caвoбy гyнox ва гайра. Намунаи ин гуна нaвиштaxo мyбoxиcaи байни Ваалии Самаркандй 6o Maxмyдxoчaи Бexбyдй, бaxcи рузномаи «Сaдoи ФapFснa» ва мачаллаи «Ойина» дар мacaили иалохй макотиб ва ахкоми шариат мeбoшaнд.
Таъкиди oн нукга лoзим аст, ки axдoфи иcлoxaIxoxй ва вазифаxoи рузноманигсрй тaкoзo мeкyнaнд, ки дар «Ойина» аз хадаи мyxтaвo ва шакли ифoдa мaвoдe дарч шаванд, ки ба oгaxй ва тарбияи мyштapиëн мycoидaт нaмoяд. Maкoлaги илмиву тexникии Maxмyдxoчaи Бexбyдй дoиp ба г^рж, ЧyFpoфия, эxcoия, мapдyмшинocй, маколахои Mиpзo Сиpoчи Хдким «Ar^», Aбдypayфи Фитрат «Maнфиaт», «X,aëx ва шяи xaëx» аз хамин кабиланд. As чумла Maxмyдxoчaи Бexбyдй дар маколаи «ЧyFpoфия чист?» онро 6o баени мoxияти фанни чугрофия OFaз намуда, кадимй будани ин фанpo таъкид карда, cипac ба xaгиpи добеги ин казия ба таъpиx мypoчиaт мeнaмoяд ва зaминaxoи илмии чугрофияро аз зaмoни фиpъaвнxoи Mrep, Чини кадим, Юнони кадим ëдpac мeшaвaд.
Таваччухи мачаллаи «Ойина» ба чахони xopич, бaxycyc кишвархои Шарк, вазъи c^crny фархангии онхо, руйдодхои Pocc™, Туркия, AфFOнистoн ва дигар нуксги олам кам набуд. Як чузъи ин маколахоро шинocoй бо акши олам ташкил мeнaмyд, ки ба вocитaи caфapнoмaxoи xyди Бexбyдй ва дигар маколоти дар ин мавзуъ таълифшуда пeшкaши xoнaндaгoн мeнaмyд.
Зарурати омузиши илму маориф, инъикocи вазъи таълиму тарбия якe аз хадафхои мухими мачалаи «Ойина» мeбoшaд. Нашрия дар шумораи нaxyстинaш чунин мeнaвиcaд: «Дар ин замон бaъзe amxoc, ки ба инояти хак филчумла чашм кушода ва ба ахволи оламу ба авзои умам (мардум) ба caбaби caвки табиат ва ë ба xoндaни илму г^рж ва татабуи мозй вокиф гаштаанд, албатта иcлoxaгчyй мeшaвaнд. Ва дар забони ин гуна кacoн иалох ва иcлox аст. Aгap аз онхо пypcидa шавад, ки ишсх аз кучо cap мeшaвaд, чавоб xoxaнд гуфт, ки «аз мактабу мaдpaca». Чун ки хаети миллат вобаста ба мактабу мaдpaca аст. Ma^E^y мaдpacaи кадом миллат, ки обод аст, он миллат xyдpo мудофиа мeкyнaд, хам coxибy хокими дигар миллат мeгapдaд. Maктaбy мадра€аи кадом миллат xapoб ë таназзул аст, он миллат махкуми таданнй (тахкир) ва забун аст. Ривочи дину миллат, тараккии илму д^нат, пeшpaфти фазлу хунар, caлoxи ax^œy одоб, xyбии маишату зиндагснии хар тоифаро caбaб мактабу маориф аст.
Ope, ба мо тypкистoниëн иморати мактабу мадра€а кам нeст, ваге кайфияти таълими он xyб нeст ва илмe, ки замонан ба мо лозим аст, дар мактабу мадра€аи мо нeст ва он Hrnwxoe, ки то кунун ба мaдpacaxoи мо хаст, дар таълими он низ бютаиной руй додаааст...
Meтaвoн гуфт, ки мактабу мaдpaca ва чaвoeми мо, тypкистoниëн, балки умуми олами иcлoм дар панч- шаш acp то кунун явман фи явман руз то рузи дигар дар таданнй ва руй ба фаасду xapoбй ниходааст. Ба дигар миллатхо ^rape^ мeбинeм, ки хар шл дар фexpисти дapcxoи мактабу мадра€аашон илму фанхои тоза дoxил мeкyнaнд ва дар кайфиати таълиму тaдpиcи хар caxpa машваратхс ва чамъиятхо мeкyнaнд, дар боби интжоби кигобхои дapcй мaчлиcxo мeшaвaд. Инчунин хар илм мyтaxaccиc дорад, ки аз тарафи он таълим мeшaвaнд... Хулсюа, миллагхои бeдop дар боби иалохи мактабу мaдpaca caъйи болиг доранд.
Mo дар бoлo гyфтeм, ки дар мaктaбy мaдрaca ва мaвзeъxo ^xoct, ки таданнй ва фacoд вoкeъ аст. Хазрати Maвлoнo Hyриддини 4,onm... дар «Tyxфaтy-л-axрoр» дар ин 6o6 cyзy гyдoзи биcëр дoрaд...
Max,мyдxoчaи Бexбyдй баъди oн, ки аз машавии «Tyxфaтy-л-axрoр» пoрaeрo иктибoc ва тaвзex мeкyнaд, бте мeнaвиcaд: «Aгaр ин xaрфxoрo oдaми зaмoни мo xoзир гуяд, oнрo ycyли чадидият, мyбгaдeъ, 6o6^ кoфир мeгyянд. Хрл oн ки кариб 400 гал кабл аз ин хазрати Maвлaвй шиква аз yлaмo ва мaшoиx ва рyaco нaмyдaнд ва бoиcи тадданй ва заъфи иcлoм oнoнрo гyфтaaнд. Имруз тaрaк;ипaрвaрoн ва иcлox,oтчyëн чадид нe, балки «кадимчй» бyдaaнд ва аз чумлаи пaйрaвoни caлaф ва coлex бyдaнд».
Дар ин ва дигар нaвиштaxoи xyд Myx,aммaдxoчaи Бexбyдй равияи мaoрифпaрвaрй ва тaрaкиxox,ию иcлox,oтчyирo таъкид нaмyдa ва аз ^cranox^ «чадид», ки ахли дин ва ирти^ъ ба orn,o дoдa бyдaнд, xyдрo ва aфкoрy oрoи xaммacлaкoнaшрo xимoя нaмyдaacт.
Дар мачалаи «Ойина» дар радифи таргиби илму маърифат ма^ла^те низ ба таб раеддаанд, ки урфу oдaти нoшoям ва xyрyфoтрo интикoд мeнaмoянд. Бамунаи чунин мaкoлoт нoмaи якe аз рaвшaнфикрoни маъруфи xyчaндй Саид Бoбoxoн Axрoрй ба yнвoни «Ойинo» мeбoшaд. Дар нoмa oмaдa, ки 6o тaшaббycи шaxcи чacyрy инcoфтaлaб Myrao Сoчид дар вoлocти (чaмoaти) ^иетакузи (Xиcгeвaрз) уезди (нoxияи) Xyчaнд анъанаи «xaйрoт» бархам дoдa шyдaacт. Mai™ тома чунин acт: «Лз aйëми кадим дар кacaбaи Xиcтeвaрз ба жми «xaйрoI» oдaти мaзмyмe чoрй буд, ки хар гox кате вaфoт мeкaрд, мардум пac аз aдoи canoin чaнoзaи y чo ба чo нишаста мунтазир ва маътали xaйрoти oн мeбyдaнд. To ин ки cox^o™ майит пул ва ë ин ки аз чизи xoнa ба миcли рyймoл, aдрac ва гайра такшм намуда мeдoдaнд. Ин xaйрoтрo caдaкaи шаръият хам нaмeгaвoн гуфт, зeрo дар cyрaтe, ки ба aFниë як cyм диханд, ба факир ë толибилм, мустахаки caдaкaaнд, як танга хам нaмeдoдaнд. Бeчoрa coxиби мурда нaмeгaвoниcт, ки фикри такфину мушбат ва гаъзият кунанд ë ин ки аз бaрoи мардум пул х^ир кунад. Ба ин вocигa xeлo oдaмxo кaрздoр шуда ва то чандин coл аз зeри бoри ин карз бaрoмaдa нaмeтaвoниcтaнд. Бaъзe вакт мoлxoи caFиррo фyрyxтa ба кaбирoн ва бoëн caдaкa мeдoдaнд (oнxo caFир нагуфта, шарм нaдoштa мeгирифтaнд). Aлxaмдyлиллox, ки ин oдaти мазмума ба гайрати миллй ва химмати динии чaнoби дoмyллo Сoчид аз ин кacaбa бaрдoштa шуд».
Maчaллaи «Ойина> дар пoëни матни ин нoмa чунин июва намудааст: «^oxo, то oxир бaрдoштa шавад, то ки ятимoнy бeвaгoнy мyрдaгoн мадюн дар иcгирoxaт бoшaнд. Xene ачиб, аст ки ганй аз мoли caFир ва бeвa caдaкa гирад. Maрдyмoни дигар джр xox мycyлмoн ва Faйримycyлмoн ба ин афюли мo на xaндa балки гиря мeкyнaнд".[1:338]
Сaидризo Aлизoдa дар ««Mopo иcлoxи мaдoриc ва мaкoтиб лoзим аст» шм мaкoлaaш мacoили мактабу мaoрифрo мавриди бaрacй кaрoр дoдa, мeнaвиcaд: «Хамаи ин бaдбaxтиxo ва рaзoлaт, ки мo тyркиcтoниëнрo фaрo гирифтааст, аз адами мaдoриcи муназзаму зaмoнaвй аст». Ва мeaфзoяд, ки «coири милла^ аз мактабу мaдрacaxoяшoн илoвa бар чандин улуми тоифа, дoрoи фанни табибй, мyxaндиcй, муаллимй, мутарчимй ва гайра гардида хар мoxe аз caд то чанд xaзoр маштй (танга)- рo дар бoлoи курш 6o кaмoли истирoxaт нишаста дaрëфт мeкyнaнд, aммo тyркистoниëн 7-8 гал дар мaктaбxo xoндa нoми xyдрo базур мeнaвиceм... Сoлxoст, ки мycaлмoнoни coири мaмoлик дарачаи лузум ва ахамияти мaкoтиби чaдидрo дoнистa, фoидa ва мaнфиaтxoи oнxoрo фахмида, руз ба руз ба такмили orn,o мeкyшaнд. Mo, мycyлмoнoни Tyркистoн на ин ки мaдoриcy мaкoтиби чадид такж мeнaмoeм, балки oнрo хануз бидъату xaрoм мeшyмoрeм». Ва С. Aлизoдa ба мардум чунин xhto6 мeнaмoяд: «Эй бaрoдaрoни Tyркистoн! Эй хамваташни азиз! Faфлaт то кай? ! ЧахАлат то чанд? Шyмo ба хакикати иcлoмият дуруст мутохиза нaмoeд, бyбинeд, зaмoнe ки Самарканду а^фаш зиëдa аз 150 xaзoр нyфyзрo дoрoст, аз мycyлмoнoн чанд нафаар точиру caвдoгaр, чй кадар магозачй дoрaнд? Kyчo мoндa дyxтyр, муаллим, мyxaндиc, муншй ва гайра, ки бaрoи мo чун oбy xaвo лoзим аст».
З Mирзoзoдa низ дар мащлаи «Илм ва тараккй»-аш acocи рушди хар миллaтрo мактабу мaoриф дoнистa ва мeнaвиcaд: «Хрч миллaтe тараккй нaxoxaд кард, магар 6o caлoxи мaкoтиб ва мaдoриc . Maкoтиб ва мaдoриc хам иcлox xoxaнд шуд. Хар гох чашм кyшoдa ба axвoли xoзирaи xyд назар нaмoeм, мeдoнeм, ки ба чй xoлaт aфтoдaeм ва аз бетартибии мaкoтибy мaдoриc ба ин дарача рacидaeм». Ва муаллифи мaкoлa ба гузашгаи xyд ру oвaрдa ва изxoр мeнaмoяд: мoки дар зaмoни кадим чунин нaбyдeм, нoм ва oвoзae дoштeм, чандин матлик тахти тacaрyфи мo буд, caбaб чист, ки бад-ин xoлaт aфтодaeм? Ва ба тахлили вазъи имруза пaрдoxтa, чунин мeнaвиcaнд: «мaрдyмe, ки аз вyчyдaшoн бexaбaр бyдeм, oлaмрo ба зeри тacaррyфи xyд дaрoвaрдa, дoрoи oн кадар caнъaтxo шудаанд, ки бoиcи тааччуби мo аст. Aгaр мo низ мyвoфики зaмoни xoзирa ба тaxcили илму хунар кушиш нaмoeм, дар андак муддат coxиби кадру манзалат гардида, томи мo хам дoxили дафтари нoмдoрoн ва xoдимoни дини мубин дoxил мeшaвaд ва иззату oбрyи ду чaxoнрo xoxeм ëфт».
З Mирзoзoдa рушди миллaтрo аз баракати илму дoниш мeдoнaд ва мeнaвиcaд, ки «иxтирoи aвтомoбил, тeлeфoн, кишгиxoи xaвoй, coxтaни рoxи oxa^ тeлeгрaф аз баракати илм аст. Одам>ни дигар низ ба миcли мo ду чашму ду гуш дoрaнд. nac, мo низ кушиш ба xaрч диxeм, ки кишвaрaмoн тараккй кунад» .[6:8]
Maxмyдxoчaи Бexбyдй чoнибдoри oн буд, ки дар мaкгaбxo дар радифи дaрcxoи диния- хифзи «^урюн» таълими шариат, axoдиcи пaëмбaри иcлoм, oмyxтaни Хифзу Бeдил, улуми за^тави- тиб,
тичорат, чугрофия, xaндaca низ омузонида шавад. Дар радифи пиcapoн дyxтapoн низ бояд дар мактаб тaxcил кунанд. Бо caвoди динй махдуд набояд шуд. Омузиши забонхои xopичй низ аз манфиат xoлй нecт. Вай мeнaвиcaд: «Ба мо ду те, чор чор забон лозим. Забони аввал фopcй ë туркй, ки забони оилавии мост, забони дуюм барои хама забони фopcй, ки забони шeъp ва маданият аст, забони арабй- забони дини мукддаш ишсм, забони pycй ë дигар забони аврупой, ки барои ривочи тичорату caнoaт ва муомила дар apc^ чахон лозим аст.
Бapxe аз маколахои мундарич дар мачаллаи «Ойина»-ро мавзуи бaxcи чадиду кадим, теку бад, халолу харом ва caвoбy гунох ташкил мeнaмoяд. Намунаи чунин таълифсг бaxc миёни Mas^y^o^^ Бexбyдй ва Сaидaxмaдxoчaи Ваалй, ба^и рузномаи «Садои Фаршна» ва «Ойина» дар машили иcлoxи максгиб ва ахкоми шариат мeбoшaнд.
Maчaлaи «Ойина» аз хар гушаву канори Ошёи Mиëнa xaбapy макола дарч мeнaмyд, ки aкcapи онхо мутааллик ба машили умдаи илму фарханг, мактабу маориф, интикод аз камбудию норашихои зиндагии мардум иxтиcoc доштанд. Дар радифи ин дар ca^^a^o® «Ойина» доир ба вазъи чахон , бaxycyc кишвархои Шарк маводи мyxтaлиф мундарич мeгapдид. Aз чумла, дар фexpисти мачаллаи «Ойина» ки аз чониби корманди Донишгсхи Токиои Япония омода карда шудааст, бeш аз 40 xaбapи чахон, 100 xaбapи дoxилй, 150 шeъp, 59 эълон, 278 макола гирдовари шудааст.[4:145]
Дар cax^axoM мачаллаи «Ойина» як cHncana маколахои назарй ва мубохтеавй, такризу axбopи адабй бaxшидa ба тeaтp ба табъ раидаанд, ки дар бораи рафти ба caxpa гузоштани намоишномахои «Падаркуш»-и Maxмyдxoчaи Бexбyдй, «Туй»-и Hycpaтyллo ^удратулло ва Х,очй Myйин, вазъи тeaтpи Хуканд, химояи намоишномаи «Туй» аз танкиди гаразкорона, мyxтac:oтy имконсги тeaтp ва гайра бaxc мeкyнaнд.
Бояд гуфт, ки Maxмyдxoчaи Бexбyдй caxнa ва acapи caxнaвиpo вocитaи xyбy мyaccиpи таргиби афкори рушангарой ва иcлoxoгxoxoнa мeдoнист. Aкждaй y дар ин маврид чунин буд, ки тeaтp аз риштахои нави фаъолияти бaдeии Туркистон (Ocиëи Mиëнa) мaxcyб ёфта ва он ба дастурхои маънавии ахли иcлoм мукобил нaмeбoшaд. Сабаби чунин шакл гирифтани мyбoxиca он аст, ки ахли такво, бaxycyc кдшри ифротгарои он хунари драма ва намоиши тeaтppo барои фарди мycyлмoн кори харом мexиcoбидaнд. Ба aндeшaи y тeaгp барои чoмea як амали лозима мeбoшaд, зepo он «мacлиxaIxoxoнaи миллй», «мyчoзaгxoнaи маънавию аоск^», «мaчлиcи вазъ ва дapcxoнaи ибрат» аст.
Дар capмaкoлaи шумораи аввали рузномаи «Самарканда» Maxмyдxoчaи Бexбyдй хадаф ва марому мaкcaди нашрияро чунин баён намудааст: «Aß ахволи динй ва axлoкжи мардум мeнaвиcaд, бeштap ба панду андарз калам мeзaнaд. Ба xyбии axлoкж мардум мeкyшaд, мувофики ycyли дин ва мазхаби xyд ба мардум амри маъруф ва нахий мункар мeкyнaд ва бародарони динии xyдpo ба рохи нeк caйъ мeкyнaд... Хар чи дар олам хасту гузаштааст, мeнaвиcaд".[6:159]
Дар миёни матолиби рузномаи «Самарканд» мавзуи таълиму тарбия, рушди мактабу маориф мав^и ба xyд xocpo доро мeбoшaд. «Вайронии axлoкy одати мо маълум аст. Дар мафафхои бexyдa мо тугён нaмyдaeм. Дар боби xoндaн ва xoнoндaн парво нaдopeм. Maълyм аст, ки диндорй ва мycyлмoнй бe илм нaмeшaвaд. Илмро дар мактаб ва мaдpaca мшмузанд. Aгap мактабу мaдpaca xapoб бошад, caбaби xapoбии дин ва дунё мeшaвaд. Aгap мактабу мaдpaca xapoб бошад, мардум забон ва xarn xeшpo аз даст мeдиx,aнд». Дар ин макола Maxмyдxoчaи Бexбyдй барои иcбoти гуфтахои xyд точикони Чинро миcoл мeoвapaд, ки бинобар надоштани мактабу мaдpaca забони модариашонро гум кардаанд.
Дар якe аз шуморахои «Самарканд» доир ба вазъи мактабу маориф дар кишвархои гуногуни олам чадвали мукотеавй дарч гардидааст, ки дар он дар кишвархои тешрафтаи дунё coлoнa барои тaxcили хар як донишомуз capф шудани маблата муайян aкc ёфтааст. Ин xapoчoт дар ИMA 7 cyмy cй тин, дар Фapoнca 2 ^му 70 тин, дар Pocc™ 67 тинро ташкил мeдoдaaст.
Дар мавриди фаро гирифтани кудакон ба мактаб низ чунин мукотеа дарч шудааст, Тибки ин чадвал дар HMA аз 100 нафар хама, дар Фаротеа аз 100 нафар 80 нафар, дар Рoccия аз 100 нафар 29 нафар, дар Бyxopo, Хeвa, Туркистон аз 100 нафар хамагй як нафар ба та^ил фаро гирифта шудаанд. Ва дар oxиpи макола чунин омадааст: «Чаро чунин?»
Дар якe аз маколахои дигар маст-алаи мактубу маориф чунин барраш шудааст: «Ботеи тараккй ва caбaби caoдaт ва бакои хар кавму миллат нeст магар таълиму маориф ва интишори илму фунуни хозира, ки xeч кавм дар ин а€ри тараккй ва тамаддун бe илму маориф ба бакои xyд дaстpac нaмeтaвoн гардад. Myx,oфизaи дину миллат низ вобаста ба илму маориф аст. Дифоъ ва canox дар ободй ва caoдaти ватан низ бe илм ва маориф хсюил нaxoxaд гардид. Maбдaи улум ва маориф мактаб аст. Бe мактаб xeч яге аз инхсро xocжл нaмeтaвoнeм. Як дарача чашми ибрат боз намсюм ва ба аквоми coжpaи мутамаддин назар aндoзeм, чи coн дар рохи мактаб ва маориф кушиш намудаанд, ки аз caд навад, лоакал аз caд хафтод нафар асхиби илму ирфонанд. Mapo чи шуда ва чи пeш омада, ки акаллан аз caд панч нафар coxиби xaт ва caвoд нeстeм. Сабаб чй?"[9:12]
Дар дигар матолиби рузнома низ тамоми бaдбaxтжx,oи чoмea аз гафлату чахолат маънидод шуда, мардумро ба oмyxтaни илму тачрибаи пeшкaдaми дигар xarexo, capфaкopй, даст кашидан аз хавою хаваш бeкopa ва иcpoфкopй даъват намудааст: «То аз зepи пардаи гафлат capи xyд бepyн нaopeм ва
башри ча^н^н аз назари ибрат нaнгaрeм, нoилy гавхари мaкcyд нaмeшaвeм, шхиби caрвaт ва давлат нaмeгaрдeм. Moдoмe, ки гардани тacлим ба машварати акли coлим надш^м, чoрaи теш нихрдани кадам нaмeëбeм. To вакте ки гирeбoни мyлoxизaи мo дар ганчи aбac ва xabac аст, ишни тaвcaни oбрy аз дасти иxтиëри мo бeрyн аст».
Myaллифи мaкoлa ба xaмвaтaнoни xyд 6o cyoл мyрoчиaт карда, ба чунин xyлoca мeрacaд: «Ин зиллат ва кагафати бадии oдaти мoст ва гуянд, ки oнoн ахли oн oлaмaнд. Ин чo чаннати omocn. nac, мo, ки ахли oxирaт бoшeм, дурустии кoри динрo чaрo нaмeкyнeм ва бaчaгoнрo нaмexoнoнeм. Оxир чaрo дуздй, катл, Foрaт, фашдии axлoк пeшaи мoст. Maгaр шри марди oxирaттaлaб ин аст? Фaрëд, ки аз бeилмй кoрxoи дуге маътал ба кoри oxирaт шк^ ва мo дар xoли хайрат ва зиллат ва таданнгем».
Дар яте дигар аз мaкoлaxoи рузшмаи «Самарканда» чунин caтрxoрo мexoнeм: " A<cyc, ки дар ин зaмoни тараккй чашмхри axoлии мo аз xoби гафлат бeдoрy дидaxo xyшëр нагардида. To хануз хам аз тараккии aтрoф ва пac мoндaни xyд xaбaр нaдoдeм».
Maвзyъ ва м^таши шсъри мундарич дар рузшма зсри yнвoни «To ба кай» низ дар хамин мacъaлa
аст.
Ё раб, ин иcлoмиëн бoшaнд нoдoн, то ба кай?
Дур будан ин кадар аз илму ирфoн то ба кай?
Дар тани мo аз кyчo афтодаааст ин дарди чахл,
Meкyнaд дар чашми мo ин ранч бyxрoн, то ба кай?
To кaдoмин руз дар гафлат фуру xoxeм рафт,
Бexyнaр аз даст бигзoрeм дaврoн, то ба кай?
Охуи ма^уд зи гунги мo рамидан то кyчoст,
Дилбари матлуб аз мo чида дoмoн, то ба кай? [2:4]
Дар мащлаи Mирзo Сирoчи Хаким, ки 12 июли шли 1913 дар рузшмаи «Самарканд» ба табъ рacидaaст, вазъи нoгyвoри машгибу мaдoриcи Бyxoрo ба риштаи тахкик кашида шудааст. Вай мeнaвиcaд: «Araрчи xeч шaxрe аз шaxрxoи Tyркистoн бaрoбaри Бyxoрo мaкoтиби ибтидoй ва мaдoриc нaдoрaд, вaлe a<cyc, ки дар ин кафати мaкoтиб ва мaдoриc манфиат нaxoxaд буд. Зeрo ин мaктaбxoи xoлиe, ки мo дoрeм, чуз тaвзeи aвкoт дигар caмaрae ба xoли aтфoли мo нaxoxaд бакшид. Дар ин мaктaбxo дах coл aтфoл бидуни таътил аз cyбx илo гуруби o<to6 машгули фaрëдy фиFOн буда, чун шaxcи мoргaзидa бoяд пeчyтoб бжурад. Tифлaки бeчoрa чй мaшaкaтx,oe, ки нaмeкaшaд ва чй caдaмaxoe, ки аз дасти мyaллимoни бecaвoд намсбинад. Aз як тараф, кacиф будани мактаб, аз тарафи дигар, зарби чуб ва шaлoки муаллим кудакй мaзлyмрo ба xaзoр гуна амрсви мухалик гирифтор намуда ба бaдaxлoкй дyчoр мeнaмoяд». Mирзo Сирoчи Хаким, ки oлaмy oдaм дида буду ба шсвш таълиму тарбия дар макотиби кишвaрxoи гyнoгyни oлaм, аз чумла ^рут oшнoй дomт, рoxи иcлoxи oмyзиmy пaрвaришрo пeшниxoд мeнaмoяд: «Mcnox^ мaктaбрo кace мeкyнaд, ки дар якс аз мaктaбxoи oлй ва ë дoрyлмyaллимини акмал та^ил намуда, шaxoдaтнoмa дар даст дoштa бoшaд. Ва ë ин ки акаллан дар муаллимй ва cama™ таълим вукуфи том дomтa бoшaдy дoрoи улуми зарурй бoшaд. Чунин rnaxc мeгaвoнaд макотиби мoрo ^nox нaмoяд. Он хам дар cyрaтe, ки тaмoми муаллимини мaктaбxo мaрдyмoни бocaвoд ва 6o илм буда бoшaнд ва иллo матлаб ба даст нaxoxaд oмaд».
Бoяд гуфт, ки дар caxифaxoи мачаллаи «Ойина» машди адабй, лавхаву мащла шeърxo, наклу бaxcxo, намунаи адабиети фoрcию туркй ба таври фaрoвoн табъу нашр шудааст. Дар мгёни мaвoди адабй мaвoди ба axдoфи иcлoxoтпaрaстй ва тaчдидгaрoии Maxмyдxoчaи бсх6удй аюкаманд бemгaр ба табъ рacидaaст. Дар мачаллаи «Ойина» ба адабиету матбуоти Шарк, бaxycyc ocoри Maxмyди Taрзй, нamрияx,oи «Чexрaнaмo», «Сирoчy-л-axбoр», «Haвбaxoр» истишди зиëд шудаву нaмyнaxo ба табъ рacидaaст.
Дар caxифaxoи рузшмаи «Самарканд» ва мачаллаи «Ойина» 17 acaри бaдeй, таълимй ва мачаллаву р^тома^^ фoрcй- точикй аз Aбдyрayфи Фитрат, Сайид Axмaдxoчaи Сиддикй, Mирзo Хoдй, Хoчи Myин, Maxмyдxoчaи БСХ6УДЙ, Maxмyди Taрзй, нaшрияx,oи «Сирoчy-л-axбoри aфFOния^>, «Охранам»), ^<Haвбaxoр» ва Faйрa aрзëбй ва ба xoнaндaгoн муаррифй шудаанд. Aз чумла, рyзнoмaи «Самарканд» зсри yнвoни ^<Китоб» 6o нoми «Сaйëxи хиндй» чунин шинocнoмaeрo чoй дoдaaст: «Чашби фoзили мухтарам, ватанпарасти мукаррам Aбдyрayф афандй Фитрати Бyxoрoй, ки дар Истанбул мamFyл ба тaxcилaнд, «Сaйëxи хинд» нoм acaрeрo дар бoрaи мaдoриc ва мактаб ва дашири хукумати Бyxoрo ва caвияи илмияи axoлй ва yлaмo ва кайфияти раият ва дар чигунагии ах^ли caxя ва хифзи cиx,aт ва хифзи cиx,aт ва адами муа^и«^ тиб ва зaмoния ва гайра китс^ мyфaccaл ва муфид тахрир ва нашр намудаанд. Anxa^ китоб^т нoдир ва хар бyxoрoирo мутолиаи oн вoчиб ва лoзим аст. Aмрoз ва иллата ки Бyxoрoрo истилo намудааст, ягoн-ягoн 6o вукуот ва дaлoил иcбoт ва илoчи oнрo бaëн мeкyнaд. Aз бaрoи истикбoл ва иcлoxи мух,ити Бyxoрo ва мyлoxизoти маданияи вaтaнпaрacтонa арз мeкyнaд. Xoндaни ин acaри муфид ба хар фoрcидoн дoрoи ахамият аст».
Xyллac, аз oшнoй 6o мазмуну мyxтaвoи нaшрияx,oи Maxмyдxoчaи Бсх6удй «Самарканд» ва «Ойина» мeгaвoн чунин натичагирй кард:
1. Бaшрияx,oи мазкур дар ташаккули матбуоти точик ва тарбияи мyтaxaccиcoни рyзнoмaнигoрй
сахми болит доранд.
2. Тавассути нашрияхои «Самарканд» ва «Ойина» афкори нави замонавй, ахдофи тараккипарварй ва тачдидгарой ба мардум расонида шуда, ахкоми шариат аз хар гуна ифроту тафрит химоя шудаанд.
3. Нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй дар рушд ва тахаввули матбуоти точики замони шуравй таъсир гузоштаанд.
4. Дар нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй суннатхои рузноманигории форсй-точикй идома ва таквият ёфтааст.
Дар сахифахои рузномаи «Самарканд» ва мачаллаи «Ойина» накди адабй низ мавкеи ба худ хосро доро буд. Адабиётшиноси точик Абдулхолики Набавй дар «Махмудхочаи Бехбудй ва накди адабй дар нахзати чадидия» ном маколааш ба тахлилу баррасии ин мавзуъ пардохта ва ба чунин натича расидааст:
1. Нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй- рузномаи «Самарканд» ва мачаллаи хафтавори «Ойина» (баъд аз рузномаи «Бухорои шариф») ибтидо гирифтани накди адабй (тахассусй) эхсос мешавад.
2. Накди адабй дар нашрияхои мазкур ва умуман накди адабиёти чадидия бо огози тафаккури интикодй ва тахлилй дар чомеа, бахусус дар байни рушанфикрони он алокаманд аст.
3. Арзиши асархои накдии нашрияхо ва Махмудхочаи Бехбудй то ба хол накоста, балки омузиши муфассал ва чадидро такозо дорад.
4. Дар накди ин давра маколахои назарй, мубохисавй ва дастурй, такризу шиноснома, тавсиф, таъзия ва марсия аз жанрхои вижаи накд будаанд.
5. Накди нашрияхои Бехбудй дорои хусусияти тавсифй буда, баъзе кушишхои тахлилу баррасй ба мушохида мерасанд.
6. Баррасиву арзёбии осори адабй дар ин замон бештар ба меъёрхои ичтимой асос ёфта, онро асосан ба сифати накди ичтимоъгаро тавсиф кардан мумкин аст.[5:44]
Он нуктаро бояд таъкид намуд, ки нашрияхои «Самарканд» ва «Ойина» суннатхои матбуоти форсизабононро идома дода, боиси таквияти хамон казияи «фарханги рузноманигорй»-и форсй-точикй дар Осиёи Миёна гардидааст. Дар тахти нуфузи услуби «Бухорои шариф» сипас «Самарканд» ва «Ойина» сабки нигориши бисёре аз ахли адаби адабиёти чадидия шакл гирифтаву сайкал ёфтааст. Хамчунин дар мактаби нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй рузноманигороне чун Саидризо Ализода, Хочи Муйин Шукруллозода, Фахриддини Рочй тарбия ёфтаанд.
Дар мачмуъ сахми Махмудхочаи Бехбудй дар ташаккули матбуоти форсй-точикй дар сарзамини Осиёи Миёна кам нест. Хамчунин, агар матбуоти баъдинаи точикро бо диккат аз назар гузаронем, ба хубй дарк менамоем, ки дар услуби рузноманигорй тарзу услуби нашрияхои Бехбудй ба хубй эхсос мешавад.
Хуллас, аз ошной бо мазмуну мухтавои нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй «Самарканд» ва «Ойина» метавон чунин натичагирй кард:
1. Нашрияхои мазкур дар ташаккули матбуоти точик ва тарбияи мутахассисони рузноманигорй сахми болит доранд.
2. Тавассути нашрияхои «Самарканд» ва «Ойина» афкори нави замонавй, ахдофи тараккипарварй ва тачдидгарой ба мардум расонида шуда, ахкоми шариат аз хар гуна ифроту тафрит химоя шудаанд.
3. Нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй дар рушд ва тахаввули матбуоти точики замони шуравй таъсир гузоштаанд.
4. Дар нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй суннатхои рузноманигории форсй-точикй идома ва таквият ёфтааст.
АДАБИЁТ
1. Бобохошура С. Машуб аз Хучанд// Ойина. 1914, №18
2. Гулмуродзода П., Файзиев О. Мусалмонон то ба кай дар гафлатй?// Сипехр. 2007, №36.
3. Fаффов Н. Роль и место джадидизма в развитии просвещения и духовной культурый народов Средней Азии (конец Х1Х-начало ХХвв.).-Душанбе, 2013.
4. Исомиддин Б. «Ойина» мачалла аст ё хафтанома?// Чашни фархундаи матбуоти точик.-Душанбе 2012
5. Набавй А. Нахустин рузномахои точикй ва фарханги рузшоманигорй. Душанбе, 2007.
6. «Ойина». 2014, №13
7. Расулиён К. Аз «Бухорои шариф» то «Иди точик".-Душанбе, 2003
8. Расулиён К. Таърихи матбуоти форсй-точикй. Китоби 2. -Душанбе 2012
9. «Самарканд» 2013, 7 май
10. Усмонов И. Журналистика. Кисми 1.-Душанбе, 2005.
11. Махмудхоча Б. Усули чадида чй гуна аст?// Бухорои шариф.1912, 28 ноябр.
12. Муродй М. Баъзе омилхои пайдоиш ва хусусияти ^«Бухорои шариф"//Чдшни фархундаи матбуоти точик. -Душанбе, 2012.
13. Набавй А. «Бухорои шариф» сарогози матбуоти миллй.-Душанбе, 2012
14. Назарзода С. Аз «Бухорои шариф"то «Чумхурият»// Чумхурият.2012, 10 март.
15. Расулиён К. Аз ^«Бухорои шариф» то «Иди точик».- Душанбе 2003.
16. Салимзода О., гулмуродзода П. Истиклоли миллй ва рузномаи нахустини точикй// Чашни фархундаи матбуоти точик. Душанбе, 2012.
ВКЛАД МАХМУДХОДЖИ БЕХБУДИ В РАЗВИТИЕ ТАДЖИКСКОЙ ПРЕССЫ
Наряду с редакцией газеты «Бухорои Шариф» значительный вклад в развитие журналистики на персидско-таджикском языке внес и один из известных лидеров джадидского движения в Средней Азии Махмудходжа Бехбуди. Его газета и журнал «Самарканд» и «Ойина» сыграли значительную роль в пробуждении таджикской молодежи и пропаганде новой жизни.
Издания «Самарканд» и «Ойна» продолжают традиции персоязычной прессы и укрепляют тот самый случай «персидско-таджикской журналистской культуры» в Центральной Азии. Под влиянием стиля «Бухорои Шариф», а затем «Самарканда» и «Зеркала» сформировался и усовершенствовался стиль письма многих писателей современной литературы. Такие журналисты, как Сайдризо Ализода, Ходжи Муин Шукруллозода и Фахриддин Раджи, также прошли обучение в Школе публикаций Махмудходжи Бехбуди.
В целом вклад Махмудходжи Бехбуди в становление персидско-таджикской печати в Средней Азии немал. Также, если внимательно посмотреть на последующую таджикскую прессу, то отчетливо видно, что в стиле публицистики хорошо чувствуется стиль публикаций Бехбуди.
В общей сложности, из ознакомления с содержанием публикаций Махмудходжи Бехбуди «Самарканд» и «Ойина» можно сделать следующие выводы:
1. Эти издания вносят значительный вклад в формирование таджикской прессы и подготовку журналистов.
2. Через издания «Самарканд» и «Ойна» до народа донесены новые современные идеи, цели развития и обновления, а нормы шариата защищены от всякого рода экстремизма и сепаратизма.
3. Публикации Махмудходжи Бехбуди повлияли на развитие и эволюцию таджикской прессы в советское время.
4. В публикациях Махмудходжи Бехбуди продолжаются и укрепляются традиции персидско-таджикской публицистики.
Ключевые слова: Махмудходжа Бехбуди, «Самарканд», «Зеркало», газета, журнал, реформа, школа, образование, статья, литература, театр, развитие.
THE CONTRIBUTION OF MAHMOUDKHOJI BEHBUDI TO THE DEVELOPMENT OF
THE TAJIK PRESS
Along with the editorial office of the Bukhoroi Sharif newspaper, one of the well-known leaders of the Jadid movement in Central Asia, Mahmudkhoja Behbudi, made a significant contribution to the development of journalism in the Persian-Tajik language. His newspaper and magazine «Samarkand» and «Oyina» played a significant role in awakening the Tajik youth andpromoting a new life.
The publications «Samarkand» and «Oina» continue the traditions of the Persian-language press and strengthen the very case of «Persian-Tajikjournalistic culture» in Central Asia. Under the influence of the style of «Bukhoroi Sharif», and then «Samarkand» and «Mirrors», the writing style of many writers of modern literature was formed and improved. Journalists such as Saidrizo Alizoda, Khoji Muin Shukrullozoda and Fahriddin Raji also received training at the Mahmudhoji Behbudi School of Publications.
In general, the contribution of Mahmudhodzhi Behbudi to the development of the Persian-Tajik press in Central Asia is considerable. Also, if you carefully look at the subsequent Tajik press, you can clearly see that Behbudi's style ofpublications is wellfelt in the style of journalism.
In total, from familiarization with the content of the publications of Mahmudhodzhi Behbudi «Samarkand» and «Oyina», the following conclusions can be drawn:
1. These publications make a significant contribution to the formation of the Tajik press and the training of journalists.
2. Through the publications «Samarkand» and «Oyna», new modern ideas, goals of development and renewal were brought to the people, and Sharia norms were protected from all kinds of extremism and separatism.
3. The publications of Mahmudhoji Behbudi influenced the development and evolution of the Tajik press during the Soviet era.
4. The publications of Mahmudhoji Behbudi continue and strengthen the traditions of Persian-Tajik journalism.
Key words: Mahmudhoja Behbudi, «Samarkand», «Zerkalo», newspaper, magazine, reform, school, education, article, literature, theater, development.
Сведения об авторе:
Ализода Алицон Анвар — соискатель кафедры государственного управления и всеобщей истории Дангаринского государственного университета, Республика Таджикистан, г. Душанбе Дангара, улицаРахшанзамина, дом 23. Электронная почта: Alizoda001@mail.ru. Тел.: (+992) 904-77-77-48.
About the author:
Alizoda Alijon Anvar - applicant for the Department of Public Admintstration and General History of the Dangara State University, Republic of Tajikistan, Dushanbe Dangara, Rakhshanzamin street, 23. E-mail: Alizoda001@mail.ru. Tel.: (+992) 904-77-77-48.
РУШДИ ФОЛКЛОРШИНОСИИ ТОЧИК ДАР ДАВРАИ ПРЕЗИДЕНТИИ МУ^АММАД ОСИМЙ
Размена Р.
Донишгощ миллии Тоцикистон
Дар таърихи башарият накши шахсиятхои боистеъдоди фархангй, адабй ва сиёсй бехамто аст, ки дар ин бора таърихнигорони кишвархои гуногуни олам зиёд ёдовар шуданд. Дар хар давру замон махз шахсиятхои доно, пуркор, масъулиятшинос (хар кадоме мувофики тавоноии хеш) корхои шоисгаеро анчом медиханд ва ба рафти таърихи замони худ таъсир мегузоранд. Шахсиятхои масъулиятшинос дар хар вазифа, кор ва риштаи интихобнамудаи худ талош менамоянд, ки аз дилу чон кор кунанд, андешахои арзишманди худро дар амал татбик намоянд. Агар ба мамонияту мушкилот дучор шаванд, он гох ё калам ба даст ё бо машваратхои окилона боз хам аз паи корхои созанда мешаванд.
Академик Мухаммад Осимй (1920-1996) хамин гуна инсони пуркор, хушгу, дилчу, хушху, некхох, миллатдуст ва ватанпараст буд. Хамаи кору вазифахоро то охири умр аз дилу чон ичро мекард. У дар солхои 1965-1988 президента АИ РСС Точикистон буда, барои инкишофи хамаи сохахои илм дар кишвар талош варзид.
Баъди таъсиси АИ РСС Точикистон ва ба идомаи корхои шоистаи OFOЗин дар давраи президентии устод М.Осимй тамоми бахшхои илмхои гуногун рушд ёфт. Ин абармарди маориф, сиёсат ва фарханг кушиш намуд, ки дар пешрафти хамаи бахшхои илм сахми арзишманди худро гузорад ва барои рушди улуми ичтимой ва дакик дар Точикистон талош варзад. Дар ин бора дар китоби «Академик Мухаммад Осимй ва омузиши масоили тамаддуни Осиёи Марказй» беш аз 70 олими риштахои мухталиф аз кишвархои гуногуни олам бо далелхои илмй назари худро баён намуданд [1].
Мо дар ин макола ба тавр мухтасар ба корхои омузиш ва пажухиши илми фоклоршиносй дар ин мархалаи таърихй ёдовар мешавем, ки бевосита дар давраи сарварии М.Осимй дар АИ РСС Точикистон сурат гирифтааст.
Барои дарки бештари ин масъала ба OFOЗи корхои фолклоршиносй мурур менамоем. Он кушише, ки нисбати гирдоварй, нашр ва пажухиши фолклор дар садаи Х1Х дар кишвархои аврупой бо завку шавки баланд вучуд дошт, тавассути мухаккикони рус ба кишвархои Осиёи Марказй низ расид. Ба гирдоварии фарханги суннатии точикон пеш аз хама мухаккикони рус ру оварданд. Дар охири садаи ХЖ ва аввали садаи ХХ мардумшиносону таърихнигорону забоншиносон ба мисли М.С.Андреев, М.Айдаров, Г.А.Арандаренко, В.В.Бартольд, А.Гребёнкин, К.Г.Залеман, И.И.Зарубин, М.Карухи, Д.Н.Логофет, Н.С.Л^1кошин, Н.А.Маев, Н.Г.Маллицкий, Н.Маль, Е.М.Пещерева, А.Е.Снесарев, А.А.Семёнов, А.Случановский, Л.В.Соловьёв, А ТТТитттов О.А.Сухарева ва дигарон хиссаи арзишманде гузоштаанд. Агарчи осори гирдоварда ва нашри матнхои фолклории онхо кам аст, вале натичаи захмати эшон дар рузномахо, мачаллахо ва мачмуахои он солхо интишор ёфт.
Пасон дар солхои бистуми садаи ХХ ба гирдоварии матнхои фолклорй ва пажухиши он пажухандагони точик хамрох шуданд. Устод Айнй яке аз аввалинхо буд, ки чавононро ба гирдоварии «адабиёти халк^» (таъбири устод Айнй) таблиг намуд. Зимнан мухим будани «адабиёти халк»»-ро дар маколаи худ «Забони точикй» («Рахбари дониш^», 1928, №11-12, с. 43-47) таъкид намуд ва ба гирдоварии «адабиёти халк» ишорат карда, барои омухтани бадеияти забон зарурати онро ёдовар шуд [Айнй 1964, с. 365].
Ин гуна рохнамоихо ва машвартхо буд, ки дар солхои 20-40-и садаи ХХ мухаккикони зерин ба гирдоварй ва нашри осори адабиёти гуфтории точикон машFул шуданд: Т.Зехнй, В.Махмудй, Н.Бектош, ХКарим, О.Исматй, Н.А.Болд^1рев, Алй Хуш, И.С.Брагинский, О.Сухарева, А.Дехотй, А.Пирмухаммадзода, Л.Бузургзода, М.Турсунзода, Р.Чалил, ХБакозода, Б.Рахимзода, М.Миршакар, Ш.ХХусейнзода, Б.Ниёзмухаммадов, А.Мирзоев, Ф.Ниёзй, Х.Мирзозода ва дигарон.
Дар ин давра (солхои 20-40) маколахои илмй низ оид ба баъзе масъалахои адабиёти гуфторй (он солхо «адабиёти халк»» ва «адабиёти даханакй» мегуфтанд), оид ба равиши гирдоварй, мохияти омузиши фолклор, осори шоирони махаллй ва Fайра таълиф гардид. Агарчй дар солхои 20-40, ки гуяндагони суннатии фолклорй дар байни мардум зиёд буданд, вале матнхои гуфтории онхо аз байни мардум кам гирдоварй шуданд. Чунки дар он солхо кадрхои илмй хеле кам буданд, ки аз байни точикони Осиёи Миёна мавдои фолклории бештар гирдоварй намоянд. Дар он солхо рисолахои илмии пажухишй, ки ба ин ё он масъалаи илми фолклоршиносй ва ё баррасии жанрхои чудогонаи фолклори точикон бахшида шуда бошанд, ба вучуд наомад.
