CC BY
23
ТКБ 002.4
DOI:10.51844-2077-4990-2022-4-83-93
БОЗТОБИ РУ^И ЗАМОН ДАР МА ЦАЛЛАИ "ОИНА "
Мирзоюнус Матлуба, д.и.ф., профессори кафедраи адабиёти муосири тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
ОТРАЖЕНИЕ ДУХА Мирзоюнус Матлуба, д.ф.н., профессор ЭПОХИ В ЖУРНАЛЕ кафедры совеременной таджикской «ОИНА» литературы ГОУ "ХГУ имени акад. Б. Гафурова"(Таджикистан, Худжанд) REFLECTION OF Mirzoyunys Matluba, doctor of Philology, SPIRIT OF THE EPOCH IN Professor of modern Tajik literature department THE JOURNAL "OINA " under SEI "Khujand State University named after
acad.B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail:matluba. khojaeva@gmail.com
Вожа^ои калиди: "Оина", матбуот, Маумудхуца Беубуди, мацалла, нашрия, маорифпарварй Мацола ба тауцици инъикоси масъалауои меуварии замон дар мацаллаи "Оина" ихтисос ёфтааст. Муаллиф дар бораи моуияти матбуоти ибтидои садаи ХХ ва мавцудияти се нашрияи тоцики - рузномауои "Бухорои шариф", "Самарцанд" ва мацаллаи "Оина" изгори назар карда, цойгоуи мацаллаи "Оина"-ро, ки фарогири маводи форсии тоцики буд, на тануо ба сифати инъикосгари рууи замон, балки таргибгари гояуои пешцадами он, мубаллиги маориф,адабиёт, театр, илмуои замонави, таъриху цугрофияи ватан ва цауон, уифзи сиуатии омма ва амсоли ин дар ибтидои садаи ХХ дар бедории фикрии цомеа таъкид мекунад. Кайд карда мешавад, ки дар пешрафти кори мацалла хидмати сардабири он Маумудхуца Беубуди ва уамкорони доимии у Саидризо Ализода, Фахриддин Роци, %оцй Муин Шукрулло (Меури) басо бузург аст. Маводи мацалла оид ба тарбияи насли цавон, масъалаи ислоуи маориф ва роууои тарацции цомеа матолиби меуварии ин нашрия мебошад, ки дар шакли мусоуибаву мацолауои публисисти, хабару гузоришуо ва ашъори ицтимои дарц ёфтааст.Муаллиф ба хулосае меояд, ки ин мацалла ба сифати аввалин нашрияи фарогири маводи тоцики на тануо дар бозтоби рууи замон, балки дар ташаккули афкори нав миёни зиёиёни тоцик ва цауонбинии нав дар цомеаи Осиёи Маркази цойгоуи мууим дорад.
Ключевые слова: "Оина", пресса, Махмудходжа Бехбуди, журнал, издание, просветительство Статья посвящена исследованию вопроса отражения духа времени в журнале "Оина". Автор отмечает значение прессы начала ХХ века и трех изданий на таджикском языке - газет "Бухорои шариф", "Самарканд" и журнала "Оина" и их роли в духовной жизни таджикской интеллигенции, а также о месте журнала "Оина" не только в отражении духа эпохи, но и в пропаганде передовых идей, просвещения, воспитании достойных качеств, изучении литературы, театра, современных наук, отечественной истории географии, медицины и т.п. Утверждается, что в продвижении деятельности журнала особенно значимы заслуги его главного редактора Маумудходжи Бехбуди и его соратников Саидризо Ализоды, Фахриддина Роджи, Ходжи Муина Шукрулло (Мехри). Материалы журнала о воспитании молодого поколения, о реформе в образовании, о путях развития общества отражены в виде публицистических статей, интервью, новостей и социально-политической поэзии. Автор приходит к выводу о том, что это издание в качестве первого журнала, охватывающего материалы на таджикском языке, имеет большое значение не только в отражении духа эпохи, но и в формировании новых взглядов у таджикской интеллигенции и нового мировоззрения во всей Центральной Азии.
Key words: "Oina", press, Mahmudhoja Behbudi, journal, edition, enlightenment The article dwells on the study of the issue over reflection of spirit of the times in the journal "Oina". The author notes the importance of the press of the early twentieth century and three publications in the Tajik language - the newspapers "Bukhoroi Sharif", "Samarkand" and the journal "Oina" and their role in the spiritual life of the Tajik intellectuals, as well as the place of the journal "Oina" not only in reflection of the spirit era, but also in the promotion of advanced ideas, enlightenment, education of worthy qualities, the study of literature, theater, modern sciences, national history of geography, medicine, etc.
It has been argued that the merits of its editor-in-chief Mahmudhoji Behbudi and his associates Saidrizo Alizoda, Fahriddin Roji, Hoji Muin Shukrullo (Mehri) are especially significant in promotion of the journal activities. The materials of the journal about the upbringing of the younger generation, the reform in education, the ways of the development of society are reflected in the form of journalistic
articles, interviews, news and social and political poetry.The author comes to the conclusion that this publication, as the first journal that covers materials in the Tajik language, is of great importance not only in reflection of the era spirit, but also in formation of new views among the Tajik intellectuals and a new worldview throughout Central Asia.
Охири асри Х1Х - ибтидои садаи ХХ замони зухури матбуот, давраи бедории фикрии мардуми точик ва Шарки мусулмонй, замони равшангарй ва худшинохтагй буд. Дар ин кори басо мухим - раванди зухур ва ташаккулу тахаввули матбуоти точикй ба сифати падидаи тозаи адабй-фархангй ва ангезандаи афкори равшангарой шахсиятхои барчастаи замон Садриддин Айнй, Махмудхуча Бехбудй, Мирзо Сирочи Х,аким, Мирзо Ч,алол Юсуфзода, Абдулвохиди Мунзим, Саидризо Ализода, Сиддикхочаи Ачзй, Х,очй Муин, Абдуррауфи Фитрат ва дигарон заминаи мусоид фарохам оварданд.
Дар ибтидои садаи ХХ зиёиёни Туркистон ба чандин нашрияи хоричй дастрасй доштанд, ки аз миёни онхо "Х,абл-ул-матин"-и Х,индустон, "Сироч-ул-ахбори афгония"-и Афгонистон, "Чехранамо" ва "Парвариш"-и ^охира, "Сирот-ал-мустаким"-и Туркия, "Тарчумон"-и ^рим, "Вакт"-и Оренбург эътибори бештар доштанд. Рузномаву мачаллахои "Иршод", "Мулло Насриддин", "Юлдуз", "Баён-ул-хак", рузномахои чадидон "Тараккй", "Хуршед", "Шухрат", "Осиё" низ барои мусалмонони Туркистон нашрияхои ошно буданд.
Абдухолик Набавй оид ба суннатхои рузноманигорй дар Осиёи Марказй андеша карда, ба натичае расидааст, ки "дар огози карни ХХ то замони шуравй (байни солхои 1906-1916) дар Осиёи Марказй зиёда аз 14 рузномаву мачалла (хафтавор) ба забонхои туркй (узбакй) ва форсии точикй табъу нашр шудаанд, ки машхуртарини онхо рузномахои "Тараккй" (туркй, 1906), "Шухрат" (туркй, 1907-1908), "Бухорои шариф" (точикй, 1912-1913), "Турон" (туркй, 1912-1913), "Самарканд" (туркй ва форсй, 1913), "Оина" (туркй ва точикй, 1913-1915), мачаллахои "Садои Фаргона" (туркй, 1914-1915), "Садои Туркистон" (туркй, 1914-1915), "Шаркй"(туркй, 1916) ба шумор меоянд"[7, с.19].
Ин нашрияхо барои бедории фикрии Шарки мусалмонй ва ба олами нави маънавй ворид шудани мардуми Осиёи Миёна мусоидат карданд. Зимнан, ошной бо ин нашрияхо дар чомеа як чахиши бузурги маънавй буда, инкилоби фикрие ба вучуд овард, ки интишори рузномаву мачаллахои махаллиро ногузир гардонид. Зухури нашрияхои махаллй дар Осиёи Марказй ба тагйир ёфтани вазъи сиёсиву ичтимоии кишвар, пайдо шудани андешаву афкори нав миёни зиёиён, вусъат гирифтани чараёнхои маорифпарварй ва чадидй дар байни тараккипарварварон ва ислохотхохон боис гардид.
Аз миёни ин нашрияхо барои мо, пеш аз хама, нахустин рузномаи точикй "Бухорои шариф", рузномаи "Самарканд" ва мачаллаи "Оина" - се нашрияи аввалине, ки маводаш ба забони форсии точикй интишор меёфт ва зодгохаш ду шахри бузург, ду гахвораи тамаддуни точикй -Бухорову Самарканд буд, арзиши бештар дорад. Феълан, чун сухан дар мавриди "Оина" меравад, бояд зикр кард, ки муассис ва мудиру ношири он равшанфикри маъруф, маорифпарвари бузурги точик, сиёсатмадори дурандеш Махмудхучаи Бехбудй (1875-1919) [ниг.15] буд. У аз аввалин нафароне буд, ки дар Самарканд мактаби усули навро дар манзили худ таъсис дод, китобхонаи оммавии "Исломия"-ро бо фарогирии матбуоти замон ба руйи хонандагон боз кард, ки минбаъд "Китобхонаи Бехбудия" ном_гирифт. Маколахои у дар аксари нашрияхои Осиёи Марказй ва хорич аз он интишор ёфтаанд. У аввалин нафаре буд, ки баъд аз катъ шудани нашри рузномаи "Бухорои шариф" дар Самарканд пайи хам ду нашрияро таъсис дод ва дар харду хам бо чалби бехтарин донишмандон ва равшанфикрону маорифпарварони замон бахше аз маводро ба забони модарии худ - форсии точикй мунтазам ба табъ расонид. Дар нашрияхои у зиёиёни тараккипарваре чун Сиддикии Ачзии Самаркандй, Саидахмад Васлии Самаркандй, Мухаммад Нурмухаммадзода Хатой, Садриддин Айнй, Нушервон Явушев, Абдуррауфи Фитрат, Мунзими Бухорой, Мирзо Сирочи Х,аким, Саидризо Ализода, Фахриддин Рочй, Х,очй Муин Шукрулло, Абдурахмон Махдуми Муфтизода, Асъади Бухорой, Ниёз Рачабзода, Холмухаммад Охундии Намангонй, Бадриддин Шарифии Каттакургонй, Саидбобохон Ахрории Хистеварзй, Мирсарвар Мирхайдарзода ва дигарон хамкорй доштанд.
Мутаассифона, умри рузномаи "Самарканд" дароз набудааст. Нашри он аз аввали апрели соли 1913 то 17-уми сентябри хамон сол, такрибан 6 мох идома дошта, хамагй 45 шумора интишор ёфт. Рузнома бо теъдоди 500 адад ба табъ мерасид, аммо бо сабаби камбуди маблаги харочот ва шояд хам таъсис ёфтани мачаллаи "Оина", ки имконоти бештар ва гунчоиши бехтар дошт ва вакти зиёдро талаб мекард, чопи он ба охир расид.
Нахустин шумораи мачаллаи "Оина" 1-уми шавволи соли 1331-уми хичрй, баробар ба 20-уми августи соли 1913 ба тарики литографй аз хисоби маблагхои ношир Махмудхуча Бехбудй ба
чоп расид. Дар огоз мачалла хафтае як маротиба, маъмyлан рузи шанбе чоп мешyд ва аз 6-уми ноябри соли 1914 то 15-уми июни соли 1915 бо сабаби кам шудани имконоти молиявии муаллиф ва кам шудани обуна мохе ду маротиба ба табъ расид. Дар мачмуъ ин мачалла дар ду давра интишор ёфта, дар давраи аввал 52 шумора ва дар давраи дувум 16 шумораи дигар, чамъ 68 шумора аз чоп баромад ва шумори умумии сахифахо 1720 адад буда, 57 шумораи он 24 сахифагй, шуморахои бокимонда, аз он чумла шуморахои 7-16 (1913) - 32 сахифаро дар бар мегирифтанд. Мачалла соли аввал 400-600 нyсxа ва соли дувум 300 нyсxа чоп шудааст [6, с. 68].
Тибки тадкикоти Б. Исомаддинов [8] дар мачалла зиёда аз 40 xабари байналмилалй, 100 аxбори доxилй, 150 шеър, 59 эълон, 278 макола чой дода шудааст.
Мачалла бо номи форсии "Оина" чоп мешуд ва ношир номи онро дар мукова дар кисмати болоии миёни сахифа бо харфхои бузургтар чой дода, зери унвони асосй ба забони русй "Зеркало", дар ду канор - ба арабй "Миръот" ва ба туркй "Кузгу" навиштааст. Дар хамин мукова навъи мачалла - хафтавор будан ва ба забонхои узбекй, форсй ва русй нашр шудани он, номи мухаррир ва ношири он - Махмyдxyча Бехбудй сабт шудааст. Нарxи мачалла 15 тин мебошад. Мундаричаи он дар муковаи доxилии шумораи №1 дарч шуда, дар шуморахои дигар мундарича ба назар намерасад. Мундарича ба ду кисм чудо шуда, баxши "^исми форсй" маxсyс чудо шудааст. Дар кисми форсй бидуни нишон додани сахифа маводи точикии мачалла ба тарики зерин сабт аст:
"Оина чист?", "Наср ва назми мутафаррика - назм", "Мулохиза" - наср хам аз Мавлавй Ч,омй, "Эй ба саропардаи Ясриб ба xоб", "Ч,ароиди Ч,опун".
Як кори бисёр мухимму арзишманде, ки дар робита бо тахкику омузиши мачаллаи "Оина" анчом пазируфтааст, аз чониби мухаккики донишгохи Токио Шимада Шизоу мураттаб шудани фехрасти манобеъи мачалла аст. Дар фехраст, ки пешгуфтори муфассал дорад, мундаричаи хар як шумораи он бо нишон додани навъи асар (макола, шеър, иктибос, фан, аxбор, адабиёт, саёхатнома, эълон ва г.) ва сахифаи он сабт шудааст, ки кори мухаккиконро xеле осон мекунад. Аз руйи хамин анвоъ имкон дорад, ки номи баxшхо (рубрикахо) низ муайян гардад, харчанд дар мачалла суннати чудо кардан ба анвоъ ва баxшхо хануз роич набуд. Чунончи, мундаричаи хамин шумораи аввали мачалла чунин оварда шудааст: № 1 (1913.08.20)
Маумудхужа [Бе^будий], Туркистон, M 1 (1913.08.20), b. 001-004 (мацола) Маумудхужа [Бе^будий], Шердор мадрасаси, M 1 (1913.08.20), b. 005-009 (мацола, фан) Васлий. Танбеу ва баёни воцеь, M 1 (1913.08.20), b. 009-010 (шеьр) Миллий, Илтижо, M 1 (1913.08.20), b. 010-011 (шеьр)
Маумудхужа [Бе^будий], Икки эмас, турт тил лозим, M 1 (1913.08.20), b. 012-014 (мацола) Ша^р-í шараф, Ас^обда касб ва тижорат, M 1 (1913.08.20), b. 015-018 (мацола) Маумудхужа [Бе^будий], Тутун ёшци тамаци, M 1 (1913.08.20), b. 018-022 (фан) Маумудхужа [Бе^будий], Майда царз, M 1 (1913.08.20), b. 023-024 (мацола) Фахриддин Рожий, Оина чист?M 1 (1913.08.20), b. 025-027 (мацола, шеьр) Маумудхужа [Бе^будий], Мулохиза, M 1 (1913.08.20), b. 028-031 (мацола, шеьр) Чеуранамо. Жароиди жопун, M 1 (1913.08.20), b. 032. (ицтибос)
Усул-и жадид мактабиучун босилган тайёр китоблар, M 1 (1913.08.20), b.033 (эьлон) [1, с.13]. Мутаассифона, мураттиб ба кадом забон будани навиштахоро зикр накардааст. Азбаски аз руйи унвони осори чопшуда муайян кардани забони он на хамеша даст медихад, дар xеле маврид xонанда метавонад рахгум занад.
Ошной бо мухтавои шумораи аввал маълум мекунад, ки дар он 6 мавод ба калами xyди Махмyдxyча Бехбудй мансуб аст, ки аз ин миён панчтои он ба забони узбекй ва як макола ба забони форсии точикист. Матолиби мехварии ин маколахоро мавзуъхои ватан ("Туркистон"), мавзеъхои таъртаии он ("Мадрасаи шердор"), забономузй ("Ду забон не, балки чор забон лозим аст"), илму фан ("Тутун ёшки тамаки"), кори бонкй ("Майда карз"), ислохи мактабу мадраса ("Мулохиза") ташкил додаанд.
Бехбудй ба он назар аст, ки инсони сохибмаърифат донандаи чандин забонхост. Бинобар ин харчанд ки номи мачалларо ба забони модарии xyд "Оина" меномад, овардани тарчумаи ин вожа ба забонхои русиву арабиву туркй дар мукова аз он гувохй медихад, ки хадафи мачалла ба хам овардан ва муттахид кардани намояндагони милали мyxталиф, тафрика нагузоштан миёни онхост.
Яке аз масъалахои мехварии "Оина" марбут ба маориф ва тарбияи насли нав аст. Метавон гуфт, ки ин масъала беш аз хар чизи дигар мавриди андешаи муаллиф аст. У муътакид аст, ки ислох бояд аз мактабу мадраса шуруъ шавад, "чунки хаёти миллат вобастаи мактабу мадраса
аст. Мактабy мадрасаи кадом миллат обод аст, он миллат худро мyдофиа мекунад, хам сохиб ва хокими дигар миллат мегардад. Мактабу мадрасаи кадом миллате, ки харобу по ба таназзул аст, он миллат махкуми забунй аст. Ривочи дину миллат, тараккии илму диёнат, пешрафти фазлу хунар, ислохи ахлоку одоб, хубии маишат ва зиндагонии хар тоифаро сабаб мактабу мадраса аст" ["Оина", №1, с. 29].
Бехбудй аз он афсус меxyрад, ки дар кишвари y таълим дуруст ба рох монда нашуда, илмхои замонавй омyзонида намешаванд. У мактабу мадрасахои Туркистонро бо низоми маорифи кишвархои дигар мукоиса мекунад ва маорифи миллати худро дар холи забунй дармеёбад: "Ба дигар миллатхо бингарем, мебинем, ки хар сол дар фехристи дарсхои мактаб ва мадрасаашон илму фанхои тоза дохил мекунанд ва дар кайфияти таълиму тадрис хар сана машваратхову чамъиятхо мекунанд, дар боби интихоби китобхои дарсй мачлисхо мешавад. Инчунин хар кадом илм мутахассис дорад, ки аз тарафи он таълим мешавад" ["Оина", №1, с. 29].
Бехбудй пас аз баёни мулохизахои худ дар бораи зарурати ислохи мактабу мадраса ба хулосае меояд, ки ин акибмондагй дар таълим ханyз дар замони Мавлоно Ч,омй чой доштааст, ки эшон бо сузу гудози зиёд ин масъаларо дар "Тухфат-ул-ахрор" ба риштаи назм кашидааст. Барои исботи ин матлаб Бехбудй аз ин асари Мавлоно Ч,омй як порае иборат аз 34 мисраъро аз ин асар иктибос меорад ва илова мекунад, ки он рузгор хам "калами муфтй мисли дасти тамаъ дароз шуда", "воизон сухани хакро намегуфта", "хатибон рубаи худро аз минбар баланд сохта будаанд".
Дар интихои макола муаллиф ба хулосае мерасад, ки таназзул дар олами ислом хануз панч-шаш аср пештар шуруъ шудааст. "Агар ин харфхоро одами замони хозир гуяд, онро усули чадидчии мубтадиъ ва кофир гуянд. Х,ол он ки кариб 400 сол кабл хазрати Мавлавй шиква аз уламову рухонин ва машоиху руасо намудаанд ва боиси таданнй ва заъфи ислом онон гуфтаанд. Пас, имрyза тараккипарварварону ислохчУён чадидй не, балки кадимчй будаанд" ["Оина", № 1, с. 31].
Дар шумораи аввали мачалла хамчунин маколаи "Оина чист?" чой ёфтааст, ки муаллифаш зикр нашуда, аммо мухаккикон онро мансуб ба калами Фахриддини Рочй, яке аз зиёиёни донишманди замон, шоир ва хаттоти номвар медонанд ва далел он аст, ки дар идомаи матлаб ашъори Рочй дарч шудааст. Рочй кори хаттотии мачалларо ба ухда дошта, айни замон кариб дар шуморахои мухталифи мачалла осори чолибе пешниход мекардааст. Дар маколаи "Оина чист?" муаллиф ба ин савол чунин чавоб медихад: "Оина, ки ба арабй "миръот" гуянд, бар вай инсон назар афканад, худро мебинад ва аз чигунагии холат ва киёфаи вачх, ки иборат аз сурхию зардй ва сиёхиву сапедист ва хосилшудае аз таъсироти моддй ва маънавист, вокифу огах мешавад ва сипас ба илоч мекушад" ["Оина", №1, с. 27]. Пас, маълум мешавад, ки оина бояд чигунагии холатро инъикос намояд ва барои рафъи он чора чуяд.
Рочй матлаби худро бо шеър чунин ифода мекунад: Оинаи имрузаи инсон ин аcm, Тацдиди %узури цалби инсон ин аcm. Боре назаре бад-ин сацанцал бикунед, Mиръоmи maмоми хурдабинон ин асш ["Оина", № 1, с. 27].
Рочй ахли ватанро дар холи хоб мебинад:
A^u ваишн ба хобанд, ашфоли миллam, аммо
Дар макшабу мадорисмашгули ба^си "Цонун" ["Оина", №1, с.27].
Ахволи мардум дар назари у хеле гамангез аст ва ба дигаргунй эхтиёч дорад: Цамъе ба кщалб цанганд дар бораи манофеъ, Цамъе, ки бе maлобaнд, аз сафраванд берун... Цамъе шуда муаллим бе фазлу илму дониш, Цамъе аз ин фаробеш дар маслаки фшлошун. Цамъе ба кешу оин, цамъе ба маз^абу дин, Цамъе ба кори пешин машгул %амчу гардун. Цамъе царида хонанд, цамъе надида донанд, Цамъе %ама бидонанд, ин са^фа чжш, он чун ["Оина", №1, с.27].
Дар поёни ин шеър Рочй чанд байти мутафаррика меорад, ки хар кадом матлабу мароми уро муайян мекунад. Чунончи, дар байти зерин сухан дар бораи он меравад, ки хусни инсон ва шухрати у дар илм аст, на дар чомаи фохир:
Ба илм куш, ки шо шу^раи ца^он гарди,
Ки несш цомаи зебо aломamи мардй ["Оина", №1, с.28].
Дар байти дигар y рафтори одамонеро зери тозиёнаи танкид мегирад, ки амал ва сyxанашон аз хам куллан тафовут дорад. Оне, ки беибо моли мусалмононро мебарад, чун моли xyдашро бибаранд, аз адами адлу инсоф сyxан мегуяд:
Бибари моли мусалмону чу молаш бибаранд,
Бонгу фарёд барорй, кимусулмони Hecm ["Оина", N°1, с.27].
У мардумро ба бедорй даъват мекунад, то мабодо дар xоби гафлат мондаву xонааш бисузад. Албатта, "сyxтани xона" ин чо ба маънии мачозист. Хона - яъне дорой, мулку чох аст ва аз даст додани он инсонро бенаво мекунад. Fановати моддиву маънавй, агар хушёру доно набошем, ба осонй аз каф xохад рафт:
Хоб бисёр гашmу хона 6myxm,
Хобшо кай?Даме бишав бедор! ["Оина", N°1, с.27].
Назари шоирро, ки мутобик ба мароми мачалла ва кормандони он аст, аз ин байт низ мушохида мекунем. Ба андешаи муаллиф, узви тарикате будан - яъне xидмат ба xалк кардан аст. Мусалмонй дар тасбеху саччодаву далк нест, балки гамxорй ба xалк аст:
Тарик,аm цуз аз хидмаmи халц mem, Ба mасбе%у саццодаву далц mem ["Оина", N°1, с.27].
Дар баxши оxир мачалла аз "Чехранамо" матлаби чолиберо доир ба чаридахои Ч,опон иктибос меорад. Дар ин xабар зикр мешавад, ки "дар Токио - пойтаxти Ч,опон 400 рузномаи явмия чоп мешавад, ки аз 50 то се хазор адад хар як ба табъ мерасонанд ва аз инхо рузномаест, ки субх беранг (сафед) ва зухр (;ирмизй) ва магриб (зард) чоп мешавад, ки мардум аз аломати рангаш медонанд, ки моли чй соатест. Дар соли 1335 адади рузномахои хафтагй ва понздахрузагй ва мохиёнаи Ч,опон ба хазору хафсаду наваду панч расида, ки инхо хам бо татилоф аз се то понздах хазор нyсxа ба табъ мерасонанд. Ин тара;;й аз холи матбуот ва чароиди миллати осиёии Ч,опон аст" ["Оина", №1, с. 32].
Яке аз усулхои пешниходи мавод дар матбуоти ибтидои асри ХХ дар мукоиса тахкик кардани матлаб аст. Ин усули таълифро дар аксари маколахои тахлилии "Оина" низ мушохида мекунем. Маълум мешавад, ки "Чехранамо" низ ба ин тарзи нигориш такя мекунад: "Бадбаxтона, чароиди Усмонй ва Эрон ангуштшумор аст ва онхо хамаруза ба хазорон ишколот гирифтор мешаванд. Чунончи дар мохи гузашта дар Истамбул ва Сурия 18 рузнома баста ва сохибону мудирони онхо махбус ё мутабарруд гардиданд - оре, ин убухат ва азамат ва ичлоли Ч,опон аз сояи мадорис ва чароид буда, ки тоири аршошёни уро ба касри омол чой дода ва ин зиллату накбат ва ибтизоли соири дували Осиё хам аз адами мадорис ва киллати чароиди онхо буд" ["Оина", №1, с. 32].
Хдмкорони доимии М. Бехбудй дар "Оина" чахор нафар буданд. Худи М. Бехбудй дар хар шумора якчанд мавод, аз кабили маколаву эссе, xабарy эълон, чавоб ба нома тахия мекард. Дар рисолаи Г. Дадобоева теъдоди навиштахои М. Бехбудй дар 68 шумораи "Оина" беш аз 120 адад ва 50 асари публисистй хисоб шудааст [6, с. 68].
Дар хар шумораи мачалла маколахои М. Бехбудй ба чоп мерасиданд ва чолиб он нукта аст, ки баъзе маколахои y ба таври силсилавй дар шуморахои он пай дар пай ба табъ мерасиданд. Аз чумла, xотироти сафари муаллиф "Саёхат xотиралари" дар 24 шумораи мачалла, "Таъртаи иxтирои башар" - дар 15, "Х,ифзу-л-омма" - 7 , "Сарт сузи махжурдур" - 6, "^амар" - 6, "Офтоб" ва сатхи он - 4, "Лоиха-Проект" - 3, "^абристони муслимин" - 2, "Таърта ва чугрофиё" дар 2 шумора ба табъ расидаанд. Аз ин номгу маълум мешавад, ки диккати М. Бехбудиро масъалахои гуногун чалб мекардаанд, ки аксари онхо барои баланд бардоштани дониши xонандагон оид ба таъриx, чугрофия, тиб, офтоб, мох, таълим, мавзеъхои таъртай ва гайра аз назари муаллиф мухим мебошанд. Дар 24 шумора интишор ёфтани xотирахои сафари муаллиф гувохи он аст, ки y xонандагони xyдро меxохад бо кишвархо ва махалхои гуногун, расму оини миллатхо, шаxсиятхои маъруфи замон, ки xyдаш бо онхо ошноиву сухбатхо дошт, шинос ва дар густариши чахонбинии онхо бо хамин рох мусоидат намояд.
Ба гайр аз М. Бехбудй дар мачалла Саидризо Ализода (1887-1938), Фаxриддин Рочй (18801937), Х,очй Муин Шукрулло (Мехрй) 1883-1942) фаъолият доштанд.
Саидризо Ализода - маорифпарвар, адиб, мутарчим, муаллифи китобхои дарсй, рузноманигор ва публисист писари шохибофи босавод ва илмдуст Мирмухсин, зодаи Боги Шамоли Самарканд буд, ки дар андак фурсат сохиби савод шуда, забонхои туркй, арабй, ибронй, русй ва франсавиро аз xyд мекунад. Солхои 1813-1815 бо М. Бехбудй дар рузномаи "Самарканд" ва мачаллаи "Оина" хамкорй карда, чанд соли дигар дар газетахои "Мехнаткашлар товуши", "Зарафшон" ва "Овози точик" кор кардааст. Солхои 1919-1921 С. Ализода мухаррири мачаллаи хархафтаинаи "Шуълаи инкилоб" буд. Удар ин давра ба нашри
91 шумораи ин нашрияи комилан точикй муваффак шуда, худаш низ маколахо менависад. Зиндагии у низ мисли рузгори хамкасбонаш хеле мушкилихо ва саранчоми фочиавй дошт, у низ яке аз курбонихои солхои хунини шахспарастии сталинй буд [3].
Маколахои "Моро ислохи мадорис ва макотиб лозим аст", "Fариба бир ходиса", "Х,ар миллат уз тили ила фахр этар" аз таргиби гояхои асосии ин нашрия - дар ривочи маориф ва хифзи забони миллй дарак медиханд. С. Ализода дар ин мачалла бештар ба сифати мухаррир ва мутарчим кор карда, ба шарофати сифатхои хамидаи шахсиаш яке аз шахсиятхои бовариноки М. Бехбудй шуда буд ва хангоми сафархояш уро иваз мекард.
Дастпарвар ва шогирди шоир ва маърифатпарвари машхури замон Сайидахмад Васлй Х,очй Муин Шукрулло на танхо аз фаъолони харакати маорифпарварй, балки аз шоирони номвари замони нав буд. Ин донандаи забонхои арабй ва русй, маданият ва тамаддуни Аврупо фаъолияти публитсистиашро аз рузномаи "Туркистон вилоятнинг газети" OFOЗ карда, баъдан дар рузномаи "Самарканд" ва мачаллаи "Оина" фаъолият мебарад.
Китоби шеърхои у соли 1914 тахти унвони "Гулдастаи адабиёт" иборат аз ашъор ва тарчумахо нашр шудааст, ки онро мачаллаи "Оина" чунин муаррифй намудааст: "Гулдастаи адабиёт" бо когази аъло дар 25 сахифа ба хати каламй ба тозагй табъ гардида, мундаричоташ форсй ва туркй, ашъори миллй ва диниву насоех аст. Нозиму табоеаш Хочй Муини маълум ибни Шукруллох аст. Аз идораи "Оина" ба даст мерасад. ^имат - 13 тин, сарфи пучта аз идора. Аз барои мактаб ба фурушандагон арзон дода мешавад" ["Оина", 1914, №16, с. 288].
Сарнавишти Хрчй Муин басо вазнин сурат гирифта, у баъди баста шудани "Самарканд" ва "Оина" як муддат мардикорй мекунад. Баъди бозашт нашрияи "Мехнаткашлар товуши" ва замимаи он мачаллаи "Таёк"-ро таъсис дод. Дар замони фаъолият дар рузномаи "Зарафшон" замимаи он - мачаллаи хачвии "Машраб"-ро нашр мекунад. Аз соли 1926 як муддат дар рузномаи "Овози точик" фаъолият мебарад. Дар мачмуъ Хочй Муин дар солхои 1907-1937 дар 23 рузномаву мачалла 200 макола ва 400 хабар ва наздик ба 1500 мисраъ шеърхои точикиву узбекй дарч мекунад [13, с. 32].
Хочй Муин муаллифи китобхои дарсии "Рахнамои савод"(1908) ва "Акидаи исломия" (1915) аст, ки барои толибилмон пешбинй шудаанд. Дар мачаллаи "Оина" маколаву шеърхои Хочй Муини Шукрулло низ интишор ёфтаанд, ки аз он чумла "Варам сил-ар-риё - Чахотка (№№ 1112), "Чдвоб ба масъалаи мактаб" (№7), "Истикбол кайгуси"(№ 2), "Миллий таърих хаккинда" (№10), "Мухтарам шуаромизга" (№ 9), "Танбехга ташаккур" (№ 7), "Ташаккур ва эътизор"(№ 44) дар шакли макола, "Эътироф" (№3), "Мадхи бетамаллук" (№16) дар шакли шеър навишта шудаанд. Аз мухтасари номгу маълум мешавад, ки масъалахои мактаб, сихатии омма, таърихи миллй, шеъру шоирй дар доираи таваччухи у карор доштаанд.
Ин чо нуктае кобили таъкид аст, ки кариб хамаи рузноманигорони точик ба ду забон асархояшонро менавиштанд, ки Хочй Муин низ аз ин истисно набуд. Аксари рузноманигорон ва адибони замон бо тахаллус асархои худро интишор менамуданд. Аз чумла Садриддин Айнй бо имзохои мустаори "Сод Айн" ва "Сод Мим", Саидризо Ализода - "Син. Айн", Нушервон Ёвушев - "Нун. Ё", Фахриддин Рочй - "Фе. Ре", Мирзо Сирочи Хаким - "Мим. Син", Хрчй Муин Шукулло - "Хе. Мим", Мирзозода - "Мим.Зо". Баъзе имзохои мустаор ва тахаллусхо мисли "Алиф. Дол", "Крф. Мим", "Мим", "Айн. Мим", "Че. Нун", "Алиф. Мим", "Алиф. Айн", "Алиф. О", "Алиф. Син", "Сомеъ", "Миллй", "Таассуф" барои хонандагон на хамеша ошно буданд.
Фахриддини Рочй, дигар корманди мачалла, рузноманигор, хаттот ва шоири маъруфи ибтидои асри ХХ (1880-1937), пас аз хатми мадрасаи Шердори Самарканд мактаби усули нав таъсис медихад. Баъдан ба мачаллаи "Оина" ба сифати хуруфчини матбааи литографй ба кор даъват мешавад. У дар давраи фаъолияташ дар ин мачалла як силсила маколахои хубу хонданй ва ашъори тозамазмун эчод кардааст, ки "Оина чист? ", "Хазрати Исмоилбек", "Хоби неку ба об бояд гуфт", "Эътироф", шеърхои "Видоъ", "Оина", "Хикояти табиб", "Шогирд ва устод", "Мустагнй зи тарбият машав хеч" ва гайра аз чумлаи онхоянд.
Дар "Оина" чанд нафар аз зиёиён ва донишмандони дигари замон, шоирон ва рузноманигорон Саидахмад Васлии Самаркандй, Сиддикии Ачзй, Хатой, Садриддин Айнй, Абдуррауфи Фитрат, Мунзими Бухорой, Мирзо Сирочи Хаким, Асъади Бухорой, Мирсарвар ва дигарон хеле фаъол буданд ва мавкеи гоявии мачалларо бо навиштахои худ дастгирй мекарданд.
Сиддикии Ачзии Самаркандй низ аз шоирон ва андешамандони пешкадами замон буда, "Оина"-ро ба сифати минбари андешахои худ истифода мебурд ва бо маколахои пурбору ашъори обдори худ сафахоти онро оро медод. Дар "Оина" беш аз 20 маводи у ба забонхои
точикй ва узбекй интишор ёфтааст, ки аглаби он шеър аст, аз он чумла: "Дашна", "Ё Раб", " Фаxрия", "Эй шаръ", "Мукобила", "Моро ба кори кас", "Ба шарафи волии Самарканд", "Ватан манзумаси", маколахои "Туркистон жаридалари", "Туркистонда мактаб, жарида ва уламо" ба калами Ачзй мансубанд.
Эй шаръ, аз %укми шу чаро дасш кашидем? В-эй ру%и %ацицй, зи шу нуцсон чи дидем? Эй %амвашанон, гулшани мо аз чи хазон шуд? Цавлонга^и мо са%наи базми дигарон шуд. Рузе, ки зи сарманзили инсоф гузашшем, Осори диëнаm зира%имо ба гарон шуд ["Оина", N°29, с.570]. Саидахмад Васлии Самаркандй низ бо маколаву шеърхо мачалларо дастгирй мекард. Маколахои y "Ч,авоб", "Бетарафона сyxан", "Ташаккур ба хусули неъмати тоза", шеърхои "Танбех", "Танбех ва баёни вокеъ", "Таъриxи рехлати чаноби Мирзо Исмоилбек" чехраи Васлиро чун шаxсияти озодандеш ва гамxори миллат нишон медихад.
Таассуб шо куцо%о ношавони дидани асш, Каромаш ар кунад хаффош инкори бадо%ашро. Каромаш он ки ^ац, хирци одаш руяд аз муъмин, Куцо %осид шавад шоисшаи ишлоц каромашро? Чи бокаш, ар шавад бо ме%р куршабпарак мункар,
Ба %ар кас чашми %ацбин асш, мебинад амонашро?[ "Оина", M5, с.125] Аз Мирсарвар козй Мирхайдарзода шаш шеър дар "Оина" тахти унвонхои "Ч,авоб ба Васлй", "Илму адаб", "Таъртаи иртихоли Мирзо Исмоилбек Fаспаринский", "Таъртаи интишори "Оина", "Таргиб ба илму маориф", "Бахри ривочи миллат" ба табъ расидаанд. Чунонки аз унвони ин ашъор маълум мешавад, шоир аз зарурати илму маориф ва омилхои ривочдихандаи миллат андешахои xешро манзум намудааст. Маком ва ахаммияти мачаллаи "Оина"-ро низ дар "Таъртаи интишори "Оина" чунин бозгу мекунад:
Би%амдилла%, ки дар мулки Самарканд, Ацаб оина пайдо гашш а%сан. Зи ца%ди вофири Ма%мудхоца, Бувад у мо%ири %ар илму %ар фан. Аз ин Оина бо ойини хуби Намуда ду адад ирсол бо ман. Чунин оинаи софи зшбахш Бидида, дидаи ман гашш равшан. Хашаш хубу ибораш%ош маргуб, Зи ахбору %икояш%о чу гулшан! Х,ама бинандааш ша%син карданд, Зи %адди Русия шо мулки Ландан. Зи ба%ри ëдгорй цумла а%боб, Ки шаърихи намо гуфшанд бо ман. Чу соли иншишораш гуфш "Сарвар ": Чй хуш "Оина"-е бар мо музайян ["Оина", M9, с.222]. Забони ин шеър чун забони ашъори шоирони навгарои замон xеле содаву фахмо, бидуни ибораороихои мушкилфахм аст. Айни хамин сyxанхоро дар мавриди ашъори устод С. Айнй, низ, ки чанд шеъраш дар ин мачалла чой дода шудааст, метавон гуфт. Шеърхои "Ё Раб", "Марсия ба Мирзо Сирочиддини Х,аким", "Нидо ба чавонон", "Бадкирдорихо", ки бо имзохои мустаори "Сод. Айн" ва "Сод. Мим" ба табъ расидаанд, нигохи устод Айниро ба вазъи кишвар ва шаxсиятхои бузурги он, инчунин оид ба масъалаи тарбияи чавонон инъикос менамояд. Чунончи, дар мавриди шеъри "Нидо ба чавонон" маколаи чолиби А.Набавй "Сyxан аз шеъри "Нидо ба чавонон"-и устод Айнй ва тавзехи чанд нукта дар иртибот бо мачаллаи "Оина" [9, с.55-60] оид ба тафовути матн ва унвони шеър дар "Куллиёт" сyxан меравад. Дар ин шеър устод Айнй ба чавонон мурочиат мекунад ва онхоро ба накукориву xидмат ба xалк даъват менамояд:
Эй дил, чу гузашшанисш айëм! Бар хурду бузург кому ноком. Бояд ба замин зи зиндагони Тухми амали наку фишонй. Тооши Худо вациб дони, Бо халци Худо мадад расони.
Чун мо% ба авци комронй,
Барруи ца^он зиёфишонй ["Оина", №5, 1914, с. 119]
Аз Зухуриддин Фатхиддинзода низ дар мачалла хафт мавод - панч макола ва ду шеър ба нашр расидааст. Маколахои "Илм ва тараккй", "Муховара. Мулло ва тараккй", "Тараккй ва таданнй", "Пешкадамларимиздан ричо" ва шеърхои "То ба чанд?" ва "Фахрия ва хасбу хол" чун чакидахои фикру калами ин адиби тараккипарвар аз чахонбинй ва гояхои пешкадами замон, ки ба рушду тараккии кишвар нигаронида шудаанд, дарак медиханд:
Эй Бухоро гофил аз илми замона шо ба чанд? Бехабар хобидан аз насси кumобе шо ба чанд? Манзили бумон шудасш имруз цойи ша^р^о, Пушши сар хорида бепарво нишасшан шо ба чанд?
["Оина", №19, 1914, с. 363].
Мухаммад Нурмухаммадзодаи Хатой бо имзои "Мим. Нун" голибан шеър менавишт. Ашъори у "Бахори Ватан", "Исмоилбек хазратлари ёдига", "Саёхати фохта", "Суруши гайб", "Гузашта ва оянда" ба забонхои точикй ва узбекй дар сахифахои мачалла интишор ёфта, хонандагонро ба тараккиву пешрафт даъват мекарданд. У низ аз тараккихохоне буд, ки мехост кишвар ва миллати худро на дар холи забунй, балки пешрафту тараккй бубинад. Ин аст, ки гохе тамсилро низ ба кор бурда, матлаби худро талкин менамуд. Чунончи, дар шеъри "Саёхати фохта" сухан дар бораи парандаест, ки кишвархои зиёди ободу ноободро мебинад, онхоро бо хам мукоиса мекунад ва ба хасрат барои кишвари худаш пешрафту тараккиро орзу мекунад:
Фабрику корхона фузун дидам аз шумор, Acбобu зиндаги ба дигаргуна гиру дор. Хурсанду шод хайли халоик ба %ар шараф Aз илми худрасонда ба Кайвон сари шараф. Aшхоc цумла, якдилу якру^у якзабон, A%вол алассивосш ба %ар асру %ар замон. Самше макошиб асш ба сад шавкашу шуку%,
Amфолрух ни^ода зи %ар су ба сад гуру% ["Оина", №30, 1914, с.592].
Асъади Бухорой низ бо маколаву шеърхояш дар кори пешбурди мачалла иштирок мекард. Маколахои у "Киноёт", "Иди мавлуд", "Дасти асаф бахам мезанем" ва шеъри "Мактаб" мувофик ба рухияи мачалла буданд.
Дар миёни адибони публитсист Абдуррауфи Фитрат дар "Оина" чойгохи хос дошт. Маколахои у бо сабки хоси нигориш ва андешаву мантики кавй фарк мекарданд. Баъзе маколоти у дар як шумора нагунчида, бакияи онхо дар шуморахои дигар дарч мешуданд, мисли "Манфиат", "Хаёт ва гояи хаёт". Навиштахои Фитрат "Музаффар маколаси", "Икдомоти ислохкоронаи хукумати Бухоро", "Манфиат", "^уръон", "Хаёт ва гояи хаёт" маколахое бо асноди мудаллал буда, оид ба ислохоти мактабу мадорис дар Бухоро ва ислохи зиндагии чомеа бахс мекунанд. Дар шеърхои у "Мактаб" ва "Тозиёнаи таъдиб" низ хамин матлабхо дар шакли манзум баён шудааст. Дар шеъри охирин сухан дар бораи он аст, ки инсон бояд худаш барои мантфиати хеш саъю талош кунад, зеро "чав корй, чаву гандум корй, гандум бармедорй" гуфтаанд:
Донй, ки да^р маърази саъй асш ицши^од, Ин цо намеди^анд ба кас обу нони муфш. %ар кас ба кадри %ар чи бикушад, к-аз у барад, Гандумфишонда гандуму цавкишша цав барад
["Оина", №13, 1914, с. 214].
Мирзо Сирочи Хаким, ки чун донишманди маъруф, рузноманигор, публисист, табиб, шоир, донандаи забонхои форсиву туркй, арабй, франсавй, олмонй ва русй, ба унвони муаллифи саёхатномаи машхури "Тухафи ахли Бухоро" шинохта шудааст, низ ба мачаллаи "Оина" таваччух зохир кардааст. Маколахои у "Бухоро тахсили", "Акл", шеъри "Ёд бод" аз андешахои тараккипарваронаи муаллиф, саъю талоши у барои маърифатнок кардани миллат, хунари нотакрори каламкашии у гувохй медиханд:
Эй Худо, моро шу аз хоби гарон бедор кун, Масшу бе^ушем, аз фазлу карам %ушёр кун! Aз камолошу улуми аср бархурдор кун, Aклу донишро муайян, бахшро %ам ёр кун! В-аз карам боби шаращиро ба руи мо кушой,
Бар сирошимусшацими илм морора% намой! ["Оина", №2, 1913, с. 54]
Дар "Оина" баробари ашъори муосир намунахои ашъори шоирони гузашта Умари Хайём, Мавлавии Румй, Абдуррахмони Ч,омй ва дигарон низ ба чоп мерасиданд, аммо ин ашъор хамеша хадафмандона мутобики хадафхои мачалла интихоб мешуд. Мавзуи асосии ин ашъор масъалахои ахлок, тарбияи насли чавон, некиву бадй, омухтани илм, бахраварй аз дониш ва мисли ин буд.
Зимнан, он нукта афзуданист, ки дар ибтидои садаи ХХ гояи асосии тамоми нерухои пешкадами замон, матлабхои мехварии матбуоти ахди маорифпарварй даъват ба бедорй, омузиши илму фанхои замонавй, хамкадам будан бо чахони нав аст. Бинобар ин, дар сартосари мачаллаи "Оина" хамин матлаб ба зехн мерасад, хоса дар шеъру манзумахо:
А^ли сатан ба хобанд, атфоли миллат, аммо Дар мактабу мадорис машгули ба^си "Цонун"
[Рощ, "Оина", №1, 1913, с. 26].
Эй Худо, моро ту аз хоби гарон бедор кун, Масту бе^ушем аз фазлу карам %ушё'р кун!
[Мирзо Сироц, "Оина", №2, 1913, с.54]. Боиси ин марази миллати ислом ки шуд, Ин цадар танбаливу хоби гарон то чанд аст?
[Мирзозода, "Оина", №16, 1915, с. 456]. Дар "Оина" маводи чаридаву мачаллаи дигар зиёд истифода шудаанд. Хусусан, мавод аз нашрияи "Тарчумон", ки бо сарварии рахнамои маънавии М. Бехбудй - Исмоили Гаспиронй ба табъ мерасид, зиёд аст. Шояд хамин омил буд, ки даргузашти Исмоили Гаспирониро ахли мачалла бо андухи бузург кабул карданд ва чандин шеъру марсияву моддаи таърих ба ин муносибат гуфтаву дарч шуд.Дар мачалла баъзе маводи нашрияхои "Чехранамо", "Вакт", "Сироч-ул-ахбори афгония", "Шуро", "ал-Ислох", "Юлдуз", "Мулло Насриддин", "Садои Туркистон", "Садои Фаргона" низ накл шудааст, ки онхо низ хадафхои мачалларо пайгирй мекунанд. Бахшхои "Ахбори чахон", "Ахбори Туркистон ва Бухоро", "Ахбори Бухоро", "Хабархои дохилй", "Хабархои Самарканд", "Хабархои Хуканд", ахбор дар бораи вокеахои Русия, Амрико ва кишвархои дигар аз вусъати чугрофии мачалла дарак медихад ва мардумро барои бедории фикрй даъват менамояд. Мохияти мачалла, маводи публисистй, адабй, таърихй, фархангии он аз замони фаъолияти он дарк шуда, (хануз соли 1915 дар бораи М. Бехбудй ва мачаллаи у макола чоп шуда буд) [4], то имруз низ тахкики масъалахои гуногуни он идома дорад. Ч,ойгохи мачалла дар шинохти адабиёт ва накди адабии замон [11], накши он дар рушди матбуот[12], макоми мачаллаи "Оина" дар таърихи матбуоти точик ва чараёнхои чадидияву маорифпарварй [10] аз мавзуъхои мухиммеанд, ки таваччухи ахли илмро ба худ кашидаанд. Дар кишвархои хоричии дуру наздик хам ин мачалла хеле мухим арзёбй шудааст [1].
Х,амин тавр, мачаллаи "Оина", ки нахустин мачаллаи Осиёи Миёна ва фарогири маводи форсии точикй буд, на танхо ба сифати инъикосгари рухи замон, балки таргибгари гояхои пешкадами он, мубаллиги маориф, тарбияи сифатхои неки инсонй, адабиёт, театр, илмхои замонавй, таъриху чугрофияи ватан ва чахон, хифзи сихатии омма ва амсоли ин дар ибтидои садаи ХХ дар бедории фикрии чомеа накши калидй дошт. Ин мачалла ба сифати аввалин нашрияи фарогири маводи точикй дар ташаккули афкори нав миёни зиёиёни точик ва чахонбинии нав дар чомеаи Осиёи Марказй низ чойгохи мухим дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. An Index of Ayina / Edited by Shimada Shizuo // Central Asian Research Series. - No. 5. - Tokyo, 2002. - 102 p.; Khalid A. Printing, publishing and reform in Tsarist Central Asia // International Journal of Middle East Studies. - 1994. - No 2. - Vol. 26. - P. 187-200; Khalid A. The politics of Muslim cultural reform: jadidism in Central Asia. - Berkeley-Los Angeles-London: University of California Press,1998. - 336 p.; Лемерсье-Келькеже Ш. Роль мусульманской прессы в движении джадидов в Средней Азии начала ХХ века // Марказий Осиё ХХ аср бошида: Халкаро конференция материаллари. - Тошкент: Маънавият, 2001. - С. 33-37; Алимова Д., Рашидова Д. Махмудходжа Бехбудий и его исторические воззрения. - Ташкент: Маънавият, 1998. - 40 с.; Рашидова Д. О театре и синематографе в джадидском журнале «Оина // Узбекистоннинг янги тарихи. Концептуал-методологик муаммолар. - Тошкент: Академия, 1998. - С. 174-179; Алиев А. Махмудхужа Бехбудий. - Тошкент: Хазина, 1994. - 32 б.
2. An index of Ayina. "Ойина" журналининг мундарижаси. Edited by Shimada Shizuo. - Tokio, 2002. - 103 b. - B. 13.
3. Ализода Саидризо. Маслаки мо хак / Тахти назари профессор Расулхон Хрдизода. -Душанбе: Эчод, 2007. - 160 с.
4. Андреев Г. Самаркандский журнал «Оина» и его редактор-издатель Махмудходжа Бегбуди // Туркестанские ведомости. - 1915. - № 205. - 17-го сентября.
5. Дадобоева Г. Роль журнала "Оина" в становлении таджикской журнальной периодики. -Душанбе, 2017. - 156 с. - С. 68.
6. Дадобоева Гулхумор. Роль журнала «Ойина» в становлении таджикской журнальной периодики. - Душанбе, 2017. - 15б с. - С. 68.
7. Зайнабидин Абдирашидов. Аннотированная библиография туркестанских материалов в газете "Таржуман". - Токио, 2011.
8. Исомидинов Б. Т. Особенности развития частных журналов в Таджикистане: Автореф. дис. канд. филол. наук. - Душанбе, 2014. - 25 с.
9. Набавй Абдухолик. Нахустин рузномаи точикй ва фархднги рузноманигорй. - Душанбе: Эчод, 2007. - С. 39.
10.Раджабов З. Ш. По страницам журнала "Ойна" // Известия Академии наук Таджикской ССР: Отделение общественных наук. - 1984. - № 4. - С. 3-12; Рачабов З. Аз таърихи афкори чамъиятй-сиёсии халки точик дар нимаи дуюми асри XIX ва аввали асри ХХ. - Сталинобод: Нашрдавточик, 1959. - 448 с. Гаффоров Н. У. Инъикоси масъалаи мактабу маориф дар мачаллаи чадидии "Оина" // Ахбори ДДХ,БСТ. - Хучанд, 2011. - № 2(46). - С. 112-119. Гафаров Н. Джадидская пресса. - Худжанд: Ношир, 2012. - 64 с.; Гафаров Н. Общественно-политическая деятельность Махмудходжи Бехбуди. - Душанбе: Сино, 1997. - 32 с.; Гафаров
H. Роль и место джадидизма в развитии просвещения и духовной культуры народов Средней Азии. - Душанбе: Ирфон, 2013. - 248 с.
11.Табаров С. Мунзим. Бехбудй. - Душанбе: Диловар-ДДМТ, 2002. - 88 с.; Махмадаминов А. Исмоилбеки Гаспаронй ва адибони точик // Рудакй. - 2007. - № 16. Вежаномаи чунбиши чадидия. - С. 157-167; Набавй А. Махмудхочаи Бехбудй ва накди адабй дар нахзати чадидия // Рудакй. - 2007. - №16. - С. 133-148; Набавй А. Нахустин рузномаи точикй ва фархднги рузноманигорй («Бухорои шариф», "Самарканд", "Оина"). - Душанбе: Эчод, 2007. - 64 с.; Набавй А. Нашрияхои Махмудхоча Бехбудй ва тавсеъаи суннати рузноманигории точик // Рудакй. - 2008. - № 17. - С. 115-126.
12.Усмонов И. Чароги маърифат // Садои Шарк. - 1991. - №8. - С. 106-114; Усмонов И. Махмудхоча Бехбудй ва ташаккули чахонбинии нав дар Осиеи Марказй // Адаб. - 2005. - №
I. - С. 10-15; Исомидинов Б. Т. К истории частной журналистики Таджикистана / Исомидинов Б. Т. - Душанбе: Ирфон, 2016. - 144 с.; Абдуллаев М. А. Таджикская публицистика и национальная идентичность (посл. четверт XIX - первая половина ХХ веков). - Душанбе, 2014. - 309 с.; Исомидинов Б. Т. «Оина» мачалла аст ё хафтанома // Ч,ашни фархундаи матбуоти точик. - Душанбе: Ирфон, 2012. - С. 144-150; Гулмуродзода П. Маорифпарварй ва низоми чахони нав. - Душанбе: Ирфон, 2006. - 160 с.; Азимов А. Вокеияти зиндагй ва матбуоти точик. - Душанбе: Сино, 2000. - 186 с.; Азимов А. Очеркхо аз таърихи матбуоти точик. - Душанбе: Адиб, 1998. - 92 с.; Шехов А. Бозтоби масоили адабиёт дар матбуоти точикии ибтидои садаи ХХ (дар мисоли нашрияи "Бухорои шариф" ва мачаллаи "Оина"). -Хучанд, 2011. - 187 с.; Дадобоева Г. Роль журнала "Оина" в становлении таджикской журнальной периодики. - Душанбе, 2017. - 156 с.
13.Шехов, А. Бозтоби масоили адабиёт дар матбуоти точикии ибтидои садаи ХХ (дар мисоли нашрияи "Бухорои шариф" ва мачаллаи "Оина"). - Хучанд, 2011. - 187 с.
14.Шукуров, М. Нигохе ба поёни зиндагии Махмудхучаи Бехбудй // Гули мурод. - 1997-1998. -№№10-12(4). - С. 49-56; Хрдизода Р. Махмудхучаи Бехбудй: Таърихи зиндагй ва такдири таърихии у // Гули мурод. - 1997-1998. - №№10-12. - С. 35-49.
REFERENCES:
1. An Index of Ayina / Edited by Shimada Shizuo // Central Asian Research Series. - No. 5. - Tokyo, 2002. - 102 p.; Khalid A. Printing, publishing and reform in Tsarist Central Asia // International Journal of Middle East Studies. - 1994. - No 2. - Vol. 26. - P. 187-200; Khalid A. The politics of Muslim cultural reform: jadidism in Central Asia. - Berkeley-Los Angeles-London: University of California Press,1998. - 336 p.; Lemersier-Kelkezhe Sh. The Role of the Muslim Press in the Jadid Movement in Central Asia at the Beginning of the 20th Century // Central Asia at the beginning of the 20th century: Proceedings of the international conference. - Tashkent: M'anaviyat, 2001. - p. 3337; Alimova D., Rashidova D. Mahmudhoja Behbudiy and his historical views. - Tashkent: Manaviyat, 1998. - 40 p.; Rashidova D. About theater and cinematography in the Jadid journal "Oina // New history of Uzbekistan. Conceptual and methodological problems. - Tashkent: Academy, 1998. - p. 174-179; Aliev A. Makhmudhoja Bekhbudi. - Tashkent: Khazina, 1994. - 32 p.
2. An index of Ayina. Contents of "Oyina" journal. Edited by Shimada Shizuo. - Tokio, 2002. - 103 b. - B. 13.
3. Alizoda Saidrizo. Our convictions are right / According to Professor Rasulkhan Hadizoda. -Dushanbe: Ejod, 2007. - 160 p.
4. Andreev G. Samarkand journal"Oina" and its editor-publisher Mahmudhoja Begbudi // Turkestanskie Vedomosti. - 1915. - No. 205. - September 17th.
5. Dadoboeva G. The role of the "Oina" in the development of the Tajik journal periodical press. -Dushanbe, 2017. - 156 p. - P. 68.
6. Dadoboeva G. The role of the "Oina" in the development of the Tajik journal periodical press. -Dushanbe, 2017. - 156 p. - P. 68.
7. Zainabidin Abdirashidov. Annotated bibliography of Turkestan materials in the newspaper "Tarzhuman". - Tokyo, 2011.
8. Isomidinov B. T. Features of the development of private journals in Tajikistan: Abstract of the thesis. dis. cand. of philol. Sciences. - Dushanbe, 2014. - 25 p.
9. Nabavi Abdukhalic.The first Tajik newspaper and journalistic culture.-Dushanbe: Ejod,2007.-p. 39.
10.Radjabov Z. Sh. Through the pages of the journal "Oina" // Proceedings of the Academy of Sciences of the Tajik SSR: Department of Social Sciences. - 1984. - No. 4. - P. 3-12; Rajabov Z. From the history of social and political opinion of the Tajik people in the second half of the 19th century and the beginning of the 20th century. - Stalinabad: Nashrdavtojik, 1959. - 448 c. Gafforov N. U. Reflection of the issue of school and education in the modern journal "Oina" // News of TSULPB. - Khujand, 2011. - No. 2(46). - S. 112-119. Gafarov N. Jadid press. - Khujand: Noshir, 2012. - 64 p.; Gafarov N. Socio-political activity of Mahmudhodzhi Behbudi. - Dushanbe: Sino, 1997. - 32 p.; Gafarov N. The role and place of Jadidism in the development of enlightenment and spiritual culture of the peoples of Central Asia. - Dushanbe: Irfon, 2013. - 248 p.
11.Tabarov S. Munzim. Improvement. - Dushanbe: Dilovar-DDMT, 2002. - 88 p.; Mahmadaminov A. Ismailbek Gasparoni and Tajik writers // Rudaki. - 2007. - No. 16. Journal of the modern movement. - p. 157-167; Nabavi A. Mahmudkhoja Behbudi and literary criticism in modern times // Rudaki. - 2007. - No. 16. - p. 133-148; Nabavi A. The first Tajik newspaper and journalistic culture ("Bukhara Sharif1', "Samarkand", "Oina"). - Dushanbe: Ejod, 2007. - 64 p.; Nabavi A. Publications of Mahmudkhoja Improvement and expansion of the tradition of Tajik journalism // Rudaki. -2008. - No. 17. - p. 115-126.
12.Usmanov I. Light of Enlightenment // Voice of the East. - 1991. - No. 8. - p. 106-114; Usmanov I. Mahmudkhoja Development and formation of a new worldview in Central Asia // Literature. -2005. - No. 1. - p. 10-15; Isomidinov B. T. On the history of private journalism in Tajikistan / Isomidinov B. T. - Dushanbe: Irfon, 2016. - 144 p.; Abdullaev M. A. Tajik journalism and national identity (the last quarter of the 19th - the first half of the 20th centuries). - Dushanbe, 2014. - 309 p.; Isomidinov B. T. Is "Oina" a journal or a weekly // The great celebration of the Tajik press. -Dushanbe: Irfan, 2012. - p. 144-150; Gulmuradzoda P. Education and the new world system. -Dushanbe: Irfan, 2006. - 160 p.; Azimov A. The reality of life and the Tajik press. - Dushanbe: Sino, 2000. - 186 p.; Azimov A. Essays from the history of the Tajik press. - Dushanbe: Adib, 1998. - 92 p.; Shekhov A. Review of literary issues in the Tajik press of the beginning of the 20th century (on the example of the "Bukhara Sharif" publication and the "Oina"journal). - Khujand, 2011. - 187 p.; Dadoboeva G. The role of the "Oina" in the development of the Tajik journal periodical press. -Dushanbe, 2017. - 156 p.
13.Shekhov A. Review of literary issues in the Tajik press of the beginning of the 20th century (on the example of the "Bukhara Sharif1' publication and the "Oina"journal). - Khujand, 2011. - 187 p.;
14.Shukurov M. A View at the end of Mahmudhoja Behbudi's life // Guli Murad. - 1997-1998. - No. 10-12(4). - p. 49-56; Hadizoda R. Mahmudhojai Behbudi: His life history and historical fate // Guli Murad. - 1997-1998. - No. 10-12. - P. 35-49.
