CC BY
415. Соглашение между Министерством образования Республики Таджикистан и Государственным комитетом Китайской Народной Республики по делам образования в области образования. Пекин, 16.09.1996 г.
16. Соглашение о научно-техническом сотрудничестве между Правительствами Республики Таджикистан и Исламской Республики Пакистан // Вестник Центра стратегических и исследований при Президенте Республике Таджикистан. -2007. -№2(15). -С.46-49.
17. Соглашение о сотрудничестве в сфере образования между Республикой Таджикистан, Исламской Республикой Афганистан и Исламской Республикой Иран. Исфахан, 2006.
заключение республикой таджикистан межгосударственных соглашений и меморандумов в сфере международного образования со странами азии
Статья посвящена вопросам сотрудничества Республики Таджикистан со странами Азии в сфере международного образования. Отмечается, что сфера образования является приоритетным направлением социально-экономического развития страны и на протяжении всего периода независимости она гармонично интегрировалась в мировую образовательную систему. Проанализированы процесс и этапы развития международных образовательных связей республики по взаимодействию в сфере высшего образования и науки на примере заключенных соглашений со странами Ближнего Востока, персоязычными странами, Китаем и др. Изучена динамика обмена студентами и научными кадрами между странами, признание дипломов и многие другие задачи, связанные с подготовкой кадров и научными исследованиями.
Ключевые слова: сфера образования, интеграция, страны Азии, международные образовательные связи
conclusion by the republic of tajikistan of interstate
agreements and memorandum in the sphere of international education with the countries of asia
The article is devoted to the issues of cooperation between the Republic of Tajikistan and Asian countries in the field of international education. It is noted that the education sector is a priority area of the country's socio-economic development and throughout the entire period of independence, it has been harmoniously integrated into the world educational system. The process and stages of development of international educational relations of the republic on interaction in the field of higher education and science are analyzed on the example of agreements concluded with the countries of the Middle East, Persian-speaking countries, China, etc. The dynamics of the exchange of students and scientific personnel between countries, the recognition of diplomas and many other tasks, related to training and research.
Key words: education, integration, Asian countries, international educational relations
Сведения об авторе:
Пираков Фарход Махмадалиевич — аспирант кафедры конституционного права Юго-Западного государственного университета (ул. 50 лет Октября 94, Курск, Курская обл., Россия, 305040). Тел: (+992) 934723838, E-mail: farhodpirakov@yahoo.com;
About the author:
Pirakov Farhod Mahmadalievich — Graduate Student of the Constitutional Law Department of the South-West State University (50 years October 94 str., Kursk, Kursk reg., Russia, 305040). (+992) 934723838, E-mail: farhodpirakov@yahoo.com;
сах,ми ма^мудхочаи бе^будй дар рушди матбуоти точик
Ализода А. А.
Донишгоуи давлатии Дангара
Бояд гуфт, ки дар радифи хдйати идорию эчодии рузномаи "Бухорои шариф" дар рушди кори рузноманигорй ба забони форсй-точикй яке аз пешвоёни маъруфи хдракати чадидия дар Осиёи Миёна Мах,мудхочаи Бех,будй низ сах,ми муносиб гузоштааст. Рузнома ва мачаллаи таъсиснамудаи у бо номх,ои "Самарканд" ва "Ойина" дар бедории фикрии чавонони точик ва таргибу ташвики хдёти нав накши нек бозидаанд.
Рузномаи "Самарканд" аз аввали мох,и апрел то 17 сентябри соли 1913 дар шах,ри Самарканд ба забонх,ои форсй-точикй ва туркй (узбекй) ба табъ мерасид. Х,амагй 45 шумора чоп шудааст. Мухдррири масъули "Самарканд" Мах,мудхочаи Бех,будй буда, ашхосе чун Саидризо Ализода, Хатойии Самаркандй, Асъад, Мирзокир Мирокилов, Акобир
Шохмансуров дар табъy нашри он иштироки фаъол доштанд. Теъдоди нашраш худуди 600 нyсха буд.[10.129]
Тибки навиштаи Нуъмончон Fаффоров рузномаи "Самарканд" хафтае ду маротиба бо теъдоди 500 нусха ба табъ мерасид. Дар он таълифоти Саидризо Aлизода, Хочй Муин Шукрулло, Фахриддини Рочй, Нурмухаммадбек, Насрулло Миллй, Мулло Иброхим, Саид Камол, Додо Мирзокорй ва дигарон табъу нашр мешуданд. Aз чумла 20 августи соли 1913 шеъри Тошхочаи Aсирй дар бораи мактаби усули чадид чоп шудааст. "Самарканд" маводашро дар шакли насру назм дар масоили ислохоти мактаб, омузиши илму дониш, тичорат, тарFиби ислохот ва рушди кишвар пешкаши хонандагон менамуд. Ч^рофияи матолиб ва муаллифони форсизабони он васеъ буд. "Самарканд" хорич аз сарзаминхои Туркистони Россия ва Бухоро, аз чумла дар AфFOнистон низ маълум буд. Матолиби рузнома диккати нашрияи муътабари "Сирочу-л-ахбор"-и AфFOнистонро ба худ чалб намуда буд. Дар ин хусус мачаллаи "Ойина" навишта буд, ки "Маколаи ба форсй таълифкардаи мухассили бухорой аз Истамбул Aбдyраyфи Фитрат афандиро бо номи "Тараккй ва тачаддуд", ки дар шумораи 44 собик чаридаи "Самарканд" табъ шуда буд, мачаллаи муътабари "Сирочу-л-ахбори афFOния" барои худ тамоман руйнавис кардааст.[3.21]
Мачалаи "Ойина" аз чониби Махмудхочаи Бехбудй аз 20 августи соли 1913 то 15 июни соли 1915 дар шахри Самарканд ба табъ мерасид. Ибтидо хафтае як маротиба ба забонхои точикй ва узбекй хар рузи шанбе дар шакли A4 ва дар хачми 16 сахифа бо теъдоди 600 нусха ва баъдан мохе ду маротиба дар хачми 12 сахифа чоп мешуд. Бо таваччух ба ин ки "Ойина" дар ибтидо хафтае як бор табъу нашр мешуд, шабохат ба хафтанома дорад. Вале аксари мухаккикон "Ойина"-ро мачалла гуфтаанд, на хафтанома. Худи муассис ва сардабири ин нашрия Махмудхоча Бехбудй дар шумораи нахустинаш "Ойина"-ро "мачалаи хафтаина" номидааст, ки дар вокеъ ороиш ва мухтавои он шабех ба хафтанома мебошад.
Мачаллаи "Ойина" дар матбааи Б. Газаров ва К. Слиянов ба тарзи литографй ва бо теъдоди 400-600 нусха табъу нашр мешуд. Хачми хар як шумораи он худуди 24 сахифа, дах шумораи охир 32 сахифагй чоп мешуд. Дар мачмуъ 68 шумораи мачалла 1720 сахифаро ташкил медихад. Масъулияти табъу нашри мачалла ба Fайр аз Махмудхочаи Бехбудй бар души Саидризо Aлизода, хочй Муин Шукрулло ва Фахриддини Рочй низ буд. Дар набудани М.Бехбедй, аз чумла хангоми сафархои хоричии y вазифаи мухарририи мачалла муваккатан ба зимаи С. Aлизода буд.
Мачаллаи "Ойина", ки аз 20 августи соли 1913 то 15 июни соли 1917 ба табъ мерасид, Fайр аз Туркитони Россия ва аморати Бухоро дар ^афкоз, Эрон, AфFOнистон, Хиндустон ва Туркия низ пахн мегардид.
Намуди зохирии "Ойина" диккатчалбкунанда буда, бо хуруфи зебо ва хоно чоп мешуд. Ч,илди сахифаи аввали мачалларо навиштачоти номи он ба чахор забон: "Ойина" ба форсй-точикй, "Кузгу" ба туркй-узбекй, "Миръот" ба арабй ва "Зеркало" ба русй зеб медод бо хуруфи арабй ва кирилй.
Бо М. Бехбудй ба Fайр аз Ф.Рочй, X. М. Шукрулло ва С. Aлизода хамчунин С.аидахмади Васлй, Сиддикии Aчзй, Мухаммад Нурмухаммадзодаи Хатой, Нушервон Ёвушев аз Самарканд, Aбдyлло ^одирй, Тулаган Хочамёров аз Тошканд, Aбдyлхамид Сулаймонй аз Aндичон, Aбдyраyф Фитрат аз Истанбул, Aбдyсалом Aзимй аз ^охираи Миср, Мулло Зафар-махмуди Хукандй, Aкобир Мансурй, Мухаммад Саиди ДоFистонй, Мирзо Хамдам Мирзохамидзода аз ^уканд, Мирзо Сирочи Хаким, Зухуриддин Фатхиддинзода, Aбдyрахмон- махмуд Муфтизода, Садриддин Aйнй, Aсъади Бухорой, Мир Сарвар, Ниёз Рачабзода аз Бухоро, Холмухаммад Охундй аз Намангон, Бахриддин Шарифй, аз КаттакyрFOн, Саид Бобохони Aхрорй аз Хучанд ва дигарон хамкорй менамуданд. Таълифоти онхо баёнгари максаду мароми мачаллаа буд. Бояд афзуд, ки бисёре аз маколахо бо имзои мустаор ба табъ мерасид. Aз чумла Садриддин Aйнй бо имзохои мустаори "Сод.Aйн.", Саидризо Aлизода "Син.Aйн.", Нушервон Ёвушев "Нун.Ё", Фахриддини Рочй "Фе. Ре.", Мирзо Сирочи Хаким "Мим. Син.", Хочй Муин Шукрулло "Хе. Мим." ва Fайра.[3:216]
Маводи точикии мачалла масоили мубрами замонро дар бар мегирифтанд ва дар ташаккули афкори чамъиятй таъсиргузор буданд. Махмудхочаи Бехбудй дар маколаи "Баёни хол" дар шумораи дувуми "Ойина" максаду мароми мачалларо чунин ба калам додааст: "Барои иштирок ба "Ойина" мухаррирони муктадир ва аз хар чониб мухбирхо даъват карда мешаванд. Забонаш туркй ва форсй, дар шакли назму наср, аз маколаи илмй, адабй, сиёсй, фаннй ва таърихй, аз вокеахо ва ахбори хафтагй, киноёту мазхака иборат ва тасвирй хохад шуд. Мачалла аз они мо не, моли миллат аст. Aфкоре, ки дарч мешавад, шахсй набуда, умумй, Fyрyрй набуда, динй мебошад".[4:145]
Дар сахифахои мачалла гайр аз таълифоти Махмудхочаи Бехбудй хамчунин осори бадей ва хабару маколахои С. Ализода, С. Айнй, А. Фитрат, Мирзо Сирочи Хаким, Хочй Муин Шукруллозода (Мехрй), Асгари Бухорой, Абдулвохиди Мунзим, Саидахмадхочаи Ачзй, Саидахмади Васлй, Зухуриддин Фатхиддинзода, Асъад, Муфтизода, Мулло Абдурахмон-махдум, ^орй Абдулбосит, Фахриддини Рочй, Мирсарвари Хайдар, З. Мирзода ва дигарон табъу нашр мешуданд. Аз чумла дар маколаи "Манфиат"-и Абдурауфи Фитрат, ки сухан аз дардхои миллй дар миён аст, ашхоси сохибмансаб, ки гами миллатро як су монда, хамешаа дар фикри манофеи шахсии худ хастанд, интикод шудаанд. Фитрат менависад: Манофеъ ду кисм аст: Манофеъи умумй ва манофеъи хусусй. Манофеи умумй он аст, ки як миллати муштарак ноили фоида гардад. Инро манофеи миллй низ мегуянд. Манофеи хусусй фоидаест, ки ба фарди миллат восил ва ё зарури аст, ки зоил гардад. Хаминро манофеи шахсй меноманд."[6:4]
Бояд гуфт, ки маводи мачалларо метавон ба ду гурух чудо кард. 1. Масоили вобаста ба ислохотхохй, шарху тафсири мохияти навгарой, химояи тараккихохон аз хучуми чонибдорони кухнапарастони ифротй. Дар ин чода мухаррири мачалла Максудхочаи Бехбудй кори зиёдеро анчом дода, маколоти зиёди барномавй навишта, хамзамон шахсони сохибтафакур ва сохибкаламро, ки дар равшан шудани мохияти хадафи ислохотхохй сахм гирифта метавонанд, ё худ мардони рохи тачдиду тараккй хастанд, ба хамкаламй дар сахифахои мачалла чалб намудааст. Таълифоти онхо мансуб буд ба масъалахои гуногуни ислохоти чомеа, мактабу мадрасахо, расму одот,тагйири усули зиндагй ва дигар масоили доги руз. 2. Мавзухои бахси чадиду кадим, неку бад, халолу харом, савобу гунох ва гайра. Намунаи ин гуна навиштахо мубохисаи байни Васлии Самаркандй бо Махмудхочаи Бехбудй, бахси рузномаи "Садои Фаргона" ва мачаллаи "Ойина" дар масоили ислохй макотиб ва ахкоми шариат мебошанд.
Таъкиди он нукта лозим аст, ки ахдофи ислохотхохй ва вазифахои рузноманигорй такозо мекунанд, ки дар "Ойина" аз хайси мухтаво ва шакли ифода маводе дарч шаванд, ки ба огахй ва тарбияи муштариён мусоидат намояд. Маколоти илмиву техникии Махмудхочаи Бехбудй доир ба таърих, чугрофия, эхсоия, мардумшиносй, маколахои Мирзо Сирочи Хаким "Акл", Абдурауфи Фитрат "Манфиат", "Хаёт ва гояи хаёт" аз хамин кабиланд. Аз чумла Махмудхочаи Бехбудй дар маколаи "Чугрофия чист?" онро бо баёни мохияти фанни чугрофия огоз намуда, кадимй будани ин фанро таъкид карда, сипас ба хотири исботи ин казия ба таърих мурочиат менамояд ва заминахои илмии чугрофияро аз замони фиръавнхои Миср, Чини кадим, Юнони кадим ёдрас мешавад.
Таваччухи мачаллаи "Ойина" ба чахони хорич, бахусус кишвархои Шарк, вазъи сиёсиву фархангии онхо, руйдодхои Россия, Туркия, Афгонистон ва дигар нукоти олам кам набуд. Як чузъи ин маколахоро шиносой бо аксои олам ташкил менамуд, ки ба воситаи сафарномахои худи Бехбудй ва дигар маколоти дар ин мавзуъ таълифшуда пешкаши хонандагон менамуд.
Зарурати омузиши илму маориф, инъикоси вазъи таълиму тарбия яке аз хадафхои мухими мачалаи "Ойина" мебошад. Нашрия дар шумораи нахустинаш чунин менависад: "Дар ин замон баъзе ашхос, ки ба инояти хак филчумла чашм кушода ва ба ахволи оламу ба авзои умам (мардум) ба сабаби савки табиат ва ё ба хондани илму таърих ва татабуи мозй вокиф гаштаанд, албатта ислохотчуй мешаванд. Ва дар забони ин гуна касон ислох ва ислох аст. Агар аз онхо пурсида шавад, ки ислох аз кучо сар мешавад, чавоб хоханд гуфт, ки "аз мактабу мадраса". Чун ки хаёти миллат вобаста ба мактабу мадраса аст. Мактабу мадрасаи кадом миллат, ки обод аст, он миллат худро мудофиа мекунад, хам сохибу хокими дигар миллат мегардад. Мактабу мадрасаи кадом миллат хароб ё таназзул аст, он миллат махкуми таданнй (тахкир) ва забун аст. Ривочи дину миллат, тараккии илму диёнат, пешрафти фазлу хунар, салохи ахлоку одоб, хубии маишату зиндагонии хар тоифаро сабаб мактабу маориф аст.
Оре, ба мо туркистониён иморати мактабу мадраса кам нест, вале кайфияти таълими он хуб нест ва илме, ки замонан ба мо лозим аст, дар мактабу мадрасаи мо нест ва он илмхое, ки то кунун ба мадрасахои мо хаст, дар таълими он низ беэътиной руй додаааст...
Метавон гуфт, ки мактабу мадраса ва чавоеми мо, туркистониён, балки умуми олами ислом дар панч- шаш аср то кунун явман фи явман руз то рузи дигар дар таданнй ва руй ба фасоду харобй ниходааст. Ба дигар миллатхо нигарем, мебинем, ки хар сол дар фехристи дарсхои мактабу мадрасаашон илму фанхои тоза дохил мекунанд ва дар кайфиати таълиму тадриси хар сахна машваратхо ва чамъиятхо мекунанд, дар боби интихоби китобхои дарсй мачлисхо мешавад. Инчунин хар илм мутахассис дорад, ки аз тарафи он таълим мешаванд... Хулоса, миллатхои бедор дар боби ислохи мактабу мадраса саъйи болиг доранд.
Mо дар боло гуфтем, ки дар мактабу мадраса ва мавзеъхо асрхост, ки таданнй ва фасод вокеъ аст. Х,азрати Mавлоно Нуриддини Ч,омй... дар "Тухфату-л-ахрор" дар ин боб сузу гудози бисёр дорад...
Mахмудxочаи Бехбудй баъди он, ки аз маснавии "Тухфату-л-ахрор" пораеро иктибос ва тавзех мекунад, боз менависад: "Агар ин харфхоро одами замони мо хозир гуяд, онро усули чадидият, мубтадеъ, бобй, кофир мегуянд. Х,ол он ки кариб 400 сол кабл аз ин хазрати Mавлавй шиква аз уламо ва машоиx ва руасо намуданд ва боиси тадданй ва заъфи ислом ононро гуфтаанд. Имруз таракипарварон ва ислохотчуён чадид не, балки "кадимчй" будаанд ва аз чумлаи пайравони салаф ва солех буданд".
Дар ин ва дигар навиштахои xуд Mухаммадxочаи Бехбудй равияи маорифпарварй ва таракиxохию ислохотчуиро таъкид намуда ва аз истилохи "чадид", ки ахли дин ва иртичоъ ба онхо дода буданд, xудро ва афкору орои хаммаслаконашро химоя намудааст.
Дар мачалаи "Ойина" дар радифи таргиби илму маърифат маколахое низ ба таб расидаанд, ки урфу одати ношоям ва xуруфотро интикод менамоянд. Намунаи чунин маколот номаи яке аз равшанфикрони маъруфи xучандй Саид Бобоxон Ахрорй ба унвони "Ойино" мебошад. Дар нома омада, ки бо ташаббуси шаxси часуру инсофталаб Mулло Сочид дар волости (чамоати) ^истакузи (Хистеварз) уезди (нохияи) Хучанд анъанаи '^айро^' бархам дода шудааст. Mатни нома чунин аст: "Аз айёми кадим дар касабаи Хистеварз ба исми "^айро^' одати мазмуме чорй буд, ки хар гох касе вафот мекард, мардум пас аз адои салоти чанозаи y чо ба чо нишаста мунтазир ва маътали xайроти он мебуданд. То ин ки сохибони майит пул ва ё ин ки аз чизи xона ба мисли руймол, адрас ва гайра таксим намуда медоданд. Ин xайротро садакаи шаръият хам наметавон гуфт, зеро дар сурате, ки ба агниё як сум диханд, ба факир ё толибилм, мустахаки садакаанд, як танга хам намедоданд. Бечора сохиби мурда наметавонист, ки фикри такфину мусибат ва таъзият кунанд ё ин ки аз барои мардум пул хозир кунад. Ба ин восита xело одамхо карздор шуда ва то чандин сол аз зери бори ин карз баромада наметавонистанд. Баъзе вакт молхои сагирро фурyxта ба кабирон ва боён садака медоданд (онхо сагир нагуфта, шарм надошта мегирифтанд). Алхамдулиллох, ки ин одати мазмума ба гайрати миллй ва химмати динии чаноби домулло Сочид аз ин касаба бардошта шуд".
Mачаллаи "Ойина" дар поёни матни ин нома чунин илова намудааст: "Илохо, то оxир бардошта шавад, то ки ятимону бевагону мурдагон мадюн дар истирохат бошанд. Хеле ачиб, аст ки ганй аз моли сагир ва бева садака гирад. Mардумони дигар диёр xох мусулмон ва гайримусулмон ба ин афъоли мо на xанда балки гиря мекунанд".[1:338]
Саидризо Ализода дар "^оро ислохи мадорис ва макотиб лозим аст" ном маколааш масоили мактабу маорифро мавриди барасй карор дода, менависад: "Х,амаи ин бадбаxтихо ва разолат, ки мо туркистониёнро фаро гирифтааст, аз адами мадориси муназзаму замонавй аст". Ва меафзояд, ки "соири миллатхо аз мактабу мадрасахояшон илова бар чандин улуми тоифа, дорои фанни табибй, мухандисй, муаллимй, мутарчимй ва гайра гардида, хар мохе аз сад то чанд хазор манотй (танга)- ро дар болои курсй бо камоли истирохат нишаста дарёфт мекунанд, аммо туркистониён 7-8 сол дар мактабхо xонда номи xудро базур менависем... Солхост, ки мусалмонони соири мамолик дарачаи лузум ва ахамияти макотиби чадидро дониста, фоида ва манфиатхои онхоро фахмида, руз ба руз ба такмили онхо мекушанд. Mо, мусулмонони Туркистон на ин ки мадорису макотиби чадид таъсис менамоем, балки онро хануз бидъату харом мешуморем". Ва С. Ализода ба мардум чунин xrn^ менамояд: "Эй бародарони Туркистон! Эй хамватанони азиз! Fафлат то кай?! Чдхолат то чанд? Шумо ба хакикати исломият дуруст мулохиза намоед, бубинед, замоне ки Самарканду атрофаш зиёда аз 150 хазор нуфузро дорост, аз мусулмонон чанд нафаар точиру савдогар, чй кадар магозачй доранд? Кучо монда дуxтур, муаллим, мухандис, муншй ва гайра, ки барои мо чун обу хаво лозим аст".
З Mирзозода низ дар маколаи "Илм ва тараккй"-аш асоси рушди хар миллатро мактабу маориф дониста ва менависад: "Х,еч миллате тараккй наxохад кард, магар бо салохи макотиб ва мадорис . Mакотиб ва мадорис хам ислох xоханд шуд. Х,ар гох чашм кушода ба ахволи хозираи xуд назар намоем, медонем, ки ба чй холат афтодаем ва аз бетартибии макотибу мадорис ба ин дарача расидаем". Ва муаллифи макола ба гузаштаи xуд ру оварда ва изхор менамояд: моки дар замони кадим чунин набудем, ном ва овозае доштем, чандин мамолик тахти тасаруфи мо буд, сабаб чист, ки бад-ин холат афтодаем? Ва ба тахлили вазъи имруза пардоxта, чунин менависанд: "мардуме, ки аз вучудашон беxабар будем, оламро ба зери тасарруфи xуд дароварда, дорои он кадар санъатхо шудаанд, ки боиси тааччуби мо аст. Агар мо низ мувофики замони хозира ба тахсили илму хунар кушиш намоем, дар андак муддат
сохиби кадру манзалат гардида, номи мо хам дохили дафтари номдорон ва ходимони дини мубин дохил мешавад ва иззату обруи ду чахонро хохем ёфт".
З Мирзозода рушди миллатро аз баракати илму дониш медонад ва менависад, ки "ихтирои автомобил, телефон, киштихои хавой, сохтани рохи охан, телеграф аз баракати илм аст. Одамони дигар низ ба мисли мо ду чашму ду гуш доранд. Пас, мо низ кушиш ба харч дихем, ки кишварамон тараккй кунад".[6:8]
Махмудхочаи Бехбудй чонибдори он буд, ки дар мактабхо дар радифи дарсхои диния-хифзи "^уръон" таълими шариат, аходиси паёмбари ислом, омухтани Хифзу Бедил, улуми замонавй- тиб, тичорат,чугрофия, хандаса низ омузонида шавад. Дар радифи писарон духтарон низ бояд дар мактаб тахсил кунанд. Бо саводи динй махдуд набояд шуд. Омузиши забонхои хоричй низ аз манфиат холй нест. Вай менависад: "Ба мо ду не, чор чор забон лозим. Забони аввал форсй ё туркй, ки забони оилавии мост, забони дуюм барои хама забони форсй, ки забони шеър ва маданият аст, забони арабй- забони дини мукадаси ислом, забони русй ё дигар забони аврупой, ки барои ривочи тичорату саноат ва муомила дар арсаи чахон лозим аст.
Бархе аз маколахои мундарич дар мачаллаи "Ойина"-ро мавзуи бахси чадиду кадим, неку бад, халолу харом ва савобу гунох ташкил менамояд. Намунаи чунин таълифот бахс миёни Махмудхочаи Бехбудй ва Саидахмадхочаи Васлй, бахси рузномаи "Садои Фаргона" ва "Ойина" дар масоили ислохи макотиб ва ахкоми шариат мебошанд.
Мачалаи "Ойина" аз хар гушаву канори Осиёи Миёна хабару макола дарч менамуд, ки аксари онхо мутааллик ба масоили умдаи илму фарханг, мактабу маориф, интикод аз камбудию норасоихои зиндагии мардум ихтисос доштанд. Дар радифи ин дар сахифахои "Ойина" доир ба вазъи чахон , бахусус кишвархои Шарк маводи мухталиф мундарич мегардид. Аз чумла, дар фехристи мачаллаи "Ойина" ки аз чониби корманди Донишгохи Токиои Япония омода карда шудааст, беш аз 40 хабари чахон, 100 хабари дохилй, 150 шеър, 59 эълон, 278 макола гирдовари шудааст.[4:145]
Дар сахифахои мачаллаи "Ойина" як силсила маколахои назарй ва мубохисавй, такризу ахбори адабй бахшида ба театр ба табъ раидаанд, ки дар бораи рафти ба сахна гузоштани намоишномахои "Падаркуш"-и Махмудхочаи Бехбудй, "Туй"-и Нусратулло ^удратулло ва Хочй Муйин, вазъи театри Хуканд, химояи намоишномаи "Туй" аз танкиди гаразкорона, мухтасоту имконоти театр ва гайра бахс мекунанд.
Бояд гуфт, ки Махмудхочаи Бехбудй сахна ва асари сахнавиро воситаи хубу муассири таргиби афкори рушангарой ва ислохотхохона медонист. Акидай у дар ин маврид чунин буд, ки театр аз риштахои нави фаъолияти бадеии Туркистон (Осиёи Миёна) махсуб ёфта ва он ба дастурхои маънавии ахли ислом мукобил намебошад. Сабаби чунин шакл гирифтани мубохиса он аст, ки ахли такво, бахусус кишри ифротгарои он хунари драма ва намоиши театрро барои фарди мусулмон кори харом мехисобиданд. Ба андешаи у театр барои чомеа як амали лозима мебошад, зеро он "маслихатхохонаи миллй", "мучозотхонаи маънавию ахлокй", "мачлиси вазъ ва дарсхонаи ибрат" аст.
Дар сармаколаи шумораи аввали рузномаи "Самарканд" Махмудхочаи Бехбудй хадаф ва марому максади нашрияро чунин баён намудааст: "Аз ахволи динй ва ахлокии мардум менависад, бештар ба панду андарз калам мезанад. Ба хубии ахлоки мардум мекушад, мувофики усули дин ва мазхаби худ ба мардум амри маъруф ва нахий мункар мекунад ва бародарони динии худро ба рохи нек сайъ мекунад... Хар чи дар олам хасту гузаштааст, менависад" .[6:159]
Дар миёни матолиби рузномаи "Самарканд" мавзуи таълиму тарбия, рушди мактабу маориф мавкеи ба худ хосро доро мебошад. "Вайронии ахлоку одати мо маълум аст. Дар масрафхои бехуда мо тугён намудаем. Дар боби хондан ва хонондан парво надорем. Маълум аст, ки диндорй ва мусулмонй бе илм намешавад. Илмро дар мактаб ва мадраса меомузанд. Агар мактабу мадраса хароб бошад, сабаби харобии дин ва дунё мешавад. Агар мактабу мадраса хароб бошад, мардум забон ва хати хешро аз даст медиханд". Дар ин макола Махмудхочаи Бехбудй барои исботи гуфтахои худ точикони Чинро мисол меоварад, ки бинобар надоштани мактабу мадраса забони модариашонро гум кардаанд.
Дар яке аз шуморахои "Самарканд" доир ба вазъи мактабу маориф дар кишвархои гуногуни олам чадвали мукоисавй дарч гардидааст, ки дар он дар кишвархои пешрафтаи дунё солона барои тахсили хар як донишомуз сарф шудани маблаги муайян акс ёфтааст. Ин харочот дар ИМА 7 суму сй тин, дар Фаронса 2 суму 70 тин, дар Россия 67 тинро ташкил медодааст.
Дар мавриди фаро гирифтани кудакон ба мактаб низ чунин мукоиса дарч шудааст, Тибки ин чадвал дар ИМА аз 100 нафар хама, дар Фаронса аз 100 нафар 80 нафар, дар Россия аз 100
нафар 29 нафар, дар Буxоро, Хева, Туркистон аз 100 нафар хамагй як нафар ба тахсил фаро гирифта шудаанд. Ва дар оxири макола чунин омадааст: "Чаро чунин?"
Дар яке аз маколахои дигар масъалаи мактубу маориф чунин баррасй шудааст: "Боиси тараккй ва сабаби саодат ва бакои хар кавму миллат нест магар таълиму маориф ва интишори илму фунуни хозира, ки хеч кавм дар ин асри тараккй ва тамаддун бе илму маориф ба бакои xуд дастрас наметавон гардад. Mухофизаи дину миллат низ вобаста ба илму маориф аст. Дифоъ ва салох дар ободй ва саодати ватан низ бе илм ва маориф хосил наxохад гардид. Mабдаи улум ва маориф мактаб аст. Бе мактаб хеч яке аз инхоро хосил наметавонем. Як дарача чашми ибрат боз намоем ва ба аквоми соираи мутамаддин назар андозем, чи сон дар рохи мактаб ва маориф кушиш намудаанд, ки аз сад навад, лоакал аз сад хафтод нафар сохиби илму ирфонанд. Mаро чи шуда ва чи пеш омада, ки акаллан аз сад панч нафар сохиби xат ва савод нестем. Сабаб чй?"[9:12]
Дар дигар матолиби рузнома низ тамоми бадбаxтихои чомеа аз гафлату чахолат маънидод шуда, мардумро ба омyxтани илму тачрибаи пешкадами дигар xалкхо, сарфакорй, даст кашидан аз хавою хаваси бекора ва исрофкорй даъват намудааст: "То аз зери пардаи гафлат сари xуд берун наорем ва бакори чахониён аз назари ибрат нангарем, ноилу гавхари максуд намешавем, сохиби сарват ва давлат намегардем. Mодоме, ки гардани таслим ба машварати акли солим надихем, чораи пеш ниходани кадам намеёбем. То вакте ки гиребони мулохизаи мо дар ганчи абас ва хавас аст, инони тавсани обру аз дасти иxтиёри мо берун аст".
Mуаллифи макола ба хамватанони xуд бо суол мурочиат карда, ба чунин xулоса мерасад: "Ин зиллат ва касофати бадии одати мост ва гуянд, ки онон ахли он оламанд. Ин чо чаннати онхост. Пас, мо, ки ахли оxират бошем, дурустии кори динро чаро намекунем ва бачагонро намеxононем. Ox^ чаро дуздй, катл, горат, фасодии аxлок пешаи мост. Mагар кори марди оxиратталаб ин аст? Фарёд, ки аз беилмй корхои дунё маътал ба кори оxират нокис ва мо дар холи хайрат ва зиллат ва таданнием".
Дар яке дигар аз маколахои рузномаи "Самарканд" чунин сатрхоро меxонем: " Афсус, ки дар ин замони тараккй чашмхои ахолии мо аз xоби гафлат бедору дидахо хушёр нагардида. То хануз хам аз тараккии атроф ва пас мондани xуд xабар надодем".
Mавзyъ ва мухтавои шеъри мундарич дар рузнома зери унвони "То ба кай" низ дар хамин масъала аст.
Ё раб, ин исломиён бошанд нодон, то ба кай?
Дур будан ин кадар аз илму ирфон то ба кай?
Дар тани мо аз кучо афтодаааст ин дарди чахл,
Mекунад дар чашми мо ин ранч бухрон, то ба кай?
То кадомин руз дар гафлат фуру xохем рафт,
Бехунар аз даст бигзорем даврон, то ба кай?
Охуи максуд зи гунги мо рамидан то кучост,
Дилбари матлуб аз мо чида домон, то ба кай? [2:4]
Дар маколаи Mирзо Сирочи Х,аким, ки 12 июли соли 1913 дар рузномаи "Самарканд" ба табъ расидааст, вазъи ногувори макотибу мадориси Буxоро ба риштаи тахкик кашида шудааст. Вай менависад: "Агарчи хеч шахре аз шахрхои Туркистон баробари Буxоро макотиби ибтидой ва мадорис надорад, вале афсус, ки дар ин касрати макотиб ва мадорис манфиат наxохад буд. Зеро ин мактабхои xолие, ки мо дорем, чуз тавзеи авкот дигар самарае ба холи атфоли мо наxохад баxшид. Дар ин мактабхо дах сол атфол бидуни таътил аз субх ило гуруби офтоб машгули фарёду фигон буда, чун шаxси моргазида бояд печутоб биxyрад. Тифлаки бечора чй машакатхое, ки намекашад ва чй садамахое, ки аз дасти муаллимони бесавод намебинад. Аз як тараф, касиф будани мактаб, аз тарафи дигар, зарби чуб ва шалоки муаллим кудакй мазлумро ба хазор гуна амрози мухалик гирифтор намуда, ба бадаxлокй дучор менамояд". Mирзо Сирочи Х,аким, ки оламу одам дида буду ба шеваи таълиму тарбия дар макотиби кишвархои гуногуни олам, аз чумла Аврупо ошной дошт, рохи ислохи омузишу парваришро пешниход менамояд: "Ислохи мактабро касе мекунад, ки дар яке аз мактабхои олй ва ё дорулмуаллимини акмал тахсил намуда, шаходатнома дар даст дошта бошад. Ва ё ин ки акаллан дар муаллимй ва санъати таълим вукуфи том дошта бошаду дорои улуми зарурй бошад. Чунин шаxс метавонад макотиби моро ислох намояд. Он хам дар сурате, ки тамоми муаллимини мактабхо мардумони босавод ва бо илм буда бошанд ва илло матлаб ба даст наxохад омад".
Бояд гуфт, ки дар сахифахои мачаллаи "Ойина" маводи адабй, лавхаву макола, шеърхо, наклу бахсхо, намунаи адабиёти форсию туркй ба таври фаровон табъу нашр шудааст. Дар миёни маводи адабй маводи ба ахдофи ислохотпарастй ва тачдидгароии Mахмудxочаи
Бехбудй алокаманд бештар ба табъ расидааст. Дар мачаллаи "Ойина" ба адабиёту матбуоти Шарк, бахусус осори Махмуди Тарзй, нашрияхои "Чехранамо", "Сирочу-л-ахбор", "Навбахор" истиноди зиёд шудаву намунахо ба табъ расидааст.
Дар сахифахои рузномаи "Самарканд" ва мачаллаи "Ойина" 17 асари бадей, таълимй ва мачаллаву рузномахои форсй- точикй аз Абдурауфи Фитрат, Сайид Ахмадхочаи Сиддикй, Мирзо Ходй, Хочи Муин, Махмудхочаи Бехбудй, Махмуди Тарзй, нашрияхои "Сирочу-л-ахбори афгония", "Чехранамо", "Навбахор" ва гайра арзёбй ва ба хонандагон муаррифй шудаанд. Аз чумла, рузномаи "Самарканд" зери унвони "Китоб" бо номи "Сайёхи хиндй" чунин шиносномаеро чой додааст: "Чаноби фозили мухтарам, ватанпарасти мукаррам Абдурауф афандй Фитрати Бухорой, ки дар Истанбул машгул ба тахсиланд, "Сайёхи хинд" ном асареро дар бораи мадорис ва мактаб ва давоири хукумати Бухоро ва савияи илмияи ахолй ва уламо ва кайфияти раият ва дар чигунагии ахволи сахя ва хифзи сихат ва хифзи сихат ва адами муассисоти тиб ва замония ва гайра китобе муфассал ва муфид тахрир ва нашр намудаанд. Алхак китобест нодир ва хар бухороиро мутолиаи он вочиб ва лозим аст. Амроз ва иллате ки Бухороро истило намудааст, ягон-ягон бо вукуот ва далоил исбот ва илочи онро баён мекунад. Аз барои истикбол ва ислохи мухити Бухоро ва мулохизоти маданияи ватанпарастона арз мекунад. Хондани ин асари муфид ба хар форсидон дорои ахамият аст".
Хуллас, аз ошной бо мазмуну мухтавои нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй "Самарканд" ва "Ойина" метавон чунин натичагирй кард:
1. Нашрияхои мазкур дар ташаккули матбуоти точик ва тарбияи мутахассисони рузноманигорй сахми болиг доранд.
2. Тавассути нашрияхои "Самарканд" ва "Ойина" афкори нави замонавй, ахдофи тараккипарварй ва тачдидгарой ба мардум расонида шуда, ахкоми шариат аз хар гуна ифроту тафрит химоя шудаанд.
3. Нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй дар рушд ва тахаввули матбуоти точики замони шуравй таъсир гузоштаанд.
4. Дар нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй суннатхои рузноманигории форсй-точикй идома ва таквият ёфтааст.
Дар сахифахои рузномаи "Самарканд" ва мачаллаи "Ойина" накди адабй низ мавкеи ба худ хосро доро буд. Адабиётшиноси точик Абдулхолики Набавй дар "Махмудхочаи Бехбудй ва накди адабй дар нахзати чадидия" ном маколааш ба тахлилу баррасии ин мавзуъ пардохта ва ба чунин натича расидааст:
1. Нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй- рузномаи "Самарканд" ва мачаллаи хафтавори "Ойина" (баъд аз рузномаи "Бухорои шариф") ибтидо гирифтани накди адабй (тахассусй) эхсос мешавад.
2. Накди адабй дар нашрияхои мазкур ва умуман накди адабиёти чадидия бо огози тафаккури интикодй ва тахлилй дар чомеа, бахусус дар байни рушанфикрони он алокаманд аст.
3. Арзиши асархои накдии нашрияхо ва Махмудхочаи Бехбудй то ба хол накоста, балки омузиши муфассал ва чадидро такозо дорад.
4. Дар накди ин давра маколахои назарй, мубохисавй ва дастурй, такризу шиноснома, тавсиф, таъзия ва марсия аз жанрхои вижаи накд будаанд.
5. Накди нашрияхои Бехбудй дорои хусусияти тавсифй буда, баъзе кушишхои тахлилу баррасй ба мушохида мерасанд.
6. Баррасиву арзёбии осори адабй дар ин замон бештар ба меъёрхои ичтимой асос ёфта, онро асосан ба сифати накди ичтимоъгаро тавсиф кардан мумкин аст.[5:44]
Он нуктаро бояд таъкид намуд, ки нашрияхои "Самарканд" ва "Ойина" суннатхои матбуоти форсизабононро идома дода, боиси таквияти хамон казияи "фарханги рузноманигорй"-и форсй-точикй дар Осиёи Миёна гардидааст. Дар тахти нуфузи услуби "Бухорои шариф" сипас "Самарканд" ва "Ойина" сабки нигориши бисёре аз ахли адаби адабиёти чадидия шакл гирифтаву сайкал ёфтааст. Хамчунин дар мактаби нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй рузноманигороне чун Саидризо Ализода, Хочи Муйин Шукруллозода, Фахриддини Рочй тарбия ёфтаанд.
Дар мачмуъ сахми Махмудхочаи Бехбудй дар ташаккули матбуоти форсй-точикй дар сарзамини Осиёи Миёна кам нест. Хамчунин, агар матбуоти баъдинаи точикро бо диккат аз назар гузаронем, ба хубй дарк менамоем, ки дар услуби рузноманигорй тарзу услуби нашрияхои Бехбудй ба хубй эхсос мешавад.
Хуллас, аз ошной бо мазмуну мухтавои нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй "Самарканд" ва "Ойина" метавон чунин натичагирй кард:
> Нашрияхои мазкур дар ташаккули матбуоти точик ва тарбияи мутахассисони рузноманигорй сахми болиг доранд.
> Тавассути нашрияхои "Самарканд" ва "Ойина" афкори нави замонавй, ахдофи тараккипарварй ва тачдидгарой ба мардум расонида шуда, ахкоми шариат аз хар гуна ифроту тафрит химоя шудаанд.
> Нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй дар рушд ва тахаввули матбуоти точики замони шуравй таъсир гузоштаанд.
^ Дар нашрияхои Махмудхочаи Бехбудй суннатхои рузноманигории форсй-точикй идома ва таквият ёфтааст.
Адабиёт
1. Бобохонтура С. Мактуб аз Хучанд// Ойина. 1914, №18
2. Гулмуродзода П.,Файзиев О. Мусалмонон то ба кай дар гафлатй?// Сипехр. 2007,№36.
3. Fаффов Н. Роль и место джадидизма в развитии просвещения и духовной культурый народов Средней Азии (конец Х1Х- начало ХХвв.).-Душанбе, 2013.
4. Исомиддин Б. "Ойина" мачалла аст ё хафтанома?// Чдшни фархундаи матбуоти точик.-Душанбе 2012
5. Набавй А. Нахустин рузномахои точикй ва фарханги рузноманигорй. Душанбе, 2007.
6. "Ойина". 2014,№13
7. Расулиён К. Аз "Бухорои шариф" то "Иди точик".-Душанбе,2003
8. Расулиён К. Таърихи матбуоти форсй-точикй. Китоби 2. -Душанбе 2012
9. "Самарканд" 2013,7 май
10. Усмонов И. Журналистика. Кисми 1.-Душанбе,2005.
11. Махмудхоча Б. Усули чадида чй гуна аст?// Бухорои шариф.1912, 28 ноябр.
12. Муродй М. Баъзе омилхои пайдоиш ва хусусияти "Бухорои шариф"//Ч,ашни фархундаи матбуоти точик. -Душанбе, 2012.
13. Набавй А. "Бухорои шариф" сарогози матбуоти миллй.-Душанбе,2012
14. Назарзода С. Аз "Бухорои шариф"то "Ч,умхурият"// Ч,умхурият.2012, 10 март.
15. Расулиён К. Аз "Бухорои шариф" то "Иди точик".- Душанбе 2003.
16. Салимзода О., гулмуродзода П. Истиклоли миллй ва рузномаи нахустини точикй// Чдшни фархундаи матбуоти точик. Душанбе,2012.
са^ми махмудхочаи БЕХБУДЙ ДАР рушди матбуоти точик
Дар мацола гуфта мешавад, ки дар радифи %айати идорию эцодии рузномаи "Бухорои %ариф " дар рушди кори рузноманигорй ба забони форсй-тоцикй яке аз пешвоёни маъруфи %аракати цадидия дар Осиёи Миёна Ма%мудхоцаи Бефудй низ са%ми муносиб гузоштааст. Рузнома ва мацаллаи таъсиснамудаи у бо ном%ои "Самарцанд" ва "Ойина" дар бедории фикрии цавонони тоцик ва таргибу ташвици %аёти нав нацши нек бозидаанд.
Дар мацмуъ са%ми Ма%мудхоцаи Бефудй дар ташаккули матбуоти форсй-тоцикй дар сарзамини Осиёи Миёна кам нест. Хамчунин, агар матбуоти баъдинаи тоцикро бо диццат аз назар гузаронем, ба хубй дарк менамоем, ки дар услуби рузноманигорй тарзу услуби нашрищои Бефудй ба хубй э%сос мешавад.
Калидвожахр: Ма%мудхоцаи Бефудй, "Самарцанд", "Ойина", рузнома, мацалла, исло%от, мактаб, маориф, мацола, адабиёт, театр, тараццй.
вклад махмудходжи в развитие таджикской прессы
В статье указывается, что наряду с административно-творческим составом газеты «Бухарай Хариф» значительный вклад в развитие журналистики на персидско-таджикском языке внес и один из известных лидеров модернистского движения в Средней Азии Махмудходжа Бехбуди. . Основанные им газета и журнал с названиями «Самарканд» и «Ойина» сыграли хорошую роль в интеллектуальном пробуждении таджикской молодежи и пропаганде новой жизни.
В целом вклад Махмудходжи Бехбуди в становление персидско-таджикской прессы в Средней Азии немал. Также, если внимательно посмотреть на более позднюю таджикскую прессу, то можно отчетливо понять, что стиль бехбудийских публикаций хорошо чувствуется в стиле публицистики.
Ключевые слова: Махмудходжа Бехбуди, «Самарканд», «Зеркало», газета, журнал, реформы, школа, образование, статья, литература, театр, развитие.
the contribution of mahmoudkhoja to the development of the tajik press
The article points out that along with the administrative and creative staff of the newspaper "Bukharai Kharif, a significant contribution to the development of journalism in the Persian-Tajik language was made by one of the well-known leaders of the modernist movement in Central Asia, Mahmudkhoja Behbudi. . The newspaper and magazine founded by him with the names "Samarkand" and "Oyina" played a good role in the intellectual awakening of the Tajik youth and the promotion of a new life.
In general, the contribution of Mahmudhodzhi Behbudi to the development of the Persian-Tajik press in Central Asia is considerable. Also, if you look closely at the later Tajik press, you can clearly understand that the style of Behbudi publications is well felt in the style of journalism.
Key words: Mahmudhoja Behbudi, "Samarkand", "Zerkalo", newspaper, magazine, reforms, school, education, article, literature, theater, development.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ализода Алицон Анвар- унвонцуи кафедраи Идораи давлати ва таърихи умумии Донишгоуи давлатии Дангара. Цум^урии Тоцикистон, ш. Дангара, кучаи Рахшонзамин, 23. Email: Alizoda001@mail.ru. Тел.: (+992) 904777748.
Сведение об авторе:
Ализода Алижон Анвар - выпускница факультета государственного управления и всеобщей истории Дангаринского государственного университета. Республика Таджикистан, ш. Дангара, улица Рахшонзамина, дом 23. Электронная почта: Alizoda001@mail.ru. Тел.: (+992) 904-77-77-48.
About the author:
Alizoda Alijon Anvar -is a graduate of the Faculty of Public Administration and General History of Dangara State University. Republic of Tajikistan, sh. Dangara, Rakhshonzamin street, 23. E-mail: Alizoda001@mail.ru. Tel.: (+992) 904777748.
