Научная статья на тему 'ВКЛАД АКАДЕМИКА Р. М. МАСОВА В ИССЛЕДОВАНИЕ ЖЕНСКОГО ВОПРОСА'

ВКЛАД АКАДЕМИКА Р. М. МАСОВА В ИССЛЕДОВАНИЕ ЖЕНСКОГО ВОПРОСА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
61
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МАСОВ / ИСТОРИЯ / ТАДЖИКИСТАН / ВКЛАД / ЖЕНЩИНЫ / ГЕНДЕР / ИССЛЕДОВАНИЯ / АНАЛИЗ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Зикриёева Малика Файзиевна

В статье анализируется вклад видного ученого, академика Р.М.Масова в изучение женского вопроса в Таджикистане. В его историографических трудах освещается исторический опыт раскрепощения женщин-таджичек в 20-30-х годах ХХ столетия; раскрывается проблема повышения роли женщин в общественной, политической, социальной, экономической и культурной жизни страны; освещается патриотизм, трудовые и ратные подвиги женщин республики в годы Великой Отечественной войны. Как руководитель ведущего научного центра Таджикистана, он внес свою лепту в формирование научной школы по исследованию истории женщин, подготовку женских научных кадров.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONTRIBUTION OF ACADEMICIAN R. M. MASOV IN STUDING OF THE WOMEN'S PROBLEM

The article is devoted to contribution of a prominent scientist, academician R.M. Masov in the studing of the women's issue in Tajikistan. In his historiographical works highlight the historical experience of the emancipation of Tajik women in the 20-30s of the XX century; the problem of increasing the role of women in the public, political, social, economic and cultural life of the country is revealed; highlights patriotism, labor and military exploits of women of the republic during the Great Patriotic War. As the head of the leading scientific center of Tajikistan, he contributed to the formation of a scientific school for the study of the history of women, the training of female scientific personnel.

Текст научной работы на тему «ВКЛАД АКАДЕМИКА Р. М. МАСОВА В ИССЛЕДОВАНИЕ ЖЕНСКОГО ВОПРОСА»

англисй, кисми дигар бо камонхои семилаи русй мусаллах будаанд. Аска-рони сурх аввал онхоро бо пулемёт, баъд бо тупхо паррондаанд. Аммо мардум барнагаштаанд. Дар натича тарами мурдахо ба амал омадааст».

Рахим Масович ин хуччатро гаштаю баргашта мутолиа карданд ва барои худашон нусха намуданд. Зеро Г.В. Зиновев шахсе буд, ки баъди дар мохи сентябри соли 1920 (яъне, баъди забти Бухорои кухна), аз Осиёи Миёна даъват гардидани М.В.Фрунзе, сарвари Фронти Туркистон гардида буд. Ба тайр аз ин солхои 60-70-ум хангоми дар пахтачинй, дар водихои Вахшу Дисор будан, бо калонсолон сухбат намуда, ба хулоса омада будем, ки дар солхои 20-ум, аксарияти мардуми махаллй дар харакати зид-дишуравй иштирок намудаанд. Албатта, аксари онхоро бо рохи динй та-швик намуда, мачбуран ба майдон баровардаанд...

Дамон лахза дар чилди 5-уми асари бисёрчилдаи таърихи халки точик, банди «хдракати босмачигарй дар Бухорои Шаркй», (бо чунин ном) асосан ба итмом расида буд. Рахим Масович ин бобро аз сари нав тахлил намуда, номи бандро «Муборизаи аскарони сурх ба мукобили харакати мучохиддин дар Бухорои Шаркй» («Борьба Красной Армии против повстанческого движения на территории Восточной Бухары») номиданд.

Умуман харакатхое, ки аз соли 1918 то солхои 30-юм асри ХХ дар худуди на танхо Точикистони имруза, балки дар тамоми Осиёи Миёна, ба мукобили тартиботи нав-шуравй ба вучуд омадаро харакати зиддишуравй номидан хакикати хол аст. Зеро, дар хакикат он харакатхо мукобили низоми нав-шуравй нигаронида шуда буд. Бояд таъкид намуд, ки чунин номгузорй асло дар дохили харакат мавчуд будани гуруххои босмачиро инкор намекунад.

Рахим Масович хамчун мудири шуъба, хангоми мухокимаи корхои илмй хело серталаб буданд. Аз хамаи мо талаб мекарданд, ки хар як кори илмиро бодиккат хонда, тахлил намуда, андешахои худро муфассал баён намоем. Зеро, Рахим Масович таъкид мекарданд, ки «мухокимаи кори илмй дар шуъба ин зинаи аввал аст. Агар хар чй кадар бештар камбудихои кори илмиро дар ин зина ошкор намуда, ислох карда шавад, хамон кадар ба манфиати кор ва муаллиф аст.Дар чунин холат то зинахои минбаъда, кор хело пухта мешавад».

Рахим Масович баъзан хеле бадкахр мешуданд.Коре, ки барояшон маъкул набуд, ё худ ба итмом нарасидааст,барои мухокима кабул наме-карданд. Агар дар ягон нуктаи шахр, ё худ чумхурй норасоиеро фахманд, хатман ба нуктахои зарурй занг зада, зуд ислох намуданашро талаб мекар-данд.

Рузе ба воситаи троллейбус ба кор меомадем. Дар ошёнаи якуми би-нои чорошёнаи ру-ба руи Универмаги марказии шахр (ЦУМ), магазини гуштфурушй мавчуд буд. Магазинро хар хел номгузорй карда буданд: «мясо», «быки» ва тайрахо. Дамон рузхо талаб мекарданд, ки аз нуктахои

хизматрасонии шах,р, аз чумла аз магазинх,о, номх,ои гайриточикй гирифта шавад. Ногох, назарамон ба хдмон магазин афтод, ки номи «быки»-ро ба «бук;к;ах,о» иваз намудаанд. Калимаи «бук;к;ах,о»-ро бо хдрфи хеле калон ва зебо оро дода шуда буд. Бо дидани чунин лах,за х,ама механдид. Ба шуъба даромадаму ба Рах,им Масович мушохддаи худро накл кардам. Рах,им Ма-сович ^ам хуб хандиданду гуфтанд: «ин аст натичаи шитобкорй!» ва зуд ба касе телефон карда, талаб намуданд, ки «хдрчй тезтар аз шах,р чунин овезах,ои хандаовар гирифта шавад!».

Умуман, Рах,им Масович, чй замоне, ки мудири шуъба буданд ва чй директори институт гардиданд, барои манфиати илм ва инчунин сабзида расидани кадрх,ои лаёкдтманд хизматх,ои зиёде кардаанд.Дар замони Рах,им Масович ба гайр аз асарх,ои чудогона, асари шашчилдаи "Таърихи халк;и точик" пурра навишта, нашр карда шуд, ки ин худ натичаи серталабй, сахтгирии Рах,им Масович буд. Ин х,ама гувох,и он аст, ки аз Рах,им Масович Масов хотираи нек ва мероси човидон бок;й мондааст.

УДК: 9 (575.3) (092)

ЗИНДАВУ ЧОВИД МОНД...

АБУЛ^АЕВ Р.А.,

Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Дониш

Рахим фанни таърихро дуст медошт ва баъди хатми мактаби миёна хуччатхои худро ба факултети таърихи Университети давлатии Точикистон супурд ва донишчуйи ин факултет гардид. Дар солхои тахсил дар донишгох хело бо чиддият рафтор карда, доимо дониши худро оид ба фанни таърихи умумй ва алалхусус таърихи халки точик такмил медод. Аз рузхои аввали тахсил дар махфилхои таърих фаъолона ширкат варзида, оид ба масоили халталаби таърихи Ватан аз руи адабиёту маъхазхо бо маърузахои чолиб баромад мекард. Дар мухокимахои маърузахои дигар донишчуён низ иштирок намуда, дар бахсу мубохисахо фаъолона ширкат меварзид.

Номи Рахим чун донишчуи пуяндаву чуянда дар назди устодон машхур гардида, чанде аз онхо аз чумла, Зариф Шарифович Рачабов, Темур Рустамович Каримов, Дабибулло Муродович Саидмуродов, Анатолий Григоревич Слонимский ва дигарон андешаи уро пас аз хатми донишгох ба шогирдй кабул намуданро доштанд. Баъди хатми донишгох собик директори Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии Академияи илмхои Ч,умхурии Точикистон ба номи Ахмади Дониш, яке аз олимони барчастаи илми таърих, академик Зариф Шарифович Рачабов Рахим Масовро ба кор кабул карданд. Дамин тавр, дар хаёти ин чавон

давраи чустучуи душвор ва печ дар печи илмй огоз гардид.

Дар он давра таърихи сохти колхозй, совхозй ва масоили рафту ра-виши сох,аи кишоварзй дар илми таърихи даврони шуравии Ч,умхурии Точикистон нисбат ба дигар масъалахои илмй-тадкикотй бештар ва хамачониба аз тарафи олимон-муаррихон ба риштаи тахлилу тадкик ги-рифта шуда буд. Аммо кариб, ки мутахассисе дар чумхурй ёфт намешуд, ки масъалаи таърихнигории сохаи аграриро х,амчун мутахассис илман кор карда, роххои халли минбаъдаи масъалахои норавшани онро рахнамой кунад. Ин масъаларо академик Зариф Шарифович Рачабов хеле хуб эхсос мекард.

Вакте, ки Рахим Масов ба аспирантура дохил гашт, устод З. Ш. Рачабов тавсия дод, ки бояд у хатман ба масъалаи таърихнигории сохаи кишоварзй дар Точикистон бо чиддияти том маштул шавад. Аммо дар он вакт аз байни муаррихони точик таърихнигоре набуд, ки ба у рохнамо ша-вад. Танхо дар донишгох, дотсент Анатолий Григоревич Слонимский буд,

Лах,зае аз чаласаи Шурои диссертатсионии назди Институти таърих.

ки доир ба таърихнигории фаъолияти хизби кадетхо маштули тадкикот буд. Рахим Масов бо супориши Зариф Шарифович Рачабов ба назди ин омузгор ва таърихнигор рафта, аз номи устод хохиш кард, ки барои рохбари илмй шудан розигй дихад. Вакте, ки у аз номи Зариф Шарифович Рачабов хохиш намуд, дар он вакт Анатолий Григоревич Слонимский барои рохбари илмй шудан ба Рахим Масов розигй дода, дархол изхор кард, илми таърихнигорй нихоят душвор аст ва аз тадкикотчй дониши хамачониба, мукаммал ва захмати зиёдеро талаб мекунад.

Рахим Масов бошад ба устоди сахтгир, таърихнигор Анатолий Григоревич Слонимский бо катъият савганд дод, ки дар рохи ба максуд раси-дан оиди тадкикоти таърихнигории чабхаи аграрй тамоми кушишу тайраташро сарф хохад кард. Пас аз захмату бедорхобихои тулонй ба олими чавон муяссар гардид, ки рисолаи номзадиро дар мавзуи «Таърихнигории азнавсозии сотсиалистии хочагии кишоварзй ва инкишофи минбаъдаи сохти колхозй дар Точикистон» дар мухлати муайянгардида нависад ва дар Шурои олимон соли 1967 бомуваффакият онро химоя намояд ва сохиби унвони номзади илмхои таърих гардад. Ин буд кадами боварибахши аввалин таърихнигор аз байни олимони даврони шуравии точик Рахим Масов, ки худро ба шох,рох,и илми таърихнигорй дилпурона дохил намуд.

Рахим Масов аввал ходими калони илмй солхои (1969-1974) ва аз солхои 1974 то соли 1988 вазифаи мудири шуъбаи таърихи навтаринро ба ухда дошт. Дар ин давра у оид ба масъалаи то он замон тадкик нашуда «Таърихнигории сохтмони сотсиалистй», ки кариб тамоми масоили таъри-хи замони шуравии халки точикро дарбар мегирифт, хамачониба ба

риштаи тадкик гирифта, соли 1983 бомуваффакият рисолаи докториро дифоъ намуд. Соли 1990 ба унвони профессор шарафёб гардид.

Мавсуф аз душворихо нахаросида, илми таърихнигориро пеша кард ва дар ин чода комёбихои зиёде насибаш гардид. Тавассути захматхои бепоён, талошхои пайгирона ва шабзиндадорихо у тавонист ду асари барчастаи таърихнигорй офарад; "Таърихнигории Точикистони Шуравй (1917-1975)" ва "Таърихи илми таърих ва таърихнигории сохтмони сотсиалистй дар Точикистон". Китоби аввал соли 1978, мачмуаи дуюм соли 1988 ба чоп расид. Соли 1995 асари у бо номи "Точикон: таърихи бо мухри куллан сиррй" аз дасти чоп бароварда ба хаводорони таъриху таърихнигорй пешкаш кард, ки аз чониби олимон ба бахои баландро сохиб гардид. Рахим Масов дар асархояш тамоми тахкик;отхои таърихии ба сохтмони чомеаи сотсиалистй бахшидаро тахлилу баррасй намуд.

Академик Рахим Масов дар навиштан ва чоп карда дастраси хонандагон гардонидани асархои чамъбастии таърихй сахми басо бориз дорад. Ба монанди «Таърихи се чилду панч китоби халки точик», махсусан чилди сеюму китобхои яку ду, ки ба таърихи даврони Шуравй бахшида шудааст.Ин китобхои аввалини чамъбастй, ки ибтидои солхои 60-уми карни сипаригашта, дар Пажухишгохи ховаршиносии Академияи илмхои собик иттифок бо ибтикори академики Академияи илмхои ИЧ,ШС Бобочон Еафуров руи чопро дида, барои тадкикотчиёни минбаъда рохнамои шоиста гардид. Ба гайр аз ин дар навиштан ва дарч кардани чунин асархо: «Очерки таърихи сохтмони колхозй дар Точикистон», "Таърихи синфи коргар дар Точикистон» ду кисм, «Таърихи сохтмони маданй дар Точикистон» ду кисм, «Таърихи Бадахшони Шуравй» ва гайра сахми арзанда гузоштааст.

Маълум, ки масъалаи таксимоти миллй-худудй дар Осиёи Миёна шаффофият ва холисона аз тарафи рохбарони онвакта дида нашуда буд, ки дар натича аз хама беш халки точик чабр дид. Ин масъалаи мухим ва ахаммияти зиёди илмй ва сиёсй дошта Рахим Масовро ором гузошта наметавонист ва у дар назди хеш вазифа гузошт, то дар асоси маводи боварибахши бойгонй рушанй андохта, хакикати таърихиро муайян намояд. Пас аз чустучухои тулонй ва дида баромадани бойгонихои шахрхои Осиёи Миёнаву Маскав ба олим муяссар гардид, ки ба бисёр масоили норавшани масъалаи мутазаккир равшанй андозад. Доир ба ин масъала як асаре бо номи «Таърихи табартаксим» чоп намуд, ки он дар байни ахли илму адаб вокунишхои зиёде ба вучуд овард ва ин асар бо забонхои дигар низ ба таври пурра тарчума гашт.

Баъд аз ин чандин асархои академик Рахим Масов руи чопро диданд, ки сахифахои илми таърихнигориро ганй карданд. Рахим Масов тавонист олимон-муаррихони чумхурй ва берун аз онро гирд оварда, асари чамъбастии шашчилдаи халки точикро ба забони русй навишта аз чоп

барорад ва мухаррири масъул ва яке аз муаллифони он гардад, ки ин асар имруз хонандагони зиёдро дар чумхуриамон ва берун аз он дарёфт. Ин олими пухтакор ва закй чанд сол кабл масъалаи навиштани асари дучилдаи этногенези точикро ба миён гузошта, олимони точик ва берун аз Точикистонро барои навиштани ин асар сафарбар намуд, ки имруз ин асар навишта шуда, х,оло дар дасти чоп аст.

Академик Рахим Масов барои тайёр кардани кадрхои илмй, алалхусус аз байни чавонони точик кушишхои зиёд ба харч додааст. Дар солхое, ки у вазифаи директории институтро ба ухда дошт, корхои зиёде оид ба масъалаи ба даст даровардани бино ва ташкил кардани Осорхонаи миллии бостонии Точикистон ва таъмири мучассамаи Будо ба сомон расонида шуд, дар ичрои ин вазифахои душвор мавкеи рохбарй ва ташкилотчигии Рахим Масов нихоят назаррас аст.

Рахим Масов аз соли 1988, ки вазифаи директориро ба ухда гирифта буд, барои гузаронидани тадкикотх,ои бостоншиносии Саразми бостонй тамоми шароитхоро барои тадкикотчиён мувофики имконият мухайё мекард.

Дар ин чо ногуфта намонад, ки дигар хизмати Рахим Масов чун рохбари муассисаи илмй дар солхои чанги тах,милй тавонист коллективро сарчамъ нигох дошта, тадкикоти илмиро давом диханд.

Академик Рахим Масов инчунин корхои зиёди педагогй ва чамъиятиро дар давраи фаъолияти тулонй ва пурсамари худ ба ичро расонидааст.

Зиндаву цовид монд, щр ки накуном зист, К-аз ацибаш зикри хайр зинда кунад номро.

УДК: 9 (575.3) (092): 396 (575.3)

ВКЛАД АКАДЕМИКА Р. М. МАСОВА В ИССЛЕДОВАНИЕ

ЖЕНСКОГО ВОПРОСА

ЗИКРИЁЕВА М.Ф., Таджикский национальный университет

Историю женщин Таджикистана фактически стали разрабатывать во второй половине ХХ столетия. За последние 70 лет отечественными учеными на гендерную тематику были защищены кандидатские и докторские диссертации, опубликованы специальные монографии, брошюры, многочисленные статьи в сборниках, журналах и газетах на русском, таджикском и узбекском языках.

Труды историков, посвященных женскому вопросу, можно условно разделить на следующие группы: 1. монографии и брошюры, освещающие историю женщин республики; 2. докторские и кандидатские диссертации, исследующие женскую проблему; 3. труды, посвященные истории таджикского народа, истории общественно-политических организаций, сборники научных трудов, материалы научных конференций, где нашли отражение отдельные аспекты гендерной проблемы; 4.научные статьи в сборниках и журналах, а также справочная литература, посвященная женской тематике.

Анализ научных трудов и первоисточников дает возможность констатировать о том, что они имеют большое научно-теоретическое, практическое и познавательное значение, особенно для тех, кто занимается исследованием женской проблемы.

Во второй половине 50-х годов ХХ столетия началась целенаправленная работа по написанию капитальных трудов по истории таджикского народа, в том числе, и по женской проблематике. Для проведения эффективной научно -исследовательской деятельности принимались конкретные организационные меры: формировалась и постоянно совершенствовались деятельность научных центров, в том числе и по разработке истории женщин Таджикистана; открывались высшие учебные заведения; активизировался процесс подготовки научных кадров в других республиках бывшего СССР.

Следует констатировать, что открытие Душанбинского (1931г.) и Худжандского (1932г.) пединститутов, Таджикского государственного университета (1948 г.) создало реальную базу для подготовки национальных научных кадров [1].

Известно, что исследование истории женщин Таджикистана фактически началось с образованием Института истории, археологии и этнографии им. А. Дониш АН Таджикистана, Института истории партии при ЦК КП Таджикистана и возникновением кафедр истории при высших учебных заведениях республики.

Существенный вклад в разработку женского вопроса внес Институт истории, археологии и этнографии им. А.Дониш АН республики. Институт как ведущий научный центр: во-первых, координировал и осуществлял проведение фундаментальных исследований по исторической науке, в частности женской проблеме; во-вторых, совершенствовал процедуру подготовки диссертаций, публикации монографий, брошюр и научных статей, в том числе и по гендерной тематике; в-третьих, организовывал специальные этнографические экспедиции и проводил научные конференции, посвященные женской проблематике. Несмотря на тот факт, что при институте отсутствовал специальный сектор, изучающий историю женщин Таджикистана, всё же ряд научных сотрудников, как Г.Якубов [32; 21-23], З.А.Широкова, С.Э.Каримова и др., исследовали темы, связанные с гендерной проблемой. Ими были подготовле-

ны монографические работы [30,206; 13, 119 ]. Двое из научных сотрудников института Г. Якубов [32] и С.Э.Каримова [12] защитили кандидатские диссертации по истории женщин республики.

Следует отметить, что существенное повышение научно-исследовательской деятельности Института в сфере разработки гендерных проблем наблюдалось в период с 1988 по 2015 гг., когда данный научный центр возглавлял корифей отечественной исторической науки - академик Р.М. Масов. Под его непосредственным руководством были подготовлены и защищены докторские (М.Ф.Зикриеева и др.) и кандидатские (В.М. Мирзоева и др.) диссертации, посвященные историографии и истории женского вопроса.

Женский вопрос частично нашло свое освещение и в трудах ученых, исследующих историографию истории таджикского народа. Эту школу долгое время возглавлял Академик АН Республики Таджикистан Р.М. Масов. В его трудах [16; 17 ] определены три этапа (1917-1941; 1941-1956; 1956 по настоящее время.) развития исторической науки в республике и дан подробный анализ опубликованных и неопубликованных работ, где разработаны основные направления проблемы социалистического строительства, в частности вопрос раскрепощения женщин республики.

В историографическом аспекте женская проблема нашла освещение и научный анализ в монографиях академика Р.М. Масова «Историография Советского Таджикистана (1917-1975 гг.)» (Душанбе, 1978) [16, 81,85,104,120], «История исторической науки и историография социалистического строительства в Таджикистане» (Душанбе, 1 988). К сожалению, в данных работах ученого женский вопрос освещен в общем контексте, а не выделен в специальный параграф или главу. Вместе с тем, необходимо констатировать тот факт, что автор выдвигает конкретные предложения по дальнейшей разработке женской проблемы. В частности, пишет, что «...ряд важных вопросов нуждается в углубленном и всестороннем изучении... участие женщин-таджичек в текстильной и шелковой промышленности» [16,85].

Как известно, в условиях Центральной Азии, в частности Таджикистана, осуществление земельно-водной реформы способствовала не только повышению производства сельскохозяйственной продукции, но и подорвала экономические корни угнетения женщин.

Следует отметить, что историография проблемы земельно-водной реформы и ее влияния на положение женщин-дехканок фрагментарно освещены в исследованиях, посвященных процессу ее осуществления в Таджикистане [2;7;18;5;23;29].

Подробный анализ литературы, посвященной земельно-водной реформе сделан в специальном разделе монографии академика Р.М. Масова [18,23-36]. Анализируя вопрос осуществления реформы, ученый отмечает, что «В Та-

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.