ВИЖАГИҲОИ ЗАБОНИ ГУФТУГӮИИ ТОҶИКОНИ ХУФАРИИ НОҲИЯИ САРИОСИЁ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

ВИЖАГИХОИ ЗАБОНИ ГУФТУГУИИ ТО^ИКОНИ ХУФАРИИ

НОХИЯИ САРИОСИЁ

Шукурова Азиза Хайруллоевна

Донишгохи давлатии Самарканд

АННОТАТСИЯ

Дар маколаи мазкур оиди вижагихои забони гуфтугуии тодикони хуфарии нохияи Сариосиё ва тафовути лахдаву шевахои онхо аз забони адабии имрузаи тодик маълумот дода шудааст. Мувофики коидаи забони адабй ва нутки умумимиллй лахдаи тодикони хамворзамин ва кухистони ин нохияро дар асоси шеваи дехаи хушманзари кухй - Хуфар ба тарзи мукоиса аз назар гузаронидем.

Калидвожа^о: кухистон, хамворзамин, хуфариён, лахча, шева, шифохй, халкй.

МУ^АДДИМА

Имрузхо мо гувохи он мегардем, ки дар саросари кишвари махбубамон, яъне Узбекистони даннатмаконамон оид ба пос доштани арзишхои миллй, урфу одатхо ва омухтани шеваю махалхои хар як диёр ва таърихи пайдоиши онхо як катор тадкикотхои илмй бурда истодаанд. Мо низ тасмим гирифтем, ки дар бораи яке аз дехахои дурдасти нохияи Сариосиё, махали кухистонии Хуфар, ки аз маркази нохия дар 7 км дурй дойгир шудааст, маълумот дихем ва бо баробари ин тафовути лахдаи ин диёрро аз забони адабй аён созем...

МЕТОДОЛОГИЯ

Ч,амъомади шахрвандии дехаи Хуфар аз як тараф бо нохияи Дехнав хамсархад буда, 8-то махалла, 19-то дехаро дар бар мегирад. Ахолии ин диёр асосан бо чорводорй, богдорй, дуредгарй, кишоварзй ва хунармандй машгул хастанд. Овозаи гусфандхои хисории ин худуд бар хафт иклим пахн гардидааст. Ин сарзамин V аср пеш, яъне 500 сол пеш аз ин ташкил карда шудааст, ки номи он маконро аввалхо "Бобои Мулло" мегуфтанд. Таърихи пайдоиши ин деха мувофики ривоятхо чунин аст: дар дашти домулло Мирак як бой зиндагй мекардаст. Рузе аз рузхо у говхояшро гум мекунад. Сипас барои говкобй суи сахро рох пеш мегирад. Дар аснои дустуду намудани говхояш бар сарзамини хушобу хавое мерасад, ки манзараи хеле зебо дошт. Говхоро дар хамон

сарзамин пайдо карда хеле хурсанд мешавад. Зеро 2-3 гов хамрох пайдо карда 7-8 то шуда, дар як манзили хушбоду хаво ва макони сабзу хуррам сайр доранд. Муйсафед ба атроф назар карда, пай мебарад, ки ин макон хавои дилкашу дилфиреб дорад, ба хокаш назар кунад, хосилхез ва дехконбоб аст. Ба ин маскан "Хушбахр" ном дода, (яъне бахри хуш, макони хушобу хаво) ном гузошта, бо оилаву кавми худ ин чойро маскани икоматй интихоб мекунад. Яъне бо кушиши ин марди шариф дашти серхосил ба як маскани ободу хушманзаре табдил меёбад. Охиста-охиста дар Хуфар аз хар кучо 11-то авлод кучида омада макон мекунанд, ки имруз ба як дехаи серахолй ва муттахиду мукими точикнишин табдил ёфтааст. (мувофици нацли сокини муцимии ин деуа Х^оцй Муродалй Боборацабов).

НАТИЧ,АХ,О

Ахолии дар ин худуд икоматдошта хамаашон точикзабон буда, кариб ки лахни точикиашонро то имруз пурра махфуз нигох дошта омадаанд. Лахни точикони хамворзамини он аз лахни кухистон ба куллй фарк мекунанд. Дар лахчаи точикони хамворзамин харчанде, ки суханрониашон бар забони адабй наздик бошад хам, ахён-ахён калимахои узбекй ба назар мерасад, ки ин албатта таъсири мухиту чамъият мебошад. Масалан: точикони хамворзамин имрузхо дар лахчаи забони гуфтугуии хеш калимахои узбекии "айникса" (алалхусус, алхол) ва "ишкилиб" (кори карда, ба хар хол)-ро фаровон истифода мебаранд. Мисол: дар забони адабии точик чумлаи "Алалхусус, ман аз ин кори у хурсанд шудам"-ро дар лахчаи точикони хамворзамини нохияи Сариосиё ба тарики зайл баён месозанд: "Айникса ман аз ин кори у хурсанд шудам" Ё ин ки дар чои дигаре гирем: чумлаи "Кори карда имруз хаво хунук нашавад"-ро меорем. Ба чои ибораи "кори карда" мардуми хамворзамини ин макон дар бисёр холатхо калимаи узбекии "ишкилиб"-ро истифода мебаранд. Масалан: Ба чои чумлаи "Кори карда имруз уаво хунук нашаваддия ", чумлаи: Ишцилиб, имруз уам уаво хунук нашавад-дия"-ро истифода мебаранд. Боз мо метавонем оиди ин ду калимаи узбекй, ки дар лахни точикони ин макон серистеъмоланд, мисолхои зиёде орем. Масалан: Айникра, ин рафтори дагалонаи у уозиронро писанд наомад. Дар ин чумла низ ибораи узбекии "айникса" истифода карда шудааст, асли он дар забони адабй ба тарики зайл баён карда мешавад: Алалхусус, ин рафтори дагалонаи у уозиронро писанд наомад. Ё ин ки "Кори карда имсол хосил нагз шавад-дия" Дар лахчаи точикони хамворзамини ин диёр чунин баён карда мешавад: "Ишцилиб, имсол уосил нагз шавад-дия" мегуянд. Дар

nax^au to^hkohh KyxucTOHH xy^apfl 6omag, hh xycycu^T KaM 6a Ha3ap Mepacag. Ohxo xapnaHge kh nax^aBfl ry^Tyry gomTa 6omaHg xaM, KanuMaxou y36eKupo KaM xaMpox MeKyHaHg. Eo u6opau gurap ryeM axeH-axeH KanuMaxou y36eKupo xaMpox MeKyHaHg.

^Ke a3 ^ap^Htfrxou acocuu meBau xy^apueHu hoxhah Capuocue a3 gurap meBaxo gap oh Me6omag, kh gap 6ucep MaBpugxo ohxo 6aHgaKH xa6apuu "acr"-po gap maKnu "an" ucra^oga Me6apaHg. MacanaH, ^etnxou xa6apuu:

1.,3,ap 3aöoHH aga6f 2.^ap ^ax^an xy^apueH:

1. Mepa^TaacT 1. Mepa^Tafi

2. MexoHgaacT 2.MexoHgafi

3. Mery^TaacT 3 .Mery^Tafi

4. Mepy^TaacT 4. Mepy^Tafi Tana$$y3 Kapga MemaBag. Fafip a3 hh gap meBau xy^apueHu hoxhah

Capuocue ucTH^ogau nemo^Hgxo hh3 a3 3a6oHH aga6uu to^hk Ba a3 nax^axpu to^hkohh gurap MaKOH Ta^OByTH KanoH gopaHg. MacanaH: nemo^HgxoH "6a", "a3", "gap" nac a3 KanHMa 6o KanuMaxou a3 xygam nem nacnuga Meo^Hg. MacanaH:

1)^ap 3a6oHH aga6f 2) ,3,ap

^ax^an xy^apneH

1)^ap xoHa 1) XoHaga

2)^ap pox 2) Poxga

3)^ap Kyna 3)Kynaga

4)^ap MaKTa6 4)MaKTa6ga

5)^ap gexa 5)^exaga Mucon: ^yMnau xa6apuu: "MaH 6a gapc gep MOHgaM", 6a nax^au xy^apueH

gap maKHH "MaH gapcga gep MOHgaM" H^oga Kapga MemaBag. E hh kh gap ^oh gurap nyMnau: "MaH gap xoHa HumacTarfl 6ygaM", 6a nax^au xy^apueH "MaH xoHaga mumTeM" 6aeH Kapga MemaBaHg.

^ap nyMnaxoH 6ono nemo^Hgu "gap" gap maKnu nacBaHgu "ga" OMaga ucTogaacT, kh oh gap meBau "6oHcyHHeH" Ba "caMap^aHgneH" gap maKnu "6a" 6a Ba3H$au nacorag Meo^Hg. MacanaH:

1) ^ap 3a6oHH aga6f 2) ^ap ^ax^an 6oöcyH Ba caMap^aHg

1)Ea xoHa 1) XoHa6a

2)Ea Kop 2) Kop6a

3)Ea gexa 3) ^exa6a

4)Ea MaKTa6 4) MaKTa66a Ba xoKa3O, kh gap hh 6opa 6ucep ohhmoh gap Tag^H^OTxou hhmhh xem mhcohxo OBapgaaHg. A3 ^yMna, AKe a3

ycrogoHH Ka^egpau 3a6oHH to^hkhh goHHmroxu gaBnarau CaMapKaHg 3a6oHmHHoc, goKTopu ^anxpu ^HnonorH, A.XoHxy^aeBa gap khto6h "ffleBamuHocuu toh,hk" hom puconau hhmhh xem hh aKHgapo 6a TapHKH 3aftn u6po3 KapgaaHg: "^Ke a3 xycycuaTxou acocuu nemoaHgu "6a"-H 3a6oHH aga6H gap oh acT, kh oh gap meBau muMonH 6a Ba3H$au nacoaHg Meoag. Mucon xoHa6a, Kopda, rnayap6a, 6o3op6a, dapc6a Ba raftpa.

MYXOKHMA

^ap meBau rypyxu muMonH nemoaHg-nacoaHgu "ga", "gap" 6o nemoaHgu "6a" xaMMatHO myga, cyft, MaKOH Ba 3aM0Hp0 H^oga MeKyHag. ^ap hh xycyc ry^Taxou 3a60HmuH0C H.MatcyMH HH3 ko6hhh KaHg acT: "C.Ahhh gap acapxou nema3HHKHno6uH xyg nemoaHgu "gap"-po nyH Bocurau H^ogau cyft Ba xapaKarpo 6a TaBpu Bacet Ba $ap0B0H ucrn^oga 6ypgaacT: ^ap MaKTa6 nomTrox MepaBaHg. (C.Ahhh. "TaxcH6-yc-cH6eH"). ^ap meBau rypyxu mHMoM, gap aK TapTu6 OMagaHH nemoaHgy nacoaHg gap aK at3OH ^yMna 6emTap xoch aga6ueTH KnaccHKH Me6omag. X^mhh TapHK nemoaHgxou Ma3Kyp nyH gap xaMau meBaxou muMonH gap meBau toh,hkohh xy^apuu Hoxuau Capuocue HH3 ponu acocupo Me6o3aHg. nemoaHg Ba nacoaHgxoe, kh gap TaMOMH meBaxou 3a6oHH toh,hkh ucretMon Mee6aHg, acocaH HHxoaHg: -a, -pa, -ga, -Hga, -Kara, -6apuH. MacanaH: MaH Typo a3 aBBan MemuHOXTaM, gap nax^au to^hkohh xy^apuu Hoxuau Capuocue "MaH myn a aeeax MernmoxmaM " ry^Ta MemaBag. E hh kh gap h,oh gurap: HMpy3 ku yaMpoyu MaH 6a 6o3op Mepaeadl, gap nax^au xy^apueHH hh guep nyHHH ry^Ta MemaBag: "HMpy3 ku MaH^amu 6o3op Mepad?" Ba xoKa3O...

^ap TaMOMH meBaxou 3a6oHH toh,hkh ponu nemoaHgxou homh HH3 HHxoaT KanoH acT. Hh HaMyg nemoaHgxo 6o nacoaHgxo gap aK TapKu6 BOKet MerapgaHg. Eat3aH ucMxoe, kh 6a Ba3H$au nemoaHgxou homh ucretMon MemaBaHg, nyH KanuMaxou MycTaKun Ba 6at3aH nyH KanuMaxou epupacoH 6a Kop 6ypga MemaBaHg. ^ap meBau Ma3Kyp nemoaHgxou homh 6at3aH 6o cy^HKcu -o, -xo cypar Merupag, kh oh 6a nyMna aK HaBt MaHcy6uaTH MatHOH Me6axmag. MacanaH: "Tycompo dap Ha3du xoHa 6acmaacm". Hh nyMnapo 6a nax^au xy^apH: "Tycompa nernu xoHa 6acmau" MeryaHg, kh 6a nax^au Hoxuau OxanHKH maxpu CaMapKaHg xene ma6oxaT gopag. E hh kh gap h,oh gurap: OdaM^opo гy$maм, gap nax^au to^hkohh xy^apuH Hoxuau Capuocue "OdaModa syfymaM" MeryaHg, kh gap nax^au oxanHKueH HH3 nyHHH ry^Ta MemaBag. TaHxo 6a h,oh ^etnu '^$maM" ohxo MeryaHg, kh hh an6arra xoch meBau MapgyMH xaMOH guep acT, kh conxoH con a3 3a6oH 6ap 3a6oH ry3amTa to 6a HMpy3 Hurax gomTa mygaacT. ^Ke a3

хусусиятхои хоси шеваи шимолй дар он аст, ки ба вазифаи калимахои ёридиханда бештар калимахои дорои маънои аник истифода мешаванд: муддат, зарф, давом ва гайра. Баъзан дар шеваи мазкур пешоянди номии забони адабй наздик, аз руи вазифа, муродифи пешоянди "пешй" ба шумор меравад, ки он дар лахчаи точикони хуфарй низ чунин ифода меёбанд: "Ба пеши вай намера ", "Пеши занакода рав ".

ХУЛОСА

Хулоса, точикони хуфарии нохияи Сариосиё низ чун точикони дигар гушахои кишварамон дорои таъриху лахчаи хеш ва эчодиёти шифохй-халкии хеш мебошанд, ки дар тули асрхо аз авлод бар авлод гузашта то ба замони имруз расидаанд. Ба кадри имкон харакат кардем, ки дар бораи лахчаи хуфариёни ин диёр, истифодаи пешоянду пасояндхо дар лахчаи хуфариён ва тафовуту фаркияти он аз забони адабии хозираи точик ва дигар лахчахои забони точикй ба мушохида гирем. Инсон метавонад, дар натичаи омухтани илми шевашиносй бо баробари омухтани таърихи диёри хеш, арзишхои миллй ва урфу одатхои хешро, ки аз аср бар аср, аз насл бар насл мерос мондаанд, махфуз дошта онро пос дорад,то наслхои оянда низ аз онхо вокиф гарданд. Максади мо аз омухтани илми шевашиносй дар он аст, ки урфу одатхои миллии кадимаи хешро аз нав зинда гардонда, шеваи махалхои точикнишини нохияи Сариосиёро аён намуда, тафовути онхоро аз забони адабии хозираи точик ва шевахои дигари точикй аён намуда, бар илму фан навгоние дохил намудан аст. То наслхои оянда низ аз таърихи диёри хеш, иборахои лахчавии хеш, эчодиёти даханакии халки хеш, ки дар гузашта месароиданд, вокиф гарданд ва софиву покизагии миллати хешро хамеша хифз намуда, забони софи ноби точикии худро бар кадри имкон пос доранд.

АДАБИЁТХО

1. Х,омидов Д. Шевашиносии точик. Душанбе: 2006.

2. Эшниёзов М. Вожаноманависй ва харитабардории хусусиятхои лахчавй. Душанбе: 1999.

3. Х,омидов Д. Шевашиносй. Душанбе: ДМТ, 2016.

4. Бердикулов X,. Хонхучаева А. Шевашиносии точик. Самарканд: 2012.

5. М. Эшниёзов . Диалектологияи точик. Кисми 1. Душанбе: 1977.

6. Кораев с. Топонимика. Тошкент:2006

7. Х,омидов Д. Тахкики забоншиносии гидронимхои мавзеъхои точикнишини Мовароуннахри таърихй: автореф...докт...илм...фил...Душанбе. 2018.

8. Сариосиё. Утмиши ва бугуни. Мухаррир, 2013.