CC BY
6
ТДУ 82.09
DOI:10.51844-2077-4990-2022-1-107-113
ВЕЖАГИХ,ОИ Амаков Сорбон Холович, аспиранти
ЖАНРИИ "ОН ЧЙ АЗ САР Академияи миллии илмуои Тоцикистон
ГУ ЗАШТ"-И ЦАЛОЛ ИКРОМЙ (Тоцикистон, Душанбе)
ГЕНЕАЛОГИЧЕСКИЕ Амаков Сорбон Холович, аспирант
ХАРАКТЕРИСТИКИ Национальной академии наук
ПРОИЗВЕДЕНИЯ ДЖАЛОЛА Таджикистана (Таджикистан, Душанбе) ИКРАМИ «ПЕРЕЖИТОЕ»
GENEALOGICAL Amakov Sorbon Kholovich, post-graduate
PECULIARITIES OF JALAL student of the National Academy of
IKROMI'S LITERARY PRODUCTION Sciences of Tajikistan (Tajikistan,
ENTITLED AS "EXPERIENCED" Dushanbe), E-mail: amakovs@mail.ru
Вожа^ои калиди: ёддошт, жанр, насри мустанад, воцеият, санад, ууццат, тасвир, адиб, эцодиёт, чеура
Дар мацола хусусиятуои жанрии асари Цалол Икроми «Он чи аз сар гузашт» мавриди барраси аст. Цайд шудааст, ки "Он чи аз сар гузашт "-и Цалол Икроми асари ёддоштии ба худ хос буда, зиндагии кору фаъолияти нависанда, сахти ва мушкилщои ташаккули як нависанда дар цомеаи худкомаи шурави нишон дода бошад. Хамчунин сауифауои фаъолияти эцодии нависанда, барору муваффациятуо дар кори эцоди, умуман сабку услуби хосе халлоцияти вай низ дар ёддошт ба тасвир омадаанд. Бо санаду мисолуои фактологи муаллифи мацола собит месозад, ки асари мавриди таулили Икроми бештар ёддошти адабиро мемонад.
Ключевые слова: мемуары, жанр, документальная проза, действительность, реальность, документ, образ, писатель, произведение, лицо
Статья посвящена проблеме рассмотрения и определения жанра произведения Джалола Икрами «Пережитое» (или "Всё что было пережито"). До сих пор многие вопросы, связанные с категориями жанра и жанровым анализом произведения Джалола Икрами, остаются нерешёнными. В номинируемом произведении учитываются категории жанра. Автор уточняет, что произведение Джалола Икрами представляет собой уникальные мемуары, в которых показаны жизнь и творчество писателя, трудности и сложность преодоления писательского пути и признания Джалола Икрами писателем в авторитарном советском обществе. В мемуарах описаны также страницы творческой деятельности писателя, успехи и достижения его творчества, в целом его неповторимый стиль и нрав. В заключение автор приходит к выводу, что произведение Икрами больше похоже на литературные мемуары.
Key words: memoirs, genre, documentary prose, reality, document, image, writer, literary production, person
The given article dwells on the issue concerned with consideration and definition of the genre of Jalal IkromVs literary production entitled ad "Experienced" (or "All that was pasted"). Until now, many issues related to genre categories and genre analysis beset with Jalol IkramVs literary productions remain unresolved. The mentioned work takes into account genre categories. The author of the article clarifies that Jalol IkramVs literary production is a unique memoir, which shows the writer^s life and creations, difficulties overcoming the writer^s path and recognizing Jalol Ikrami as a writer in an authoritarian Soviet society. As well as, the memoirs describe the writer^s creative activity pages, successes and achievements of his work and his unique style and temper, upon the whole. In conclusion, the author of the article comes to the conclusion that IkramVs literary production is more like a literary memoir.
Суннати ёддоштнависй дар адабиёти точик хдрчанд таърихи щадима дорад ва хдтто бо сабаби иртиботи он ба сафарнома ба даврони тоисломй мепайвандад, вале дар адабиёти муосири точик ба номи устод Айнй марбут аст. Бархд^, устод Айнй бо навиштани китоби "Ёддоштх,о"-и хеш, ки хдрчанд нотамом мондааст, як шеваи тоза ва рох,и наверо дар анъанаи ёддоштнависй боз кард, ки арзиш ва ахдмияти онро академик Мухдммадчон Шакурй дар китоби чудогонаи худ [6] хеле муфассал баррасй намудаанд. Ва ин рох,и огознамудаи устод Айниро нависандагони дигари адабиёти точик, ки аксаран чун шогирдони мактаби устод эътироф гардидаанд, идома доданд, ки ин чо метавон аз асар^ои "Субхд чавонии мо"-и Сотим
УлyFЗOдa, "Устоди ман, мактаби ман, xyди ман"-и Ч,алол Икромй, "Маъвои дил"-и Рахим Ч,алил[4] ёдовар шуд. Хар як аз ин осор дорои арзиш ва ахамияти ба xyд xоc дар адабиёти точик мебошанд, ки бахсу баррасии чудогонаро та;озо дорад. Ба таври мyшaxxac ба тахлил кашидани ин асар имкон медихад, ки сахми мyaллифони онхо ва мав;еи хар як аз ин осорро дар тахавввули ёддоштнависии адабиёти имруз мyaйян карда бошем.
Нависандаи мaъpyфи точик Ч,алол Икромй бо таълифи асаре тахти унвони "Устоди ман, мактаби ман xyди ман", ки хамчун ёдкарду xотиpaхои Уро рочеъ ба устод Садриддин Айнй фаро мегирад, тачрибахои аввалинро дар нигориши ин навъ асар ба зухур расонд. Вай дар дигар асархои мухташами xyд, аз чумла романхои сегонаи "Дyxтapи оташ", " Тaxти вожгун" ва "Дувоздах дарвозаи Бyxоpо" низ аз унсурхои жанри ёддошт истифода кардааст. Инро бештар дар матолиби xонaводaи y ва мушохидаи шaxcй, инчунин ;ахрамононе, ки бевосита бо прототипи онхо муаллиф хамсухбат шудааст, ба мушохида гирифтан мумкин аст. Худи нависанда ба ин матлаб дар осори ёддоштии xеш низ ишорат мекунад ва аз чумла дар "Он чй аз сар гузашт", ки ин ма;ола ба тах;и;у баррасии бapxе аз вежагихои он татисос ёфтааст, чое мyшaxxac чунин таъкид кардааст: "Ман дар бораи Атоxочa дар романи «Дувоздах дарвозаи Бyxоpо» ба тафсил баён кардаам" [2,с.17].
Нихоят y суннатхои ёддоштнависро идома дода, бо гузашти замон дар солхои оxиpи хаёти xеш, тавре xyдaш дар OFOЗи асар ишорат мекунанд, дар синни хафтодупанчсолагй асари ёддоштии мукаммале ба ;алам овард, ки "Он чй аз cap гузашт" унвон дорад. Ин асар ^xycr тавассути мачаллаи "Садои шар;" дар шуморахои 1-4-и соли 2006 ва баъдан бо эхтимоми хамин мачалла ба сурати китоби чудогона руи чоп омадааст. Аз ишорати муаллиф равшан мешавад, ки ин асар соли 1984 ба ;алам омадааст, зеро ^xycr таъкид мешавад, ки он дар хафтоду панчсолагй навишта шудааст: "Дар ва;ти cap карда навиштани ин саргузашт умрам ба хафтоду панчсолагй расид" [2,с.8].
Нуктаи чолиби таваччух он аст, ки Ч,алол Икромй дар OFOЗи китоби мазкур сабабхои ручуъ ба таълифи ин навъ осорро хам шарху тавзех дода, хатто даст кашидан аз таълифи дигар анвои осор, аз чумла роман ва мурочиат ба иншои ёддоштро як шеваи xo№ рузгори пирии xеш унвон намуда, изхор медорад, ки хар чй иншо xохaм кард, беFapaзонa ва мунсифона xохaд буд: "Бале, айёми пирй хам расида омад. Аксари хамсолон ва хамсухбатон аз байн рафтанд. Холо ман ба xyд ахд кардам, ки дигар роман наменависам. Фа;ат бо xохиши дил, шав; пайдо шавад ба даст ;алам гирифта ягон асари бадей менависам. Набошад, хамин ёддоштхои умри гузаштаамро менависам. Дар бораи одамхои бисёре, ки дар муддати зиндагиам ба ман воxypдaaнд, ё ки ман бо муносибате ба онхо рубару шудаам, менависам. Одамхоро чи тавре, ки ман медонам ва ман фахмидаам, беFapaзонa, чи тавре ки хастанд, то тавонистам хартарафа нишон додан меxохaм. Ин дунё бо одам обод, бо одам бар;арор гаштааст. Одамро ки тасвир кардам, замонаш, мухиташ, кору борашро хам менависам" [2,с.8].
Ин чо Ч,алол Икромй дар бораи таъкиду тaFЙиpи он, ки одатан ёддошт дар cолxypдaгй, пас аз aндyxтaни тачрибаи зиндагй таълиф карда мешавад аз шеваи мaxcycи ёддошт нигориаш ва бapxypди гуногуни одамон ба ёддоштхояш ишорат кунад ва хатто аз xонaндaи xеш пузиш хам меxохaд, ки хар чй дар зиндагонй будааст бидуни тaFЙиp ва ба ;авле "баъзехоро дар либоси сиёх ё ки xокиcтappaнг ва бapxеpо ба чомаи гулгун тасвир мекунад: "Бигузор, xонaндa аз ман xaфa нашавад, ки чаро баъзехоро дар либоси сиёх, ё ки xокиcтappaнг, баъзехоро дар чомаи гулгун ва сабз ва баъзехоро дар x^raa™ сафед тасвир кардаам. Ман беFapaз, хар чй ки хаст менависам. Худи тасвири беFapaзонa ба онхо рангубор медихад, xyди кор ва амалашон онхоро сиёх ё сафед мекунад" [2,с.8-9].
Аз мухимтарин усули нигориши жанри ёддошт ба тафсил баён шудани шархи холи xyди адиб ва гузаштагони у, рузгори xонaводa ва на;ли зиндагиномааш аз айёми таваллуд то фурсати иншои асар махсуб меёбад. Ч,алол Икромй дар OFOЗи асари xеш ба ин нукта ишорат мекунад, ки у xоcтоpи он аст, ки ;абл аз баёни холу хаво ва рузгори xеш аз ачдодаш бинависад, зеро ба ;авли нависанда '^apax™ шачараи мо нест ва авлодамон намедонанд, ки падару бобохои мо кихо буданд".
Хамин тавр, китоби ёддоштии нависанда Ч,алол Икромй аз баёну тасвири холномаи падару модари адиб ва чойгоху ма;оми онхо дар замоне, ки адиб хамакнун xyдpовy онхоро мешиноxт, ё дар бораи онхо шунидааст, OFOЗ меёбад. Нависанда бо нигох доштани яке аз рукнхои аслии жанри ёддошт, ки мустанад будан аст, бо зикри да;и;и замон ва солхои мyшaxxac на;ли xешpо OFOЗ менамояд. Вобаста ба ин, руйдодхои зиндагонии xyд ва волидайнашро аз на;ли во;еахои
сукунат дар Чорчуй дар солхои 1917-18 OFOЗ намуда, рочеъ ба ;иблагохи xеш, ки он айём ^озии ин ;аламрав буд, чунин менависад: "Падарам унвони Судуриро (яке аз ма;оми баланди илмй дар дарбори амир - С.А.) гирифта, ба вилояти Чорчуй ;озй шуда буд, ки он яке аз вилоятхои кало н , мирнишин ва ободи Бyxоpо ба шумор мерафт. Мири Чорчуй хамон ва;т Мухаммад Юнус буд. Чорчуй арк дошт, ки мир дар он чо менишаст. Падари ман бо мир Мухаммад Юнус чандон созиш надошт. Ва;те ки чанг cap шуд, шуришгарон (ин;илобчихо) FOлиб баромаданд. Козй ва мир Чорчуйро партофта гypеxтaнд. Дар ин бора дар поёнтар боз муфассал истода мегузарам, холо cyxaн дар бораи толон дидани падари ман» [2,с.10].
Хамин тавр, зикри во;еоти зиндагонии адиб OFOЗ меёбад ва идомаи во;еоти рузгори xешpо нависанда хини сукунат дар Fиждyвон, ибтидои чанги аввали чахонй, во;еоти ин;илоби Бyxоpо, сафар ба ин шахр ва амсоли ин ба ;алам меоварад: "Дар соли 1920 мо дар Fиждyвон будем. Ду руз пеш аз чанг (намедонам дониста ва надониста) падарам зани калони xyдpо бо мо (ман, акем ва xохapaм) ба Бyxоpо фиристод. Мо бо xyд чандон чизи бисёре нагирифта будем. Дар Бyxоpо, дар гузари Дегрезй хавлии калони дарун ба дарун асбобу ускунаю чизу чора доштем. Бинобар он хамаи чизу чорахоро дар Fиждyвон монда омадем. Баъд чанг cap шуду мо боз толон дидем..." [2,с.11].
Ч,алол Икромй дар бораи замони таваллуди xеш низ асноди ;обили мулохизаро манзури xонaндa мекунад. Вай бар асоси мадорики дар татиёри xеш дошта, инчунин на;ли пайвандонаш xyд санаи милод ва замони ба арсаи хаёт ;адам гузоштанашро да;и; намудааст, ки ин матлаб барои омузиши чараёни зиндагонии адиб xеле мухим ва зарурй ба назар мерасад. Муаллифи асар raxyCT таъкид бар он медорад, ки аз падар дар бораи рузи таваллуди ман чое ё дар му;оваи ягон китоб чизе нанавиштааст ва агар навишта бошад хам шояд аз миён рафта. Зеро у баъд аз Ин;илоби Бyxоpо ба чуз чанд китоби хикоят чизе аз падар ба мерос нагирифтааст. Албатта, ин холат пеш аз хама ба ва;оеи сиёсии он давр, ки ба таъкиди адиб бо Ч,анги аввали чахон соли 1914 шуруъ шуда, хамакнун дар айёми баргузории Ин;илоби Бyxоpо идома дошт, пайванд мегирад. Шояд он то ба китобсузихои солхои 37-уми асри ХХ идома дошт. Аммо вай бо ишорат ба на;ли пайвандони xyд чунин менависад: "Бинобар он мегуям, ки дар дасти ман ягон санаде нест, ки руз, мох ва соли таваллуди маро нишон дихад. Амма ва xолaхоям гуфтанд, ки ман дар ва;ти чанги суннию эронй, дар тирамох таваллуд шудаам. Ч,анги суннию эронй дар Бyxоpо дар соли 1909 ба вукуъ омада буд; сентябр хам мохи тирамох аст. Бо хамин ;арор додам, ки ман дар соли 1909, дар 20 мохи сентябр ба ин дунёи пуршур омадаам" [2,с.11].
Таъкиди нависанда бар ин ки у санаи 20 сентябри соли 1909 ба дунё омадааст, дар навбати аввал хамон корбурди шеваи xo№ нигориши ёддошт аст. Адиб аз хар роху восита меxохaд, ки хама нукоти зиндагонии xешpо тавассути аснод да;и; намояд ва аз ин ру шевахои мyxтaлифи таъйин ва корбурди санадхоро дар баёноти xеш ба кор мегирад. Яке аз ин усулхо агар такя ба мероси бозмонда аз падар бошад, равиши дигар такя ба на;ли пайвандон, дигар асноду во;еахои таъртай, сана, сол ва мохи таваллуди xешpо да;и; мекунад.
Шеваи дигари баёноти мустанади нависанда ба зикри мyшaxxacи маълумот дар бораи xонaводa, xиcлaт ва фазилати падар ва фарзандони дигари оила аст. Хатто адиб сабаби аслии бештар аз падар ёд кардани xешpо ба он нисбат медихад, ки чун аз xypдй аз модар махрум монда, навозишу мехрубонии модарро дар xorap надорад, ба ин сабаб бештар аз падар ёд мекунад: "Ман аз модар фарзанди сеюм шуда ба дунё омадаам. Пеш аз ман xохapaм - Масрура, бародари калонам - Нуриддин буданд. Пас аз ман як додарам - Мухиддинчон ба дунё омадаасту модарам вафот кардаанд. Дар он дам ман тaxминaн дусола будаам. Аз ин ру ман лутфу мархамати модарро дуруст надидаам, аз мехрубонихо ва навозишхои модар махрум мондаам. Бинобар он дар ин чо меxохaм, ки падарамро нависам ва ёди падарро кунам!" [2,с.12].
Ёддошти «Он чй аз cap гузашт" бо фарогирии во;еахои сиёсй, таъртай, тасвири хаёти ичтимоии наздик ба 70 соли ;арни ХХ, руйдодхои нодири фархангй, ки хамагй бо аснод ва далоилу тасвири во;еии матолиб мустанад гардиданд, ба ;алам омадааст. Аз ин лихоз, асар дорои хам ахамияти таъртай, хам адабй буда, дар таъйини мyшaxxacи руйдодхои давру замон, xoca во;еоти маънавиятситезии солхо 37-уми асри ХХ, ки нависандаро бевосита ба коми xyд фурУ кашида буданд, аз арзиши мухиме бapxypдоp аст. Фаротар аз хамаи ин ахамияти сарчашмавии китоб дар тах;и;у баррасии марохили мухими зиндагиномаи адибони барчастаи адабиёти муосири точик, инчунин вазъи адабй ва шевахои омузишу парвариш дар замони OFOЗи
зиндагонии нависанда ва монанди ин равшан мегардад. Аз чумла, вакте ки адиб мехохад рочеъ ба шогирдони падари хеш маълyмот дихад, дар мавриди саводy маънавиёти онхо сyxан намyда, оид ба вазъи таълим, донишхои фарогирифтаи онон, осори мавриди мутолиаи онхо мyшаxxасан ва бо зикри аснодy далоил сyxан меронад. Аз чумла, рочеъ ба яке ду нафар аз чунин шогирдон, ки он замон дар макоми мирзой, яъне котибй дар назари падари нависанда фаъолият доштанд ва ба кавли y адиби хушсалика ва мунавварфикр буданд, Мирзо Исмоил, Мирзо Мухаммад Мурод ва Мирзо Кобил чунин маълумот медихад: "Яке аз он мирзохо, ки номаш гуё Мирзо Исмоил буд, пас аз инкилоб ба идорахои давлатй даромада кор кард, хеле фаъолият нишон дод, хатто аъзои партияи коммунистй шуд ва уро раиси иттифоки косибон интихоб карданд. Ин мирзо хеле босавод буд, намедонам лафзи арабиро медонист, ё не, ба хар хол ба мо (ба ман, ба акаам ва ака Турсун) рузхои камкории зимистон, дар хамон мехмонхонаи баланд, нишаста аз руи Куръон киссаи Юсуфу Зулайхоро хонда, тарчума карда медод. Афсус ки он чавони босавод дер намонд, ба бемории сил гирифтор шуда мурд. Хукумати Бухоро уро бо тантана гур кард»[2,с.43].
Ма^з, тавассути хамин асар номи ин чавонони бомаърифати Хукумати Бухоро ба сахифахи таърих сабт шудаанд ва баробари ин нависанда кушидааст, ки усулхои маърифатандузй ва савияи дониши ахли замонашро ба калами тахрир дароварад.
Дар идома, рочеъ ба нафари дувум бо номи Мирзо Мухаммад Мурод зикри маълумот намуда, нахуст ба саводи баланди вай ва шеърдустиву шеърдониаш ишорат намудааст: "Яке аз мирзохои падарам Мирзо Мухаммад Мурод ном дошт, ки хеле босавод буд. Ба гумонам шеърдуст ва шеърдон будааст. Аз вай баёзи бисёр хубе ба ман мерос мондааст, ки холо дар китобхонаам махфуз аст. Умуман дар козихонахо ва идорахои болоии аморат босаводтарин ва хушсаликатарини одамон хамин мирзохо буданд" [2,с.44].
Аз маълумоти нависанда маълум мешавад, ки аксари мирзоёни ин замон дорои салика ва саводи баланд буда, дар баробари танзими фаъолияти расмй, хуччатнигории дарбори аморати Бухоро ба анчоми корхои муайяни адабй, аз чумла китобати нусхахо, баёзхо низ машFyл гардида буданд. Бар асоси хамин шева аз фаъолияти Ахмади Дониш дар ин соха ёдовар шуда, баъдан дар бораи нафари дигаре бо номи Мирзо Кобил ёдовар мешавад, ки дар канори саводи хуб ба шеъру шоирй хам машFyл будааст ва баъдан дар даврони шуравй дар риштаи забоншиносй низ шyFл варзидааст. Нависанда зиндагонии уро то поёни умр, ки дар китобхонаи ба номи Фирдавсии Точикистон фаъолият намудааст, ба калам оварда, аз чумла навиштааст: "Дар мирзохонаи козии калони Бухоро Мирзо Кобил ном мирзои босаводи машхур кор мекард, ки вай хам шоир буд, хам донишманд ва забоншинос буд. Солхои охири умраш дар китобхонаи ба номи Фирдавсй, дар Душанбе, дар шуъбаи дастхатхо кор мекард ва баъд хеле пир шуда вафот кард" [2,с.44].
Нуктаи кобили таъкид он аст, ки муаллиф дар чараёни шарху тафсири рузгори ин шахсияти босавод ва шоиру донишманд матолибе зикр мекунад, ки бевосита худ шохиди он будааст ва чанбаи мустанади накли ин вокеахо дар он ба зухур мерасад, ки нависанда мустакиман бо ин нафар сухбат намудааст. Вай дар идомаи накл дар бораи Мирзо Кобил чунин менависад: "Рузе ба китобхонаи Фирдавсй, ба шуъбаи дастхатхо даромада бинам, Мирзо Кобил оташин ва хафанамост. Ха, ба шумо чй шуд, гуфта пурсам, мегуяд ки Махдум, хамин Fиёс (сохиби лyFати машхур) ба гумонам як одами каддароз, xароб(лоFар) хераовезон будааст. Охир, хар лyFати даркориро чуед, намеёбед, лyFатхои нодаркори ба хама маълум чй кадар ки хохед, хаст! Аз ин суханони Мирзо Кобил ман ва шарики кораш Сирочиддин махдум (ки у хам дар хамон шуъба кор мекард) хуб хандидем. Ин харду донишманд ва одамони хушсалика бисёр китобхои дастхатти нодирро таъмир карданд, чохои сукуташро аз нав навишта пур карданд ва ба китобхона фоидаи бисёре расониданд"[2,с.44].
Нафари дигар, ки нависанда хамчун шахсияти сохибзавк дар бораи вай маълумт медихад, дусти бачагии вай Мухаммадчон ном дошта, бо тахаллуси Васфй шеър мегуфтааст. Ч,алол Икромй дар бораи зиндагонии ин нафар, ки хамчун шоир низ дар чомеа эътироф гардидааст, маълумотеро зикр мекунад, ки шояд дар чойхои дигар ба ин шева маълумот дар бораи у пайдо карда нашавад. Икромй сабабхои кохиши эчодиёти у, аз Иттифоки нависандагон хорич шудан ва дубора ба Иттифоки нависандагони Узбекистон шомил гардидани вай, хизматхояш дар матбуоти точикзабон ва нихоят бар асари бисёр нушидани машрубот вафот намуданашро тасвир менамояд: "Ин писари Мухтори нонвой, ки аз хамон вактхо бо ман тархи дустй баста буд, пас аз инкилоби Бухоро низ хамдигарро ёфтем ва дар Бухоро гох-гох вохурда меистодем.
Акнун китобxон ва бо xaтy савод шуда будем. Сухбатамон аз китобу аз маш;и xaтy ва мaктaбxонй буд... Баъдхо Мухаммадчон шоир шуд, тaxaллycи Васфиро гирифт ва шеърхои бисёре навишта ба газетахо чоп кард. Худаш аз аввал то ба оxиpи умраш коркуни идораи газета буд . Аввал чандин сол дар газетаи Бyxоpо кор кард. Баъд ки дар Тошканд газетаи «Ха;и;ати Узбекистон» (ба забони точикй) ташкил ёфт, у кучида ба Тошканд рафт ва ба хамин газета ба кор даромад. Чандин достонхо навишт, тарчумахои шеърии бисёре дорад, аз классикхо, аз шоирони хамин замони точик ба забони узбекй ва баръакс. Забони точикиро нaFЗ медонист, болаё;ат ва xyшбaён буд. Зуд шеър мебофт ва дар хар xycyc, дар хар маврид, бaxшидa ба хар кас шеър гуфта метавонист. Пас аз анчумани якуми нависандагони Точикистон, ки вай вакили он буд, Уро ба аъзогии Иттифо;и нависандагони Точикистон ;абул карданд. Пас аз 5-6 сол, ки чизи дурусте нанвишт дар ;атори се-чахор нафар ба ном нависандахо, аз сафи нависандагони Точикистон xop^ карданд. Ман хар ;адар кушиш кардам, ки уро мононам, нашуд. Лекин баъдтар, пас аз гузаштани чанд сол ва пас аз эчодкорихои дурусташ, бо тавсияи xyди Мирзо Турсунзода уро боз ба сафи нависандагони Советй ;абул карданд. Лекин ин дафъа дар Иттифо;и нависандагони Узбекистон. Васфй бисёр менушид. Хамин нушиданхо охиста-охиста кори уро карданд ва чураи xyби ман дар аввали солхои хафтод бемор шуда, вафот кард. Кабраш дар ;абристони Дурмани шахри Тошканд, дар ;атори одамони номдори Узбекистон аст"[2,с.54].
Бо такя бар матолиби зикршуда метавон бар ин назар расид, ки дар ха;и;ат китоби "Он чй аз cap гузашт" ба хукми як сарчашмаи мухим дар бораи гурухе аз адибоне xидмaт мекунад, ки рочеъ ба онхо дар осори дигар маълумоти кофй ба даст оварда наметавон. Махз, тавассути тасвири мушохидахои нависанда, сухбату муло;отхояш бо гурухи адибону cyxaнвapони маъруфи камтар шиноxтaшyдa нукоти зарурй ва мухим рочеъ ба онхо дарёфт мешавад. Аз ин нигох, хамон кореро, ки устод Айнй дар "Ёддоштхо" дар мавриди шиноxти шоироне чун Дониш, Хайрат, Мунзим ва дигарон анчом додааст, асари Ч,алол Икромй дар мавриди Васфй ва дигарон ба ичро расонидааст. Дар баробари ин, як вижагии мухими асари Ч,алол Икромй дар он аст, ки дар баробари баёни холу ахволи бapxе cyxaнвapон ва нуктахои зарифу зарурй дар бораи онхо, чузъиёти зиндагонии бapxе ;ахрамонони "Ёддоштхо"-и Садриддин Айниро шарху тафсир мекунад. Аз чумла, маълум аст, ки яке аз персонажхои ин асари човидонаи устод Айнй Paхими Канд мебошад. Ч,алол Икромй дар асари xеш аз падари шоири маъруф Мухаммадчон Paхимй будани вай ёдовар шуда, рочеъ ба нукоти мухимми зиндагонии вай матолибе баён медорад, дар бораи ин шоири маъруф маълумоти муфид медихад ва хам дар чузъиёти "Ёддоштхо"-и Айниро барои xонaндa шарх медихад: "Яке аз бехтарин касон, ки мардум аз у наметарсиданд, зеро ки xo^opy мехрубон буд, шоир Мухаммадчон Paхимй буд. Ман ин марди начибро хануз дар солхои 1922, дар Бyxоpои шариф дида будам. Додари вай дар растаи чинифурушй дукони дарздузй дошт, дар мошинаи дарздузии поякй кор мекард. Мухаммадчон Paхимй бошад дар идораи молия кор мекарду риз;у рузй меёфт ва инчунин хамон ва;тхо шеър хам мегуфт. Мардум шоир будани уро эътироф карда буданд. Боре бо як рафи;и аз xyд калонтарам аз назди дукони дарздузй мегузаштам, ки рафи;ам гуфт:
- Ана хамон марди чавон, ки дар поёни мошинаи дарздузй нишаста, китоб меxонaд, шоир будааст, инро ба ман дадем гуфтанд, вай писари Paхими ;анд будааст.
- Paхими ;андаш кй? - гуфта пурсидам. Намедонам гуфт рафи;ам" [2,с.294].
Ин чо бояд таъкид дошт, ки дар идомаи на;ли мазкур xyди нависанда raxyCT мyшaxxacaн ба ;ахрамони "Ёддоштхо" будани Paхими ;анд ва raxyCT дар бораи у аз ин асар маълумот гирифтанашро баён дошта, баъдан сабаби бо ин ном маъруф гаштани онро тавзех медихад, ки бегумон ин хама барои тавзехи матолиби "Ёддоштхо" на;ши муассир мегузорад: "Кй будани Paхими ;андро ман пас аз xондaни «Ёддоштхо»-и устод Айнй донистам. Paхими «;анд» барои он ла;аб гирифтааст, ки дар лаълие ;урсу ;андалоту ;анд гузошта, дар растахо фypyxтa мегаштааст ва бо хамин ба xyдaш ва оилааш риз;у рузй меёфтааст. Устод Айнй менависанд, ки Paхими ;анд танбурии xyбе хам будааст. Гуё, агар вай дар 6of танбур навозад, булбул омада ба дастаи танбураш менишастааст ва баробари ноxyн задани Paхими ;анд чах-чах мезадааст" [2,с.294].
Дар идомаи зикри маълумоти xеш нависанда ба шархи холи Мухаммадчон Paхимй мепардозад, ки бегумон на;ши мухимми асари адибро ба унвони як сарчашмаи мухим дар омузиши чузъиёти адабиёти нимаи аввали асри ХХ мyшaxxac ва му;аррар месозад: "Инак,
писари калонии Ражими ;анди танбурй - Мухаммадчон Рахимй ба адабиёт шугл намуда, шоир шудааст. Вай дар солхои 1928-29 ба Душанбе омада, дар идораи молия кор мекунад. Он ва;тхо на хона доштааст, на чой! Дар ;арибии бинои хозираи Иттифо;и нависандагон, дар сари куча як будкаи партофташудаи электрик будааст, ки Рахимй дар он кати симини худро гузошта зиндагй мекардааст. Лекин баъд, дар солхои сй хона мегирад, додараш аз Бухоро расида омада, дар «Главлит» ба кор медарояд ва хар ду бародар, ки зан надоштанд, дар он хона исти;омат мекунанд. Мухаммадчон аз идораи молия ба нашриёт мегузарад, мухаррир мешавад, ба газетаю мачаллахо шеър навишта, чоп мекунад ва охиста-охиста машхур мегардад.
Рахимй одами ачоиб, бо феълу хуйи махсус, як дарача ;аландармашраб, хоксор, вале донишманд буд. Донишманди забон, донишманди шеър ва услуб, донишманди адабиёт буд. Танхо зиндагй мекард. Додараш ба чанг рафта бознагашт. Худи Рахимй дар солхои гирифтугири 1937, дар як шаб гойиб шуда рафт. Баъд ки фахмем, аз тарси хабс шудан гурехта, ба як нохияи Ленинград рафта, дар хонаи Козлова ном коргарзане исти;омат мекунад. Баъд он занро ба никохи худ медарорад ва аз вай як писар мешавад, ки холо Козлов ном дорад ва дар кучое кор мекунад, Пас аз ба Душанбе баргаштани Рахимй, занаш бо писараш меояд, чанд гох хамрох зиндагй мекунанд, лекин баъд Рахимй онхоро тарк мекунад" [2,с.294-295].
Мачмуи ин маълумоти муфид аз он дарак медиханд, ки китоби ёддоштии Ч,алол Икромй хам арзиши мухимми адабиро сохиб аст ва хама нукоти мухиммеро дар бораи рузгори шахсияти адабй манзур менамояд, ки дар дигар сарчашмахо ба мушохида намерасад. Бар ин асос метавон ин асарро як сарчашмаи мухим дар шинохт ва шарху тафсири бархе аз масоили дар "Ёддоштхо"-и устод Айнй ва дигар таълифоти худи нависанда зикрёфта, ба шумор овард. Ба ин маънй, "Он чй аз сар гузашт" чанбаи мухими тазкиравй хам дорад, зеро дар бараи сахифахои дурахшони зиндагонии устодони бузурги адабиёти муосири точик чун Садриддин Айнй, Абул;осим Лохутй ва дигаронро бар асоси мушохидаву хамнишинй ва хамсухбатй равшан менамояд. Аз чумла, дар мавриди тачлили чашни панчохсолагии устод Лохутй на;ле омадааст, ки шояд чой дигар мавчуд набошад, аммо нукоти мухими марбут ба рузгори адибро шарху тафсир мекунад: "Соли 1932-33 юбилеи панчохсолагии Лохутиро туй кардем. Ба ин туй аз Тошканд ду нависандаи машхури узбек - Зиё Саид ва Соттй Хусейн мехмон шуда омада буданд. Онхо Лохутиро хабар карда гуфтанд, ки дар Тошканд хам юбилейро ид мекунанд. Пас, мо бо сардории Лохутй ва Носиров - ман, Fанй Абдулло, Дехотй, устод Айнй, Имомов, боз як марди озарбойчонй (номашро фаромуш кардам), ки дар СеКа кор мекард, мехмонони узбек ба вагони хукуматй нишаста, озими Тошканд шудем. Сафари бисёр ачоиб ва фаромушнашуданй буд, он сафари мо! Устод Айнй, ки ба Лохутй бахшида шеър гуфта буданд, дар рох ба ман нависонданд ва аз бар кунонда фармуданд, ки дар Тошканд, дар мачлиси тантанавй хонда дихам. Ман розй шудам. Устод бо ман ду-се соат машгул шуда, маш; кунонданд. Чй тавр бояд шеърро хонам, бо даст чй харакатхо кунам. Масалан, ва;то ки мисраи: Лохутй ба чор суи чахон, карнаи ин;илоб гуррон кард,-ро мехонам, бояд чахор ангушти панчаамро бардошта, чахор тарафаро нишон дихам... Ба ин вазну ;офия Лохутй шеъре навишт, ки як мисраи он ин буд: Икромй аз чамадони устод, конякхоро бурун чу дуздон кард!" [2,с.263].
Дар умум, аз тах;и;у баррасии бархе аз вежагихои асари ёддоштии "Он чй сар гузашт"-и Ч,алол Икромй равшан мегардад, ки китоби мазкур харчанд дар айёми пиронсолии адиб ба ;алам омадааст, аммо мухимтарин во;еоти рузгори нависанда, хаёти сиёсиву ичтимой ва фархангии кишварро дар давоми бештар аз 70 соли ;арни ХХ фаро мегирад. Нависанда аксар матолиби хешро тавассути асноди да;и;, аз чумла нишон додани санахо ва солхои таваллуд, во;еоти иттифо;афтода ва баёноти мушаххаси муло;оту сухбатхо бо афроди мухталиф баён мекунад. Арзиш ва ахамияти асар дар омузиши масоили мубрами адабиёти точик дар нимаи аввали асри ХХ, сахифахои норушани рузгори адибон ва махофилу мачолиси адабй низ мушаххас мегардад. Бегумон омузиши чанбахои мухталифи ин асар на;шу ма;оми онро дар шинохти масоили мубрами сиёсй, таърихй ва адабиву фархангии беш аз хафтод соли ХХ му;аррар месозад, ки хамагй тавассути корбурди усули нигориши насри мустанад ба ;алами тахрир овардаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бозоров, Н. Жанр сафарнома в современной таджикской литературе (на материалах журнала
«Садои Шарк»). Автор. диссертации на соискание ученой степени кандида филологических
наук/Н.Бозоров.-Душанбе,2002.-157с.
2. Икромй, Ч,алол. Он чй аз сар гузашт/Ч,.Икромй// Садои Шар;: 2006.-327 с.
3. Хошим, Р. Сухан аз устодон ва дустон: ;айдхо, ёддошт ва портрети адабй/ Р. Хошим. -Душанбе:Ирфон, 1971.-222 с.
4. Рахим, Ч,. Маъвои дил/ ЧРахим.-Душанбе: Ирфон, 1972, - 450 с.
5 . Шариф ов , Х . Сарнавишт.(Мачмуаи ;иссао) / Х. Шарифов. -Душанбе:Адиб,1993.-144 с.
6. Шукуров, М. Хусусиятх,ои гоявию бадеии "Ёддоштх,о"-и устод С.Айнй. /М.Шукуров.-Душанбе: Дониш, 1966.
7. Явчуновский, Я. Документализм в современной советской прозе [Текст] //Я.Явчуновский/Советская литература. - Саратов,1969. - 139с.
REFERENCES:
1. Bozorov, N. Genre of Safar-Name in modern Tajik literature (on the materials of the journal "Sadoi Shark"). Candidate dissertation on philology/N.Bozorov. - Dushanbe, 2002. - 157 p.
2. Ikromi, Jalol. All that was pasted / J.Ikromi / / Sadoi Sharq: 2006. - 327 p.
3. Hoshim, R. Speech by instructors and comrades: notes, memoirs and literary portrait / R. Hoshim. -Dushanbe: Cognition, 1971. - 222 p.
4. Rahim, J. Feeling Heart/ J. Rakhim. - Dushanbe: Cognition, 1972, - 450 p.
5. Sharifov, Kh. Life depiction. (collection of tales) / Kh. Sharifov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1993. - 144 p.
6. Shukurov, М. Ideological and belles-letters peculiarities of "Memories" by ustod S.Aini. /M.Shukurov. - Dushanbe: Knowledge, 1966.
7. Yavchunovsky, Ya. Documentaryism in modern Soviet prose [Text] // Ya. Yavchunovsky / Soviet literature. - Saratov, 1969. - 139 p.
