CC BY
12
ТДУ 002
DOI:10.51844-2077-4990-2022-1-80-86
Рацабов Бох;ир Мукаммилович, н.и.ф., дотсенти кафедраи адабиёти муосири тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Раджабов Бохир Мукаммилович, к.ф.н., доцент кафедры современной таджикской литературы ГОУ «ХГУ имени акад.Б. Гафурова», (Таджикистан, Худжанд)
Rajabov Bohir Mukammilovich, candidate of philological sciences, Associate Professor under the SEI "Khujand State University named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan,Khujand), E-mail: bohir-1988@mail.ru.
Вожа^ои калиди : Лощ Шерали, суубатуои адаби, мусоуиба, жанр, таърихи матбуот, нацди адаби
Мацола фарогири мусоуибаву муколамауои Шоири халции Тоцикистон, суханвари маъруфи нимаи дувуми садаи ХХ устод Лоиц Шерали (1941-2000) буда, дар он масъалауои адабиёт, нацди адаби, нацди нависандаги, цазияи худшиносиву худого^ии таърихи, тозагии мууити маънавй, гиромидошти муцаддасоти милли, аз цумла забони тоцики, уифзи ёдгориуои моддиву маънавии гузашта мавриди таулилу барраси царор гирифтааст. Собит шудааст, ки суубатуои адибону олимон ва рузноманигорон бо шоир Лоиц Шерали барои муайян кардани моуияти замон, масъалауои адабиёт ва сайри тауаввули фаъолияти эцодии номбурда заминаи мусоид фароуам меоварад. Умуман мусоуибауои устодони сухан ва ноцидони адаб ба баррасии арзишуои каломи бадеъ ва нацду сухансанци кумак менамояд.
Ключевые слова: Лоик Шерали, литературные беседы, интервью, жанр, история прессы, литературная критика
Статья посвящена изучению и анализу интервью и бесед с Народным поэтом Таджикистана, известным представителем таджикской литературы ХХ века Лоиком Шерали (1941-2000). В них отображены вопросы литературы, литературной и писательской критики, проблемы исторического самосознания, чистоты духовной среды, уважения к национальным святыням, в частности к таджикскому языку, сохранения духовных и материальных памятников прошлого. Доказывается, что беседы литераторов, ученых и журналистов с Лоиком Шерали создают благоприятную основу для определения сути времени, освещения вопросов литературы и изучения особенностей творчества поэта. В целом, интервью с мастерами слова способствуют выявлению особенностей литературных произведений и рассмотрению вопросов литературной критики.
Key words: Loiq Sherlai, literary conversations, interview, genre, press history, literary critique
The article under consideration dwells on interviews and dialogues by the peopled poet of Tajikistan a famous man-of-letter who lived in the second half of the XX-th century ustod Loiq Sherali (1941-2000) and considers the issues beset with literature, literary and writing critique, historical self-awareness, moral circle accurateness, protection of national symbols, the Tajik language, preservation of material and spiritual monuments of the past inclusive.It is proved that men-of-lettersл and scholarsл conversations and journalists with Loiq Sherali provide a favorable grounds related to the determination of the essence of time, issues concerning literature and an essay on his creative activity evolution. Generally, interviews with connoisseurs of eloquence, literary critics render to help revealing the values of artistic and critical eloquence.
Дар журналистика истилохи "мусохиба" маъмулан маънии гуфтугуи байни ду нафарро дорад. Баробари ин "мусохибаи адабй", "мубохиса" ё "муколама" ба маънии сухбати ё гуфтугузор адиб, мунаккид ва рузноманигор бо шахсияти сохибноми адабиёту хунар дар матбуот, радио ва телевизион низ маъмуланд, ки хамчун жанрхои асосй ва маъмулии танкиди адабй ва публисистика шинохта шудаанд. Аз ин истилоххо адабиётшинос Сохиб Табаров наздикии "муколама"-ро бо "мубохисаи публисистй" таъкид кардааст, ба ин маънй, ки муколама хоси танкиди адабй ва мубохиса махсуси публитсистика мебошад [6,с.120]. Яъне, ин жанрро мунаккидон муколама ва публитсистон мубохиса ном додаанд.
БАЪЗЕ МУЛОХ,ИЗАХ,О ОИД БА МУСОХДБА^ОИ ЛОИК, ШЕРАЛИ НЕКОТОРЫЕ РАЗМЫШЛЕНИЯ ОБ ИНТЕРВЬЮ С ЛОИКОМ ШЕРАЛИ
CONCERNED WITH INTERVIEWS WITH LOIQ SHERALI
Мубохиса, мyколaмa, мусохиба ва мусохибаи адабй дар фахмиши илмии адабиётшиносй "сухбат, мyзокирa, мyбодилaи афкори aдaбивy бадей, фaлсaфивy эстетикй ва гохо хамчун мубохисаву мyнозирaи байни ду ва ё якчанд хамкасб ё наздиккасб оид ба ягон асар ё асархои бадеии нав ё эчодиёти ин ё он нависанда ва ё ягон масъалаву муаммои халталаби адабиёти муосиру гузашта ва дигар пахлуву чанбахои эчодиву адабй" мебошад.
Мусохибаи адабй ба маънии сухбат бо шaxсиятхои сохибноми арсаи адаб жанри асосй ва маъмулии адабиёт, танкиди адабй ва публитсистика аст, ки аз он бо чараёни шакл гирифтани афкори сиёсй, ичтимой ва адабии адибон, вежагии шиноxти замон ва назари танкидии онон ошно шудан имкон дорад. Маъмулан дар сухбати мунаккид ва нависанда, нависанда ва нависанда, мунаккиду мунаккид муаммохои мухимми эчоди бадей ба миён меоянд. Имруз ин жанри адабию танкидй камтар дар доираи назархост. Аз ин ру, ба таъбири адабиётшинос Абдувалй Давронов ба "анъанаи xyби сухбати мунаккид ва мутарчим, мунаккиду шоир, мунаккиду нависанда, мунаккиди театр ва драматург" [3,с.68] диккат додан мухим аст, ки дар онхо ба муаммои мубрами сyxaн ва сyxaнвaрй метавон бaрxyрд. Ин тадбир дар рохи огох шудан аз нукоти мухимтарини адабиёт, тачдиди назар ба хаёти гузаштаи адабй, вусъат додани завки шиноxти адабиёт ва афкори сyxaнвaрй xеле зарур аст.
Вобаста ба ин матлаб таъртаи матбуот ва адабиёти точик шохиди силсилаи зиёди мусохибахост, ки матолиби мухимми сиёсй, ичтимой ва фархангиву адабиро фаро гирифтаанд: сухбатхои Ч,Урaxон Бакозода бо Фазлиддин Мухаммадиев, Фотех Абдулло бо Бозор Собир, Аъзам Худойдодов бо Холик Мирзозода, Муртазо Зайниддинов бо Вохид Асрорй, Мирбобо Миррахим бо Мухаммадчон Шакурй, Фотех Абдулло бо Муъмин ^аноат ва Камол Айнй... арзиши баланд доранд[5,с.69]. Баъзе сухбатхои Сафар Абдулло бо устодони барчастаи адабиёт, илм ва хунар низ, ки дар китоби "Рушаноии сукан" фарохам омадаанд, ки бо завки xос нигошта шудаанд [1]. Ин пешниход мухим аст, ки "жанреро бо номи сухбатхои адабй дар адабиёти нави точик бояд ривоч дод. Ин жанр хам ба назм дaxл дораду хам метавонад пахлухои гуногуни наср ва анвои адабии дигарро дар бар гирад. Чунин сухбатхо хам барои тарчума мухиманду хам барои умуман адабиёт лозим. Сухбатхои Валй Самад бо устодон Рахим Х,ошим ва Сотим Улугзода, сухбати Сафар Абдулло бо Сотим Улугзода ва даххо дигар пахлухои мухими адабиёти моро фаро мегиранд" [3,c. 68].
Сух,батхои адибону олимон ва рузноманигорон бо шоир ва сyxaнвaри маъруфи нимаи дувуми садаи XX Лоик Шералй низ иттилои xеле пуркимат барои муайян кардани мохияти замон, масъалахои адабиёт ва сайри тахаввули фаъолияти эчодии номбурда медиханд. Ин нукта дуруст аст, ки сатху дарачаи сyxaнвaрии устодони сyxaнро бештар аз осори бадеии онхо муайян мекунанд. Баробари ин, мутолиаи дигар анвои таълифоти онхо - макола, гузориш, сaрсyxaн, нома, мусохиба ва... низ дар омузиши роххои такомули эчодии адибон ахаммият доранд. Шояд микдори мусохибахо бо Л. Шералй xеле зиёданд, онхоро аз васоити axбори омма метавон чамъ кард. Онхо xонaндaи имрузро бо чанбахои мyxтaлифи зиндагии ичтимоиву маънавй ва афкори шоир дар солхои гуногун ошно месозанд. Ин навиштахо ба шиноxти пахлухои кашфношудаи афкори шоир заминаи чиддй ба вучуд меоварад. То имруз дар бознашри ин гуна асархо баъзе кушишхо дар миён буданд, аз чумла дар китоби профессор У. Faффоров [2] чанд мусохибаи шоир аз матбуот ва бойгонии Телевизиони Точикистон чой дода шудаанд, аммо чунин амали xaйр бештар бояд сурат гирад. Аxирaн бо кушиши муаллифи ин сатрх,о мачмуаи мусохдбах,о ва муколама^ои Лоик чамъоварй ва чоп гардид [4].
Аз баррасиву та^лили мусох,ибах,ои Лоик маълум гардид, ки кисмати мухими мусохибахои шоир ба масъалахои забони точикй ва накши он дар чомеа, вазъи макоми давлатй ёфтани забони точикй, муносибати ахли чомеа ба забони миллй, тозаву покиза нигох доштани он бaxшидa шудаанд, ки онхоро дар навбати xyд ба ду гурух метавон чудо кард: Гуру^и аввал мусохибахои тaxaссyсиеaнд, ки ба таври чудогона ба масъалахои мубрами забони точикй бaxшидa шудаанд: "Аклхоро аклхо ёрй дихад" (1988), "Забондустй ватандустй аст" (1989), 'Туш ба лахни Рудакй дихем" (1990), "Забон, таърта ва табори муштарак" (1992), "Ч,они xaлк" (1991). Гуру^и дувум мусохибахоеанд, ки дар онхо баробари масъалахои дигари ичтимоиву фархангй, xyдшиносии милливу тaъриxй ба казияи забон, арзишхои забонй ва мукаддасоти он низ таваччухи xосa шудааст: "Сухбати орзухо" (1987), "Боз як соли гаму шодй гузашт" (1989), "Лоик бо Ватану дар ватан мемонад" (1996), "Сухбати марди Худо мардат кунад" (2006) ва гайра [4].
Аз ин мусохибаву сухбатхо аз афкори сyxaнвaр дар мавзуоти сиёсиву ичтимой ва адабиву фархангй ошно мешавем: "Симои Сино" (мухокимаи достони "Гахвораи Сино"-и М. ^аноат, 1980), "Осори солхо" (мусохиба оид ба эчодиёти шоирони чавон, 1981), "Садои Шарк"-ро чахон
мешунавад" (1984), "Мы дети своего времени" (1987), "Пешагар комил шавад аз пешагар" (1987), "Дружба не приносит вреда" (1989), "Ба садои дилу имони xaлк гуш бояд дод" (1989), "Ч,адидия ва дурнамои тaъриx" (1990), "Pyзгори васли xyдро чуем" (1990), "Пойтaxтро чехраи миллй мебояд" (1991), "Марде дар рохи човидон" (1991), "Ишки Эрон бузург аст" (1991), "Нанг дар домани таърта, xyn дар домани миллат..." (1992), "Аxтaри саъд ёри мо омад" (1997), "Шоире аз Панчакент (1997), "Сухбати мардона" (1999) ва гайра [4].
Аз як силсила мусохибахо бо шаклгирии афкори сиёсй, ичтимой, адабй ва фархангии замон, андешахои адибон ва назари танкидии онхо ошно шудан мумкин аст. Дар ин байн мусохибахои Аскар Х,аким "Дар каламрави шеър" (1975), "Шеъре, ки аз дил ба дил мегузарад" (1978), Назокат Олимова ва Додочон Атовуллоев "Бигуям шеър дар таклиди дарё..." (1979), Додочон Атовуллоев "Хдмосаи шеър" (1984), "Сухбати орзухо" (1987), X,. Мухаммадиев "Шамъ агар оташ набинад" (1988), Азиз Сангин "Боз як соли гаму шодй гузашт..." (1989), Лукмон бурбон "Ба садои дили xaлк гуш бояд дод" (1989), Чдмилбой Солех "Ало, шеъри Ачам, фардо маро ту зинда xохй дошт" (1991), Акбари Саттор, Ортики ^одир, И. Азим, Сайёфи Мизроб "Лоик бо ватану дар ватан xохaд монд" (1996), "Замони шеъргуй нест..." (1999) макоми xос доранд, ки дар онхо масъалахои мyxтaлифи хаёти сиёсй, ичтимой ва фархангии кишвар дар солхои гуногун арзёбй шудаанд [4].
Дар паси хар сатри ин мусохибахо афзун ба шоир ва сyxaнвaри махбуби точик будани Л. Шералй чехраи асосии у хамчун чомеашинос, гузоришгари масъалахои мyxтaлифи таъртай ва казияхои халталаби сиёсиву фархангй, дармонгари дардхои миллй, донандаи xyби сахифахои рангини тaъриxи xaлк, кошифи бехамтои суннатхои ачдодй, роздони камназири сахифахои пурбори адабиёти гузаштаву имруза ва гайра намудор мешавад. Мусалламан "Л. Шералй дар давраи муассире ба фаъолияти эчодй пaрдоxтaaст, ки дар хаёти сиёсй, ичтимой ва фархангии чомеаи шуравй майли xyдшиносй ва xyдсозии тaъриxй макоми бештар дарёфта буд. Ин аст, ки таълифоти илмиву публитсистии у бо назардошти фарогирии масъалахои маънавй ва ичтимоии чомеа арзиш дошта, мутолиаи онхо барои дарки ниёзхои замон чавобгуанд. Хусусан, замоне, ки адибону мунаккидон ба чустучуи бунёди вокей ва хаётии чомеаи муосир кушида, бо ин рох, ба халлу фасли масъалахои чиддии чомеа даст ёфтанй буданд, андешахои Л. Шералй ва хамнаслонаш барои дарку фахмиши мукаммали xyсyсиятхои рухиву равонй ва маънавии чомеаи он замон кимати баланде касб кардаанд" [5,с.70].
Дар мусохибахои Л. Шералй даххо масъалаи хаётан мухими адабиёт ва танкиди адабй фарохам омадааст, ки барои баровардани xyлосaи сахех аз дунёи вокеии адаб, олами ботинии рангини сyxaнвaр, дарёфти посyx оид ба масоили мyxтaлифи хаёти адабй, шиноxтaни коргохи эчоди бадей, шевахои накд ва интикод дар сухбатхои xоси адабй ва гайра арзишманд аст. Мусохибахои дигари адабие, ки бо устод Л. Шералй сурат гирифтаанд, аз хамин чихат сазовори тахлилу баррасй мебошанд.
Дар мусохибахое тахти унвони "Шеъре, ки аз дил ба дил мегузарад", "Бигуям шеър дар таклиди дарё...", ки ба муносибати сазовор шудани Л. Шералй ба Ч,оизаи давлатии ба номи Абуабдуллохи Pyдaкй тахия шудааст, оид ба сайри дунёи шоирии мавсуф сyxaн рафтааст. Аз чумла, дар мавриди зикри сарчашмахои илхоми шоир зимни офаридани силсилаи "Илхом аз "Шохнома"-и Абулкосим Фирдавсй сабаби асосии онро аз мухим будани мавзуи он - сулху бародарй ва баробарию озодй _донистааст. Таваччухи шоири имрузро масъалаи сулху чанг дар замони нав чалб кардааст. У "пешгирии чанг, байни одамони сайёраи мо абадй баркарор намудани сулху амонй"-ро вазифаи мухими шоирону нависандагон ба шумор меоварад.
Шоир аз "Шохномa"-xониaш чунин дарак медихад: "Шохнома"-ро пештар пароканда-пароканда мутолиа карда будам, баъд онро батартиб xондaм ва аз даст гузошта натавонистам. Хулоса, ин достони кахрамониро чанд бор мутолиа кардам ва чунин дарёфтам, ки кахрамонони он дар сафи мо кадам мезананд. Аз тарафи дигар, ба назарам аз номи кахрамонони таърта сyxaн гуфтан пуртаъсиртар аст ва чун Кова, ки барои хифзи писари хаждахумаш дирафш баланд мекунад, бахри начоти инсоният аз дахшатхои чанг дирафши амониро боз хам боло кардан xеле зарур аст.
Ватанпарвариро аз Фирдавсй омyxтaн, ба дигарон гушрас кардан кори мухим мебошад" [4,с. 26-27].
Дар он замон "камтар олиму адиб ва каламкаше, ки xyдро зиёй медонист, ин асарро xондa ва бо ин шохасар шиносоии комил дошт" [4,с. 26-27].Ба ин маънй, шоир аз зумраи нафарони камшуморест, ки "Шохнома"-и Фирдавсиро комилан фаро гирифта буд. Файласуфи точик Акбари Турсун аз байни зиёиёни шуравии точик Л. Шералиро ситоиш карда буд, ки "Шохнома"-ро сар то по, бо калам xондaaст. Дар мусохиба ба тарбияи шоирони чавон ва
эчоди адабии онхо таваччух шуда, ба онхо эрод рафта, ки "адабиёти классикиро нисбатан кам меомузанд, ба мавзуъхои рузмарра чандон даст намезананд" [4,с.26-27].
Мусохибаи "Бигуям шеър дар таклиди дарё..." аз руйи хохиши хаводорону ихлосмандони шеъри шоир, донишчуёни донишгоххои олй ва миёнаи махсус тахия шуда, дар он рочеъ ба лабораторияи кори эчодии шоир сухан рафтааст. Шоир аз илхоми шоирй харф мезанад ва мегуяд, ки "холати илхом маро ба ларза меорад, саропоям месузад, калимахо пешу кафо ба сарам мушт мезананд, ангуштонам меларзанд, тамоми калимаву ибораву ифодахои "нозпарварам" сари забон меоянд, дар магзам даъвои навбат мекунанд, шабахи образхо дар фазои хонаам пар мезананд, набзам тунд метапад, дилам аз холати муътадил берун мешавад... Ман дар ин холат танхоям, аммо чунон хис мекунам, ки бо хама дунёям..." [4, 34-25].
Яке аз пахлухои намоёни андешахои Л. Шералй дар мусохибахояш шинохти вокеии адабиёт аз чониби ахли замона ва амикрафти фахмиши хамзамонон дар бораи адабиёти вокей ва хунари асил мебошад. Ин аст, ки Л. Шералй ва андешамандони дигари замон хусусияти асосии адабиёт ва шеърро дар "пуркувват шудани бунёди вокей ва хаётй"-и он донистаанд. Аз мисолхои фаровони таърихи адабиёти навини точик дар асри ХХ комилан равшан аст, ки дар фазои адабии то солхои 60-ум асосан "шеърхои бебунёд ва хулосавию тавсифй" ривоч ёфта буданд. Албатта баъзе намунахои он дар солхои баъдй, пас аз фаро расидани солхои дигаргунии сифатй дар адабиёти солхои 60-80-ум низ бокй монда буданд. Аммо "инкилоби шеър" дар ин солхо, хоса ба майдони адабиёти точик ворид шудани куввахои нави эчодй, устодони шеър ва хунари асил М. Кдноат, Б. Собир, Л. Шералй, Г. Сафиева, X,. Файзулло, М. Шералй ва дигарон фазои адабиётро тамоман дигар кард.
Дар мусохибаи "Хамосаи шеър" шоир бунёди шеърро аз гаму шодй дониста ва он даъвогарони шеърро хадафи интикод карор додааст, ки "алифбои шоириро надониста, даъвои шоирй мекунанд, дар сари як кадах май дигаронро нах мезананд, болотар аз устод дукон сохтан мехоханд, бехабар аз он ки адабиёти сехазорсолаи точик ба чунин заифакони сухан эхтиёч надорад".
Суханвари маъруф Владимир Маяковский, Сергей Есенин, Александр Твардовский, Абулкосим Лохутй, Ярослав Смеляков, Расул Гамзатов, Евгений Евтушенко, Мирзо Турсунзода, Пабло Неруда, Олчас Сулаймонов, Нозим Хикмат, Уолт Уитмен, Нодир Нодирпур, Фуруги Фаррухзод, Сулаймон Лоикро аз бузургони назми муосир медонад. У олимонеро танкид карда, ки "то хануз рузгору осори Фирдавсй, Хофиз, Соиб, Мавлавй, Бедилро он соне, ки дил мехохад, наомухтаанд. Адабиёти классикии мо ба дарачаи хасадангез шоирони сохибдевон дошт. Мо дар бораи онхо чй медонем? То хануз дар мо сабкшиносй нест. Сабки хуросонй, хиндй, ирокй чист? Бисёр олимони мо дар мавзуъхои резаву осон рисолахо навиштаанду ба мавзуъхои асосй касе даст намезанад. Ч,илди дахуми "Шохнома", ки бояд "Лугати Шохнома" мешуд, то хануз чоп нашудааст" [4,с.57].
Сухансанчи муосир эчоди шеъреро лозим медонист, ки одамонро хушёртар, бедортар ва зеботар намояд. Бо шеър бояд одамро ба худаш шиносонид, уро дар ру ба руи худаш карор дод, ботинашро дар ойинаи тасвир бояд нишон дод.
Андешаи Л. Шералй аз хусуси хастии жанрхои шеъри суннатй чолиби диккатанд. Дар холе ки бархе дар мавриди газал акидаи гайримунсифона доштанд (Гаффор Мирзо), Л. Шералй чун А. Афсахзод ва А. Абдуллоев ("Гунохи жанр чист?") ва дигарон барои исботи човидонии ин жанр раъй дода буд: "Газал шиносномаи таърихи фарханг, фалсафа, илму фунун ва чахони хасту нести мардуми форсу точик аст. Хар кй алайхи ин навъи шеъри каламрави тамаддуни форсии точикй нуктае биронад, сазовори сангсор аст. Газал дар зоти худ маншаи исёнгарй, инкилобгарй ва созандагию барафрозандагй доштааст, харчанд инкилоби ичтимой махз аз газал сурат нагирифтааст, аммо инкилоби маънавй, равонй ва рухонй аз у сарчашма мегирад... Онхое, ки бар газал хурда мегиранд, бояд як нуктаро дакик кунанд, ки газал гунахгор аст ё газалсаро? Газали Хофиз, Саъдй, Мавлавии Балхй, Соиб, Калим, Гании Кашмирй, Сайидо, Шохин ва мисли онхо инкилобй буд, харчанд мисли шеъри Икбол таъбири мукаррари "Инккилоб" надошт..." [4,с.73].
Л. Шералй ба танкиди "газали таклидй" низ камар баста буд: "Дар замони мо хам баъд аз устод Лохутию Турсунзода газал аввал мизони хунарро аз даст дод ва пас он гохо "арзонак" шуд, яъне, ки каме бори ичтимоияшро аз душ афканд ва бори "худнамоии кофиячанг"-ро ба душ гирифт". У аз газали классикй забон, саноати шеърй, зарфияти сухан, кофиябандй, радифсозй, мантик, таносуби сухан, кутахбаёнй, маъниофарй ва гайра омухтааст. Бо ин хама худро "газалгуи кодирсухан" нахондааст. Баръакс мегуяд, ки "агар ба дасти худ газалхоямро сара кунам, шояд чанд газале беш бароям писанд наояд, хатто шояд аз баъзе газалхо байте бокй намонад..." [4,с.74]. Ин гуна назар ба шеъри худ дар тачрибахои кори шоирй зиёд ба чашм мерасад. Аз чумла, Б. Собир низ
ба шеъри xyд чунин назарро раво дида, аз байни ашъори чандсолааш танхо 72 ё 73 шеърро махсули xyб дониста, бокимондаи онро барканор кардааст. Ин маънй чунин баён шудааст: "Шоире, ки аз шеъраш конеъ бошад, вай шоир нест. Х,ар як шоир орзу мекунад, ки то оxири умраш шеъри xyб бигуяд. Ва ман хам... аз он чи ки гуфтам, то хол розй нестам. Шеърхое, ки гуфтаам, аз бисёраш пушаймон хастам" [4,с.221]. Ин амр ба таъбири шоир "саракорихоро бо озмуни тaъриx" вогузоштан аст.
"Шамъ агар оташ набинад" мусохибаи xaбaрнигори хафтаномаи "Адабиёт ва санъат" Х,асан Мухаммадиев бо Л. Шералист, ки ба арзёбии мухтавои мачаллаи "Садои Шарк" бaxшидa шудааст. Дар ин мусохиба мачаллаи мазкур ба сифати ягона нашрияи адабй арзёбй шудааст, ки "ба сахифахои торики таъртаи адабиётамон метавонад равшанй андозад. Чунин сахифахо дар хаёт ва эчодиёти Садриддин Айнй, Пайрав Сулаймонй, Х,абиб Юсуфй, Faнй Абдулло, Пирмухаммадзода Дехотй, xyсyсaн адабиёти точик дар ибтидои асри бист, солхои бистуму сиюм кам нестанд" [4,с.99].
Ин мусохиба дар рохи дарки назари нав ба таъртаи адабиёти давраи шуравии точик xеле мухим аст, ки аз талаботи даврони бозсозй бармеояд. Дар он маромномаи мачаллаи "Садои Шарк" дар муаррифии рузгори шуравй ва равандхои адабиёти шуравии точик аз диди нав, зиндагинома ва сахифахои норавшани доги хаёти адибону олимон ва сиёсатмадорони точик оварда шудааст. Л. Шералй бо дарку бозгуи ниёзи маънавии замон навиштааст, ки "боз кардани сахифахои торик ва ё сиёхи таъртаи адабиёт ва чамъият аз талабхои даврони бозсозист. Хонандагон аз рузгори мураккаби Ачзй, Мирзо Сирочи Х,аким, Фитрат, Х,амдй, Садриддин Айнй, Пайрав Сулаймонй, Пирмухаммадзода, Paшид Абдулло, Faнй Абдулло, Х,аким Карим, Paхим Х,ошим барин саромадони маданияти нави точик xaбaр доранд. Баъзеи онхо дар фочиаи соли 1937 ва муборизаи байни идеологияи наву кухна махкум шудаанд. Вале xонaндa ба тарзи сахех намедонад, ки онхо чй тавр, чаро махкум шудаанд, гунохашон чист, зеро сарнавишти рузгори онхо бояду шояд тахкик нашудааст. Бинобар хамин мачаллаи "Садои Шарк" боби наве бо номи "Тазкирахои адабиёти солхои 20-30-юм" мекушояд. Дар бораи адибони номбурда ва xодимони партия - Чинор Имомов, Шириншо Шотемур, Абдукодир Мухиддинов, Абдулло Paхимбоев ва амсоли инхо очерку ёддоштхо ба табъ мерасонад. Дар асоси хуччатхои таъртай ва шаходатномаи хамкорону хамнаслон тарчумаи хол ва фаъолияти эчодию ичтимоии онхо баркарор xохaд шуд. Дар ин кори бaxaйри бозсозии хакикати тaъриxй бояд, ки муарртаон ва зиёиёни шохиди он солхо ба мо ёрии амалй бирсонанд. Зиёда аз ин, ният дорем дар бораи кисмати Пулод Толис, солхои оxирини умри Ч,умъа Одина ва кисмати романи у "Гузашти айём" макола ё очерк чоп кунем, ки низ бе ёрии адабиётшиносон имконнопазир аст" [4,с.99-100].
Чунин меъёри шиноxти тaъриxи адабиёт аслан аз чусторхои адабиву илмии ин солхо сарчашма мегирад, ки ба масъалаи тачдиди назар дар тахкики тaъриxи адабиёти асри ХХ иртибот дорад. Дар ин мусохиба xyди танкиди адабй интикод шуда, муаллиф вазъи жанри такризро ноxyб донистааст. Аз он ки "олимони баркамол такризро (жанри чанговари танкид) кори каммахсулу дувумдарача" хисобидаанд, Л. Шералй дар назди танкиди адабй вазифа гузошта, ки "ин чараёни номатлубро хамачониба тахлил карда, зарари моддй, маънавй, эстетикии онро фош ва махкум намояд. Дар ин бобат хануз рубинй, мулохизакорй ва бечуръатй хукмфармост. Такризхои пурмазмуни илмй ва тахлилй дар адабиётшиносии мо xеле каманд. Чдвонон такризхои тезутунд навишта наметавонанд, тачрибадорон аз бахсу мунозира xyдро ба канор мегиранд ва "бечанчол" зистанро пеша мекунанд, чунин мавкеи танкид адабиётро пеш бурда наметавонад" [4,с.104].
Мусохибаи Азиз Сангин "Боз як соли гаму шодй гузашт..." (1989) низ ба масъалахои бозсозй ва диди тозаи адабй татисос дорад. Бино ба андешаи Л. Шералй се соли бозсозй аз назари сиёсй ва ичтимой "пурчустучу ва пургунчоиш" буд, фазои зиндагии ичтимой, сиёсй ва маънавии мардуми шуравй фaроxy тоза гардид. "Мардум дар тaъриx, дар масири замон як навъ барои xyд, барои фаъолияти ичтимоии xyд чойи муайяне, макоми дилxохе пайдо карданд. Садои онхо, садои вичдону имони онхо, фарёди дилу рухи онхо аз поён ба боло расид, ки дар солхои вомондагй имконнопазир буд" [4,с.107].
Л. Шералй ба ин хаводиси мухимми тaъриxй аз диди шоирй нигариста, акида дорад, ки "шеър бояд тачассуми фишурда, пуробуранг ва образноки ин ходисахо бошад. Дар ин холат шоир бояд ин хама хаводисро бо натичахои нихоие, ки накд дар руи даст хаст, накд дар руи дaстaрxони мардум хаст, накд дар магозахову дуконхо хаст, дида тавонад".
Муховараи "Замони шеъргуй нест." дар замони истиклоли миллй тахия шуда, аз мусохибахои оxири умри шоир аст, ки баъди пошxyрди Иттиходи Шуравй нукоти адабиро дар
бар мегирад. Дар он масъалахои мухочирати адибон дар адабиёт, хичрати адибони истиклол в обаста ба чанги шахрвандии точикон ва нуктахои дигар матрах шyдаанд.
Дар мусохибаи Х,окими Aзиз "Мову ту дар шоирй чон медихем..." ин сyxанони М. Тyрсyнзода дар мехвари гуфтугу чой дорад: "Шоирони 6узург шеъри xyбашонро дар гур мегуянд". Дар он "шеъри явмия", шеъри руз, шеъри холат танкид ва шеъри асил мукобили он гузошта шудааст. "Шеъри асил шеъри холати инсон аст, шеъри ишк, аст, кисмати олам. ^исмати одам дар олам аст. Паxта, иди Октябр, Май, Инкдлоб, ягонтояш мавзуи шеър нестанд. Ман хам гуфтам, лекин пушаймонам. Масалан, устодон Aйнй, Лохутй, Турсунзода дар бораи Инкилоб шеър гуфтанд, ман хам шеър дорам. Ин шеърхо баробари мурдани Инккилоб мурданд..."[4,с. 222].
Ч,ои дигар оид ба хавсалахои шеърфахмии устодони вокеии шеъри муосир ва раванди ислоху такмили шеър аз чониби онон сyxан рондааст, ки "Турсунзода (шеърро - Б. Р.) меxонданд, xyб ё бад мегуфтанд. Aммо резакорихое, ки дар шеър хаст, аз кабили як хичо кам, аруз xароб, кофия xароб, ин корро устод Муъмин ^аноат дуруст месоxт" [4,с.222].
Aз мусохибахои Л. Шералй матолиби зерро метавон равшан кард:
1. Дар бахо додан ба асари адиб вобаста ба замони эчоди он бояд муносибат кард. Aз ин чихат мукаддимаи Aлиризои ^азва ба ашъори шоирони точик дар Эрон "Хуршедхои гумшуда" интикод шудааст. Л. Шералй муътакид аст, ки "шеъри моро дар мухити xyдаш бояд шиноxт. Aгар дар мухити Нимо Юшич, Маликушшуаро Бахор, Ишк,й, Орифи ^азвинй, Эрач Мирзо бисанчед, вокеан тафриккаи зиёд дорад" [4,с.225-226]. Бахс перомуни ин китоби A. ^азва ва маколахо дар чонибдорй ё интикоди он дар китоби Субхони Aъзамзод "Aдабиёт ва маърифати накд" фарохам омадааст.
2. Ба дурустиву боадолатона пазируфта тавонистани танкиди илмии адабиётшиносй аз чониби адиб. Дар ин маврид метавон xyлоса кард, ки Л. Шералй ба танкид некбин буда, интикоди эчоди адабии xyдро чунин xyшбинона шарх додааст: "Х,ама танккидхо дуруст буданд, xyсyсан дар солхои чавонй. Он вакт аз чихати гоя танкид мекарданд. Як шеър агар дар бораи зодгохатон гуед, мегуфтанд, ки махалпарастй кард. Оxир Х,офиз Шерозро ин кадар таъриф кардааст, магар y махалпараст буд? Ч,ое, ки xyни ноф реxтааст, аз дигар чо зиёдтар махбубият дорад барои инсон. Aз назари кофияву вазн хам танкид мекарданд дуруст буд. Дар вазни аруз, дар илми балогат тамоми шоирони бузурги мо галат мекунанд..." [4,с.230].
3. Муайян кардани вазифаи шоир дар мукобили танккид. Aз диди шоир вазифаи адиб чавоб додан ба танкид нест. Л. Шералй дар бахси xyд бо шоир ^утбй Киром чунин навиштааст: "Танхо ба ^утбй Киром чавоб гуфтам. Aгар навиштааш оханги тахкиромез намедошт, чавоб намедодам, чунки ман он касро додо мегуфтам ва он кас маро писарам мегуфтанд. Дар масъалаи забон чавоб мегуфтам, чунки ягон калимаро надониста истифода намекардам» [4,с.230-231]..
4. Aз пешрафт бенасиб будани шеъри нав, шеъри сафед. Гарчанде Л. Шералй дар эчоди бадеии xyд ягон-ягон ба офаридани шеъри сафед даст дошта, аммо ба бовари y ин навъи шеър "дар адабиёти мо пешравй надорад". Ба пиндошти y он "дар мухити мо реша наxохад давонд, зеро ки хазор сол бо аруз xоки мо бардошта шуд. Ин шеър дар xотир намемонад, аз ёд карданаш вазнин, дувум ин ки бо мусик,й xонда намешавад. Мусикди мо бо аруз як аст. Назари ман ин аст, ки шеъри сафед шоирро бебанду бол мекунад [4,с.231].". Aз ин андешахо бо диду маxсyсияти муносибат ба шеъри сапед дар замони нав ошно мешавем...
Дар мачмуъ, доир ба перомуни мусохибахои устодони сукан ва нокидони адаб ба чихатхои муэталифи парвариши сyxан дар дилу шуури сyxансанчон ошно мешавем. Масъалаи адабиёт дар ин гуна сухбатхо xеле xонданй, шавкковар, сабакангез, дар сатхи баланди илмй, фарханги волои муошират, хатто дар либоси бахсу мунозираи завкии ду сyxанвар ба расми интикодй баррасй шудаанд. Бо як назари чиддй аз он нуктахои ноён ва номакшуф чун санади бебахо метавон дарёфт.
Дар су^бат^ои Лои^ даххо масъалаи хаётан мухими адабиёт ва танкиди адабй фарохам омадааст, ки барои баровардани xyлосаи сахех аз дунёи вокеии адаб, олами ботинии рангини сyxанвар, дарёфти посyx оид ба масоили мyxталифи хаёти адабй, шиноxтани коргохи эчоди бадей, шевахои накд ва интикод дар сухбатхои xоси адабй ва гайра арзишманд аст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Aбдyллох, С. Рушаноии сyxан/С.Aбдyлло^. -Душанбе: Бyxоро, 2015.- 352 с.
2. Гаффоров, У. Лоик; Шералй: Нашри нав бо тахриру иловахо / У. Гаффоров.-Душанбе: Aдиб,
2012.-514 с.
3. Давронов, А. Накди адабй ва равандхои адабиёт (Мачмуаи маколахо) / А. Давронов.-Душанбе: Шахрар, 2012.-260 с.
4. Лои;. Дар сух,бати Лои;: Мачмуаи мусохдба ва муколамах,ои Шоири хал;ии Точикистон Лои; Шералй ба 80-умин солгарди зодрузаш / Мураттиб Б. Рачабов - Хучанд: Ношир, 2021.-252с
5. Рачабов, Б. Мусох,ибах,ои адабй ва арзиши он дар шинохти афкори суханварон (Дар мисоли мусохдбаи муна;;ид Аскар Хдким бо шоир Лои; Шералй)/Б.Рачабов//Номаи донишгох,.Силсилаи илмх,ои гуманитарй-чомеашиносй. - 2014. - №3 (40).- С. 68-77.
6. Табаров, С. Асосхои назариявии танкиди адабй. ^исми севум / С. Табаров.-Душанбе, 1999.240 с.
REFERENCES:
1. Abdulloh, S. Shade of speech / S.Abdullah. -Dushanbe: Bukhara, 2015.- 352 p.
2. Gafforov, U. Loiq Sherali: new edition with edits and additions / U. Gafforov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 514 p.
3. Davronov, A. Literary criticism and literary processes (collection of articles) / А. Davronov. -Dushanbe: Shahpar, 2012. - 260 p.
4. Loik. In conversation with Loiq: collection of interviews and dialogues of the People's poet of Tajikistan Loiq Sherali on the occasion of his 80-th birthday / Compiled by B. Rajabov - Khujand: Publisher, 2021. - 252 p
5. Rajabov, B. Literary interviews and their value in recognition of views of speakers (on the example of interview of critic Askar Hakim with Loiq Sherali) /B.Rajabov // Scientific Note of KhSU named after acad. B.Gafurov.Series of humanities and sociology. - 2014. - №3 (40) .- P. 68-77.
6. Tabarov, S. Theoretical foundations of literary criticism. The third part / S. Tabarov. - Dushanbe, 1999. - 240 p.
