CC BY
13
ТДУ 002,4
DOI:10.51844-2077-4990-2022-4-99-106
АДАБИЁТИКЛАССИКИ Абдуллоев Ромезцон Холмуминович, номзади
ВА МУОСИРИ ТОЧИКДАР МЕ^ВАРИ илмуои филология, дотсент, сардори раесати
Б АРР АСЙВА НУТЦУГУЗОРИШ^ОИ илм ва инноватсияи МДТ «ДДХ ба номи акад. Б.
МИРЗО ТУРСУНЗОДА Fафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
КЛАССИЧЕСКАЯ Абдуллаев Ромезджон Холмуминович, к.ф.н.,
И СОВРЕМЕННАЯ ТАДЖИКСКАЯ доцент, заведующий управлением науки и
ЛИТЕРАТУРА В ЦЕНТРЕ инноваций ГОУ «ХГУ имени акад.
ИССЛЕДОВАНИЯ, РЕЧИ И ОТЧЕТОВ Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд) МИРЗО ТУРСУНЗАДЕ
CLASSIC AND MODERN TAJIK Abdulloev Romezjon Kholmuminovich, candidate
LITERATURE IN THE CENTER OF of philological sciences, Associate Professor, head
RESEARCH, SPEECH AND of the department of science and innovation under
INTERPRETATION OFMIRZO the SEI "KhSU named after acad.B.Ghafurov"
TURSUNZADE (Tajikistan, Khujand),E-mail:romizjon-84@mail
Вожа^ои калиди: адабиёти классики ва муосири тоцик, нутцу гузоришуо, осори Мирзо Турсунзода, шеър, бауогузори, навъуои жанруои адаби
Мацола ба баррасии нутцу гузоришуо ва мацолаву навиштауои яке аз чеурауои барцастаи адабиёти муосири тоцик Мирзо Турсунзода нигаронида шудааст. Кайд мешавад, ки Мирзо Тусунзода дар як маруалаи муайяни таърихи барои пешрафти адабиёти муосири тоцик, аз цумла ба камол расидани як насли цавони суханвар сауми арзанда гузошта, ба мазмун ва мундарицаи осори ин давраи бениуоят мууим ауаммияти хоса зоуир намудааст. Тазаккур меёбад, ки дар баробари анцоми чунин хидматуои арзанда доир ба осори намояндагони маъруфи адабиёти классики низ фикру мулоуизауои хешро баён доштааст. Таулили масоили мазкур нишон медиуад, ки Мирзо Турсунзода уамчун як суханвари огоу ва дорои фикру мулоуизауои хос цойгоуу мацоми арзанда пайдо кардааст. Хулоса мешавад, ки Мирзо Турсунзода дар ин маруала ба сифати адиби содици адабиёти пролетариятуо дар як маруалаи дурахшони таърихи адабиёти муосири тоцик уамчун симои намоёну муборизи роуи реализми сотсиалисти цовидона боци мондааст.
Ключевые слова: классическая и современная таджикская литература, речи и толкования, произведения Мирзо Турсунзаде, поэзия, оценка, разновидности литературных жанров
Статья посвящена рассмотрению речи, отчетов, статей и произведений одного из ведущих лиц современной таджикской литературы Мирзо Турсунзаде. Отмечается, что Мирзо Тусунзаде на определенном историческом этапе внес значительный вклад в развитие современной таджикской литературы, в том числе в развитие молодого поколения поэтов, уделяя особое внимание значению и содержанию произведений этого чрезвычайно важного периода. Следует отметить, что, наряду с такой важной деятельностью, он также выражал свои мысли и мнения по произведениям известных представителей классической литературы. Изучение данных вопросов показывает, что Мирзо Турсунзаде, как профессиональный поэт, обладающий особыми идеями и мнениями, нашел достойное место и статус. Автор, опираясь на эти взгляды, приходит к выводу о том, что Мирзо Турсунзаде на этом этапе оставался верным в качестве простого литературного деятеля пролетариата на ярком этапе истории современной таджикской литературы как знатного и борющегося лица на пути социалистического реализма.
Keywords: classical and modern Tajik literature, speeches and interpretations, works of Mirzo Tursunzade, poetry, evaluation, varieties of literary genres
The article is devoted to the investigation of statements, interpretations, articles and works of one of the leading figures of modern Tajik literature Mirzo Tursunzade. It is noted that Mirzo Tusunzoda at a certain historical stage made a significant contribution to the development of modern Tajik literature, including the development of the younger generation of poets, paying special attention to the significance and content of the works of this extremely important period. It should be noted that along with performing such worthy services, he also expressed his thoughts and opinions on the works of famous representatives of classical literature. The study of these issues shows that Mirzo Tursunzade, as a professional poet with special ideas and opinions, has found a worthy place and status. The author, relying on these views, comes to the conclusion that Mirzo Tursunzade at this stage remained faithful as a simple literary figure of the proletariat at a bright stage in the history of modern Tajik literature as a noble and struggling person on the path of socialistic realism.
Адабиёти гузашта ва муосири точик, бахyсyс осори симохои барчастаи он ба таври хамешагй дар мехвари баррасй ва нутку гузоришхои Mирзо Турсунзода карор доштааст. Ба таъбири дигар, M. Турсунзода дар ин навъи осор ба таври хос ва алохида ба ашъори суханварони адабиёти гузашта ва муосири точик, чехрахои барчастаи сатхи чахонй, аз чумла чумхурихои бародар фикру мулохизахои хешро баён намуда, дар мухокимаронихо бо максади муайян намудани тамоюли рушди минбаъдаи адабиёти советии точик ба таври васеъ аз эчодиёти эшон бахра бардоштааст. Аз ин чихат, дидгоххои y доир ба шеъру шоирй, истеъдод, жанрхои адабй, асархои алохидаи суханварон, чойгохи шоир ва ё адиб дар татбики хадафхои партиявй ва f. руи кор омадаанд, ки арзёбии арзишхои онхо дар шароити муосир аз чанд чихат ахамият дорад:
1. Бappaсии Macoii.iii Map6yT 6a aдaбиёти клaссикии тоник. M. Турсунзода дар ин масир ба таври куллй ба масъалаи адабиёти классикии точик таваччух зохир накарда бошад хам, аммо масоиле ба мушохида мерасанд, ки манзараи умумии алокамандии уро ба адабиёти классикй, аз чумла мероси гаронбахои чехрахои барчастаи он ба монанди Абуабдуллохи Pyдакй, Абуалй ибни Сино, Абулкосим Фирдавсй, Ч,алолиддини Pyмй, Низомии Ганчавй, Носири Хисрав, Саъдии Шерозй, Умари Хайём, Х,офизи Шерозй, Камоли Хучандй, Абдурахмони Ч,омй, Фалакй, Байлаконй, Адиб Собир, Бадриддин Х,илолй, Mирзо Бедил, Ахмади Дониш, Сахбо, Шохин, Хдйрат ва f. тачассум менамоянд. Доманаи чунин чусторхои вай баъзан дар доираи сиёсати мафкуравии хизбй ба миён омада, дар ин масир бо суханронихову маърузахои муаллиф васеътару фарогиртар гардидаанд. Тачассуми симои чехрахои барчастаи адабиёти классикй на ин ки дар маколаву гузоришхои алохидаи суханвар, балки дар навиштахое, ки ба осори адибон ва суханварони хоричй, аз чумла чумхурихои бародар ва кишвархои хамчавор нигаронида шудаанд, ба мушохида мерасад. Х,амин тарик, метавон таъкид кард, ки афкори M. Турсунзода ба адабиёти классикй, аз чумла симохои барчастаи он ва арзёбии хусусиятхои мероси гаронбахои ин давра дар китоби «Эстетика ва кадамхои насру назми точик»-и Юрий Бобоев баррасй шудааст. Myаллиф дар фасли «Адабиёт дар оинаи танкид (аз афкори назария, эстетикй ва адабию танкидии шоир)» бо такя ба маколахои «8OO солагии шоири бузурги Озарбойчон Низомй Ганчавй» ва <^азалсарои бузурги машрик» риштаи пайванди андешахои Mирзо Турсунзодаро вобаста ба дирузу имрузи адабиёт нишон додааст. Myхаккик дуруст дарёфтааст, ки «^ухокимахои Турсунзода хох ба санаду осори классикони гузашта ва хох муосир дахл намоянд, аз мавкеи методологияи марксизм-ленинизм баробар арчмандии ононро талкин мекунанд» [2,c. 161]. Аз ин чихат, тахлилу мухокимаронихои Ю. Бобоев ба бахсу музокирахои M.Тyрсyнзода ва дидгоххои у ба гузаштаи пурифтихори адабй аз руи хамин меъёр, яъне методологияи хизбй ба миён омадааст ва чун имруз аз ин тахкикоти муаллиф солхои зиёд гузаштааст чой дорад, ки бо дид ва мухокимаронихои нав масоили мазкур баррасй шаванд. Myърyфи Pачабй низ дар китоби «Ислом: чадидия ва инкилоб» аз M. Турсунзода иктибосхо овардааст, ки вусъати нигохаш ба ин гуна осори M. Турсунзода аз бахогузории зерин ба мушохида мерасад: «M. Турсунзода дар акидаи ихтилофангез байни точику форс устувор буд: «^о ворисони хакикии классикхои бузургамон мебошем ва факат мо кодирем ба он бахои сазовор дихем ва барои саодати халк нигаронем. Халки точик, ки нависандагон ва мутафаккирони худро ба миён овардааст, аз мероси Х,офиз ва Саъдй, ки дар Шероз таваллуд ёфтаанд, ру намегардонад, зеро забони онхо ба забони точикии мо хеле наздик аст... Pyзе хохад шуд, ки умри реаксия дар Эрон ба охир мерасад ва халки точик ба форсхо мероси шоирони онхоро ба бузургворй ва бо нури пештарааш гашта медиханд»[3,с.178]. Х,амин тарик, дидгоххои M.Тyрсyнзода вобаста ба мероси ахди классикй хамеша бо назардошти «партиявият» ва «масъалаи таксимоти мероси адабй ва илмй» байни точикону форсхо руи кор омадааст ва хатто дар маколаи «8OO солагии шоири бузурги Озарбойчон Низомй Ганчавй» шоири «Хамса»-сарои точику форс Низоми Ганчавй хамчун суханвари мумтози Шарк ва Озарбойчон муаррифй шудааст. Дидгоххое, ки доир ба шахсият ва хунари суханварии у ба вучуд омадаанд, аксаран масъалахое хастанд, ки аз доираи мавзуоти низомномавии хизбият сурат гирифтаанд. Аз чумла, сарояндаи ишк ва илхомгирандаи эчодиёти халк муаррифй шудани Низомй Ганчавй, муносибату мукобилиятхои кахрамонхои асархои у чун Ширин, Фарход, Лайлй, Mачнyн нисбат ба шохону намояндагони барчастаи табакаи феодалй, чихатхои интернатсионалй ва гояи гуманистидоштаи онхо аз ин кабиланд ва M. Турсунзода дар баррасии масоили мазкур хамчун мунаккид ва мухаккики афкори чунин чехрахо мавзуоти мувофик ба партия ва мафкуравии хдзбй пайдо намудааст. Чун маколаи мазкур ба чашни 8OO -солагии Низомй Ганчавй ва баргузории тантанаи бузургдошти у соли 1947 дар Озарбойчон нигаронида шуда буд, табиист, ки M. Турсунзода дар чараёни чунин чорабинихои сатхи баланди сиёсй дар доираи хамин гуна талабот амал кардааст. Зеро агар дар мачмуъ дидгоххои M.Тyрсyнзода оид
100
ба адабиёти классикй ва шинохти симохои барчастаи он дар канори хам гузошта ва омухта шаванд, рушан мегардад, ки суханвар аз хакикати таърихии аслияти миллии шоирони точик, аз чумла ^моли Хучандй хамчун суханвар ва шоири ахди классикй дифоъ намудааст, ки манзараи умумии чусторхои M.Тyрсyнзодаро дар ин масир ифода менамоянд. Субхони Аъзамзод дар маколаи «Mирзо Турсунзода ва ду мархалаи муносибат ба мероси адабй» доир ба мавкеъгирихои M.Тyрсyнзода нисбат ба мулохизахои ховаршиноси рус Александр Болдирев бо истифода аз як номаи M.Тyрсyнзода ибрози андеша карда, навиштааст: «Дар номаи M.Тyрсyнзода эътироз ва посух ба андешаи А.Н. Болдирев дар боби шинохти «Жамоли Хучандй ба сифати асосгузори адабиёти тоторхои урдуи ^ипчок» аст, ки чузъиёти бахси адабии мухаккикони точику русро бозгуй мекунад. M.Тyрсyнзода дар танкиду танбехи баъзе ховаршиносон чунин навиштааст: «То алвакт баъзе олимони мухтарам Kамоли Хучандй барин шоирони точикро мулки хусусии дар хеч замон (хатто дар замони сотсиалистй) тагйирнаёбандаи Эрон медонистанд. Дар ин мукаддима ^мол якбора ба тоторхои ^ипчок дода шудааст, ки на онхо забони Kамолро мефахмиданд ва на ^мол забони онхоро (ин хам албатта кашфиёт аст?!)»» [1,c.89]. Х,амин гуна дар солхои 40-yми асри гузашта мавкеъгирихои M.Тyрсyнзода нисбат ба мероси адабй ва шинохти арзишхои он аз ду масир, якум сиёсату аслситезй ва дуюм муборизаву равшангарй ба амал омадааст. Яъне, дар масири аввал M.Тyрсyнзода хамчун «ташвикгар ва ситояндаи ормонхои шуравй» ва дар масири дуюм чун равшангари «нуксу заъфи фикрй ва нохамвору бахбарангези ховаршиносон» шинохта шудааст. Санадхои мазкур аз ахамияту арзиши чусторхои M.Тyрсyнзода дар накду бахогузорихои осору афкори суханварони гузашта ва равишхои интихобнамудаи у дар накду сухансанчй ишора мекунанд. Тавре алакай дар боло таъкид гардид, муаллиф дар мубориза барои бозгуии аслияти таърихии ^моли Хучандй аз фаркияти забони суханвар бо забони тоторхои урдуи ^ипчок сухан ба миён овардааст. Истифодаи хамин усул нисбат ба Низомй Ганчавй хам як навъ кушиши нишон додани мансубияти миллии Низомй Ганчавй дар ин раванд ба шумор меравад: «Эчодиёти Низомй ба эчодиёти халки точик ба таври узвй дохил шудааст. Зарбулмасал, киноя ва хикматхои бисёре аз Низомй дар байни халк машхур аст.
«Дар ноумеди%о басе умед аст,
Поёни шаби сиях сапед аст»-мегуяд халки точик аз забони Низомй» [4,c.32]. Яъне, хамин тарик M.Тyрсyнзода аз Низомй Ганчавй ба чуз байти мазкур чизе иктибос наовардааст. Дар макола тавре ба мушохида расид, як андоза кушиши баёни пайванди забониву хуниву маънавии халки точик бо Низомй Ганчавй ба таври бисёр ноаёну торик сурат гирифтааст. Аз ин чихат^ин амали муаллифро метавон ба унвони дилбастагии у ба Низомй Ганчавй истикбол намуд. У бо вучуди ба халки Озарбойчон додани Низомй аз вай хамчун шоири халки точик даст кашиданй нест. M. Турсунзода бо ин равиш, яъне бо истифода аз таъбири «халки точик аз забони Низомй мегуяд» хеле устодонаву мохирона забони точикй будани забони ашъори Низомй Ганчавиро дар доираи сиёсии замон гушзад сохтааст. Х,арчанд ба ин амали у касе пай набурдааст. Дар мачмуъ, баррасии ин масъалахо нишон медиханд, ки M. Турсунзода хамчун ходими давлатй ва намояндаи барчастаи сиёсй ва татбиккунандаи коидаву низоми партиявй дар адабиёт мувофики талаботхои замон амал карда, баъзан аз доираи мафкура ва низоми хоким эхтиёткорона ва хадафмандона худро бурун андохтанй шудааст, ки ин амал хам агар аз як чихат чуръату часорати уро нишон бидихад, аз дигар чихат ба назар мерасад, ки ба чунин раванд пайвастани вай хохиш ва ниёзхои шахсии худи у буда, мушохида мешавад, ки M. Турсунзода хешро як андоза аз укдаву меъёрхои дуругини сиёсй дур гирифтанй шудааст. Дигар шоире, ки M. Турсунзода ба он дилбастагии тамом дорад, Х,офизи Шерозй ба шумор меравад. M.Тyрсyнзода дар бораи Х,офизи Шерозй танхо як макола дорад, ки «^азалсарои бузурги машрик» унвонгузорй шудааст. Ин макола албатта як маколаи сафарномай буда, муаллиф доир ба сафархояш ба Эрон, аз чумла шахрхои Шерозу Исфахону Х,амадону Нишопуру Тус ва зиёрати макбараи суханварони ахди классикй, ба монанди Фирдавсиву Саъдиву Хайёму Х,офиз маълумот овардааст. Ба назар мерасад, ки бо вучуди мавчудияти фосилаи хеле тулонй байни андешахои у доир ба Низомй Ганчавиву Х,офизи Шерозй муаллиф дар ин мархила хамон хати сурхи мафкуравиро нигох доштааст, аммо дар баробари ин, мулохизахои чолибе низ ба миён омадаанд, ки хусни дироят, сухансанчй ва дарачаи маърифати вайро дар мавриди шинохти намунахои бехтарини осори гузаштагон нишон медиханд. Mасалан, дар бораи шухрати чахонии Х,офиз чунин менависад: «шухрати Х,офиз оламро фаро мегирад, шеърхои уро ба забонхои ангилисй (мутарчимаш Фитцжеральд), полякй, олмонй, италиёй, русй ва гайра тарчима карданд, татаббуъ ва тадкики осори Х,офиз дар хама забонхо огоз меёбад. Шоирон ва мутафаккирони бузургтарини дуньё, аз кабили Фридрих
Энгельс, Гёте, Адам Мискевиг, Пушкин, Фет, Чернышевский ва гайрахо аз мутолиаи ашъори Хофиз ангушти хайрат газида, ба шоири сехрнигор бехтарин суханони пур аз мехру мухаббат ва садокатро бахшидаанд» [4, с. 46]. М. Турсунзода дар ин кисмат ба Гёте ва афкори у дар марвиди шеъри Хофиз бахо бода, таъкид менамояд, ки: «.. .байни у (манзур Гёте-А.Р.) ва Хофиз як каробат ва хешии рухии шадиде ба вучуд омад, ки дурии замон ва маконро ба куллй аз байн бардошт. Чунин аст вазифаи устоди бузурги назм (манзур Хофиз-А.Р.), ки бо иктидори каломи худ замонхо ва одамонро ба хамдигар пайваст мекунад»[4,с.46]. Хамин тарик, мохияти ишорахои намояндагони Гарбро, ки дар бораи калом ва азамати сухани Хофиз гуфта шудаанд, оварда, онхоро бо як чумла чунин чамъбаст намудааст: "... агар шоири бузурги немис Гёте суханони Хрфизро абадияти бузург номида бошад, Фридрих Нитше хикмати Хофизро хамчун майхона ва бодаи он мешуморад, Пушкин бошад аз каломи бадеии Саъдй ва Хрфиз бахравар шудани хешро ганй сохтани чихатхои нишотовар ва эхсосоти инсондустии эчодиёташ медонад. Н.Г.Чернышевский аз мутолиаи шеърхои Хофиз ба вачд омада, сурудахои онро ба гулхои рангини хаёти шукуфон ва хушбуй шабохат медихад [4,с.48]. Баррасии ин гуна андешахои адибон ва намояндагони адабиёти чахонй дар бораи Хофизи Шерозй мавкеи Мирзо Турсунзодаро хамчун як суханвари огох ва пурталош дар хавзаи хофизшиносии солхои 70-уми асри гузашта нишон медихад. Мирзо Турсунзода бо чунин афкор сархади пурвусъати шухрати суханварони точикро дар доирахои бонуфузи илмиву адабии сатхи чахонй гушзад намуда, бо хамин шева чойгохи фарзандони халки хешро дар адабиёти миллатхои гуногун ба таври рушан баён доштааст.Ба таъбири дигар, хамин гуна андешахои М.Турсунзода уро ба сифати муаррификунандаи пайравони содикй мероси гаронбахои Хофизи Шерозй, ки хамаи онхо симохои барчастаи адабиёти чахонй низ ба шумор мераванд, дар хофизшиносии солхои 70-уми асри гузашта ба чилва меоварад. Афкори Мирзо Турсунзода дар бораи рубоиёти Хайём низ арзишманд буда, шояд аз нахустин баррасихое ба шумор равад, ки дар солхои 50-уми асри гузашта доир ба бузургтарин рубоисарои адабиёти точик руи кор омадаанд:
«З-овардани ман набуд гардунро суд, В-аз бурдани ман ба иззу цо^аш нафузуд. В-аз %ец касе низ ду гушам нашунуд, К-овардуну бурдани ман аз ба^ри чи буд?
Гар бар фалакам даст буди чун Яздон, Бардоштаме ман ин фалакро зи миён. В-аз нав фалаке дигар чунон сохтаме, К-озода ба коми дил расиди осон.
... Ч,овидонии рубоиёти Умари Хайём махсусан дар он аст, ки шоир хиссиёти амики умумиинсонй, гражданй ва башардустиро бо махорати бемисли шоирона баён кардааст» [4, с.93-94]. Хамин тарик, метавон таъкид кард, ки Мирзо Турсунзода дар баррасии осори адабиёти форсй бо чанд хадаф ба мероси арзишманди бузургтарин симохои шеъру сухан алокамандй зохир кардааст. Аввал, Миро Турсунзода адабиёти форсиро хамчун як манбаи бисёр пешрафтаи тафаккури бадей медонист ва мехост, ки чунин тачрибаи суханофаринй дар адабиёти муосири точик корбасти тамом дошта бошад. Ва дувум, Мирзо Турсунзода хамон риштаи пайванди дирузро дар адабиёт барои пешрафти имруз ва фардои шеъру адаб гусастанй нест. Сарфи назар аз он аст, ки дар мавриди баъзе шоирони мо, ба монанди Низомй Ганчавй чй гуна андешахое баён кардааст, ба назар мерасад, ки Мирзо Турсунзода ба синтези адабиёти гузашта ва муосири точик дар алокамандй бо адабиёти бародар машгул будааст ва ин мактаби суханварие, ки пас аз Мирзо Турсунзода бокй мондааст, аз чунин як тамоюли мусбати адабй далолат мекунад.
Вакте дар мавриди Николай Семёнович Тихонов ва дигар суханварони адабиёти рус мулохизаронй менамояд, дар фикри чахонгардии Саъдиву Носири Хисрав меафтад ва байни уву ин шоирони барчастаи Шарк шабохатхову хамгунихоеро ба мушохида мегирад: «Майлу кушиши дунёро дидан барои мардуми машрикзамин хос аст. Чунончи, Саъдй сй сол арзу тули сарзамини Шаркро тай карда буд. Ё худ Носири Хисравро гирем гарду чанги хазорон фарсах рохи вохахои сабзи Лахору кухдоманхои хористону яхистони баланди Помир ба кафшаш нишаста буд.Дар адабиёти рус мо ин анъанаи хама чою хама чизро дидан, дарк кардан ва тасвир намуданро дар мисоли зиндагин А. Пушкин, М. Лермонтов, Л. Толстой мебинем. Дар кадамгохи онон хар як чуйбор, хар як куллаи кух метавонад аз онхо хикоят кунад. Николай Семёнович бисьёр мамлакатхоро дидааст... Ба назарам, чунон ки дарёи азими рус Волга ба
бахри ^спий ба хавзаи Шарк мерезад, ё худ чунон ки Урал ба хоки Осиё пайванд аст, Тихонов хам ба хаёти халкхои Шарк ба як тарзи табий пайванд гаштааст» [4,c. 257].
Х,амин тарик, хар як чехраи адабиёти кишвархои бародар ва ё дигар адабиёти халкхои чахонро бо суханварони адабиёти классикй мукоиса карда, бо хамин равиш аз бузургии онхо ёдоварй менамояд. Mасалан, дар мавриди Такур: «Такур хамчун мутафаккирони оламшумул Абу-Алй ибни Сино ва Ч,омии мо бо акидахои олии инсонпарваронааш барои халк машъали тобоне буд» [4,c. 82]. Санадхои овардашуда нишон медиханд, ки Mирзо Турсунзода дар рохи мутолеоти бехтарин намунахои осори адабиёти чахонй пеш аз хама таваччухи бештаре ба намояндагони адабиёти классикй доштааст ва дар ин масир хар пешрафтхои адабие, ки аз осори адибони сатхи чахонй пайдо мекунад, тасаввур мекунад, ки хамин гуна муваффакиятхоро чандин асрхо мукаддам гузаштагону фархехтагони адабиёти точик ба даст овардаанд. Mирзо Турсунзода дар бораи шеър низ фикру мулохизахои хешро баён доштааст, ки хеле чолиб мебошад: «Шеър бояд монанди он майсахои навруста, ки басо нозук ва зебо аз хок cap бурун меоранд, озодона иншо гардад» [4,c.1O1]. Ба андешаи Mирзо Турсунзода шеър бояд ба таври табий суруда шавад. Myвофики гуфти у мачбур каламро ба даст гирифта, шеър сароидан хусусияти табий шеърро аз байн мебарад.
«Шеър харчанд дорои охангхои дилкаш бошад хам, лек онро мазмунан амик ва афкору эхсосот оро медиханд» [4,c. 93].
Mирзо Турсунзода чун пешиниён ба истеъдод ва заковат, ки яке аз махакхои асосй дар сароиши шеър эътироф мешавад, таваччух дорад: «Mо истеъдод ва заковатро инкор намекунем, лекин медонем, ин меваест, ки баъд аз шакар - пайванди мичуринй бо тачрибаи умумиинсонй ва пас аз омухтани махорат шахду ширинй пайдо кардааст» [4,c.99]. Яъне, бо чунин афкор ишора мекунад, ки шоир бояд дар баробари доштани истеъдод заковат ва маърифату дониши заруриро дар вучуди хеш парварад ва ин андеша бори дигар собит месозад, ки Mирзо Турсунзода дар чодаи шинохти шеър низ аз мактаби хунарии суханварони гузашта содикона ва пайгирона суд чустааст.
Илова бар ин, Mирзо Турсунзода тарафдори хамон назарияи адибони классикй, ки матлаъро аз лихози назокат, оро ва хунари суханварй назаррабо ва диккачалбкунанда ба хисоб меоварданд, мебошад. Myаллиф дар ин бахши андешахои худ, матлаъро ба унвони «мисраъхои аввалин»-и шеър ёд мекунад, ки онхо бояд таъсирбахш ва муассир бошанд: «Шеър бояд аз мисраъхои аввалин диккатро ба суи худ кашад, в-агарна онро кас нахохад хонд. Дарёфтани мисраъхои аввалин, ки тавонад зуд ба кас таъсир бахшад, онро ба мухити дигар андозад, рухияи онро дигаргун сохта, ба мавзуи асар чалб намояд ва ба дахоне, ки акнун дархояш боз шуда истодааст ворид бикунад, бисёр мухим аст ва он танхо бо ранчу азоби эчодй ба даст хохад омад» [4,c. 101].
Аз санадхои овардашуда бар меояд, ки Mирзо Турсунзода харчанд дар бораи шоирони точик тадкикотхои алохида анчом надодааст, аммо доир ба назарияи суханварй ва услуб ва сабку саликаи хорикулодаи онхо маълумотхои мухиму кобили таваччухеро дар даст доштааст. Бояд кайд, ки хангоми тахкики осори ин суханвари бехамтои адабиёти муосири точик ба инобат гирифтани чунин хусусиятхои хос аз ахамият холй нахохад буд ва як сирри муваффакияти шоирони точик, ки дар тарбияву камолоти маънавии онхо Mирзо Турсунзода карор дорад, шояд хамин равиш, аз чумла рахнамоихову хидоятхои бегаразонаи Mирзо Турсунзода бошад, ки баъдан адабиёти точик ба як мархалаи сифатан нави эчодй ворид гардидааст.
2^appacHH мaсоили мapбyт 6a aдaбиёти мyосиpи тоник. Mирзо Турсунзода хамчун адиб, шоир ва сарвари Иттифоки нависандагони Точикистон ба пешрафти адабиёт, тарчума ва бурду бохти шоирону нависандагон хамеша таваччухи хос доштааст. Myлохизоти у дар накди адабй ва бахогузории ашъори шоирон дар адабиёти муосири точик хеле мухим ва кобили мулохиза мебошад. Навиштахои вай, аз чумла «Андешахо дар бораи лирикаи гражданй», «Mехнати пyрмашаккат.Mехнати рохатбахш», «Адабиёти точик дар мубориза барои идеалхои комунизм», «Х,офизи револютсия», «Дустгонй» ва гайра манзараи умумии афкори суханварро дар бораи адабиёт ва дигар масъалахои марбут ба он тачассум менамоянд. Дар навиштахои Mирзо Турсунзода аввалин маротиба номи якчанд шоиру адиби точик, аз кабили Айнй, Mиршакар, Pахимй, Ансорй, Сулаймонова, Тулкун соли 1949 дар маколаи «Пушкини мо» ба муносибати ба Пушкин шеър бахшиданашон зикр шудааст ва баъдан теъдоди чунин суханварон афзоиш ёфтаанд. «Андешахо дар бораи лирикаи гражданй» нахустин маколаи Mирзо Турсунзода дар бораи адабиёти муосири точик аст, ки соли 1954 ба нашр расидааст ва тибки тавзехоти Юрий Бобоев ба Mирзо Турсунзода кариб 2OO номгуи нутку музокира ва маърузаву маколахои илмию
адабй тааллyк дошта, то имруз кисми ночизи онхо дар чилди 3-юми «Куллиёт»-и y фарохам омадаанд. Агар ин масъала ба инобат гирифта шавад, шояд нахустин навиштахои мyаллиф доир ба адабиёти муосири точик дар байни чунин осори гирдоваринашyда вучуд дошта бошанд, ки то хол аз назари алокамандони мероси Мирзо Турсунзода дур мондаанд. Аммо ба хар хол маколаи «Андешахо дар бораи лирикаи гражданй» дар асоси чилди 3-юми «Куллиёт»-и суханвар кадимтарин навиштаи Мирзо Турсунзода дар ин арса ба шумор меравад, ки мо онро хамчун нахустин навиштаи Мирзо Турсунзода доир ба равандхои адабиёти муосири точик мавриди истифода карор хохем дод. Мирзо Турсунзода дар маколаи мазкур ифодаи «лирикаи гражданй»-ро хамчун истилохи адабй ба кор гирифтааст, ки дар накди адабии замон корбасти тамом доштааст. «Лирикаи гражданй» хамчун як навъи шеърй дар адабиёти муосири точик истилохан нав буда, нахустин маротиба аз тарафи кй истифода шудани он албатта ковишхои чудогонаро такозо дорад, аммо нигохи Мирзо Турсунзода ба сифати як шоири баркамол ва адиби аз равандхои адабии замон огох доир ба ин навъи шеърй хеле мухим ва арзишманд мебошад. Мирзо Турсунзода тарафдори хамон гурухи мухаккиконе мебошад, ки лирикаро як навъ ё намуди назм (шеър) унвон кардаанд: «Дер боз аст, ки лирикаро чун як намуди назм ифодакунандаи холати рухй ва таассуроти шоир медонанд. Агар ба замми ин акида лахзахои эмотсионалй-субъективии суханварро зам кунем хам, ин таърифи назариявй бо фикри ман зиддият надорад» [4,c.94]. Мирзо Турсунзода шеъри лирикй -гражданиро, ки хиссиёт дар онхо мавкеи хоса дорад эътироф мекунад ва дар баробари ин тачассуми мухит ва ходисахои вокеии замонро низ хамчун махаки асосии ин навъи шеърй ба он илова мекунад: «Бо мухити замон хамовоз будан яке аз шартхои зарурии лирикаи хакикй мебошад» [4,c.95]. Яъне, суханвар зери истилохи "лирикаи гражданй" шеъреро дар назар дорад, ки "кахрамони лирикии муосир худ гражданин (шахрванд А.Р.)-и хакикии замони мо гардидааст" [4,с.97]. Дар баробари ин, Мирзо Турсунзода ба масъалаи тасовири хунарй ва ибораорой низ диккати махусус дода, тарз ва усули ташбехороии урфй-классикиро "кухна ва обшуста" ба калам овардааст. Хусусан ин андеша дар мисоли тачассуми симои духтарони точик чунин баён шудааст: "Духтари озоди точик, ки мардона хаёти нав бунёд мекунад, дар майдонхои пахтазор, дар заводу фабрикахо ва дар сохтмони азим диловарихо нишон медихад, образхои кухна ва забонзадаро кор мефармоянд. Баъзе шоирони мо хануз чашмони духтарони имрузаи точикро ба чашмони оху, миёни уро ба миёни мурча зулфони уро ба мори печон, абрувонашро ба шамшери буррон, кадду коматашро ба сарви равон, дахонашро ба пистаи хандон, каломашро ба тутии Х,индустон ташбех медиханд. Ба хонандаи муосири мо чунин тасвирхои кухнаву обшуста хеч завки бадей ва манфиате намебахшанд [4,с.105]. Яъне, аз гуфтахои Мирзо Турсунзода бар меояд, ки "лирикаи гражданй" бояд аз чунин раванди тасвирофарй орй бошад ва чизхоеро дар бар гирад, ки дигаргунихои сифатй ва вокеии хаёти маданиро ифода кунанд. Аз ин ру, шояд як андоза даст кашидани суханварони точик аз хамин суннати деринаи адабй дар ин давра маншаъ аз хамин ташвик ва тахрики Мирзо Турсунзода дошта бошад ва ин албатта ковишхои чудогонаро такозо дорад. Мирзо Турсунзода бо бахонаи тасвир наёфтани дигаргунихои бузурги сотсиолистй дар шеъри ин давра як катор шоирони замонро танкид намуда, навиштааст: "Агар эчодиёти баъзе аз шоирони точикро монанди Ч,. Сухайлй, О. Лутфй, М. Диёрй, Т. Пулодй мутолиа намоем, он гох асархои охирини онхоро аз асархое, ки дах-понздах сол пеш навиштаанд, фарк намудан хеле душвор аст. Охир дар ин муддат дар хаёти мамлакати мо вокеахои бузург ва таърихие ба амал омадаанд. Он хама дигаргунихои бузурги сотсиалистй, хаёти чамъияти советй дар инкишофи револютсионии он ва хама чизи наве, ки хар руз хаёт ба вучуд меоварад, мавзуи асосии адабиёти мо мебошад" [4,с.105]. Хдмин тарик, Мирзо Турсунзода дар баррасии мавзуот ва хунари офаринандагии назми советй хамчун шоир ва мунаккиди адабиёти ин давра мувофики меъёрхои замон накш гирифтааст. Хусусан, ин гуна нутку андешахои мунаккидонаи Мирзо Турсунзода дар мархалахои баъдии инкишофи адабиёт бетаъсир намондааст, ки минбаъд дар тахкикотхои оянда чанбахои он рушан хохад шуд. Яке аз хусусиятхои дигари осори Мирзо Турсунзода ба раванди достоннависии адабиёти советии точик алокамандй дорад. У дар ин масир тамоюлхои хуби эчодиро ба мушохида гирифта, достонхои "Мавчхои Днепр"-и Муъмин ^аноат, "Шаби пеш аз марг"-и Абдучаббор ^аххорй, "^ишлоки тиллой" ва "Ишки духтари кухсор"-и Мирсаид Миршакар, "Кучабоги ошикон"-и Шукухиро васф кардааст. Ягона достоне, ки ба меъёрхои замон, аз чумла талаботхои низомномавии Мирзо Турсунзода мувофик наафтодааст, достони "366 пахлу"-и Fаффор Мирзо мебошад. Ин достони Fаффор Мирзо аз руи чанд дидгох мавриди танкид карор гирифтааст:1. Аз сабаби надоштани сюжет 2.Ба ходисахои манфии хаёт бештар диккат кардани шоирЗ.Мухокимаронихои дилбазани абстрак ё ба истилохи худи муаллиф «сергаппй». Масалан, дар мавриди забони асари муаллиф чунин
навиштааст: "Шеъри Fаффор Mирзо банохост хушк ва забонаш расмй шуда мондааст. Эхсосоти олии хаячонангезе, ки дар асархои давраи аввали вай буданд, холо дида намешаванд. Аммо рафик Ш. Хусейнзода ин достонро дар маколаи дар рузномаи "Mаориф ва маданият" дар арафаи анчуман чоп кардааш ба катори асархои бехтарин мегузорад ва навоварй мешуморад, ки ман ба фикри у розй шуда наметавонам" [4,c.16O]. Х,амин тарик, Mирзо Турсунзода бо нигоху бахогузорихои хос шеъри як давраи муайяни адабиётро тахлилу баррасй мекунад ва ин тахлилу баррасихо тавре ба мушохида расид, то андозае мухолифи мулохизаву афкори баъзе намояндагони замон низ будааст. Бо гузашти замон ба назар мерасад, ки хамин кушишхои Mирзо Турсунзода баъзан хилофи суннатхои деринаи адабиёт низ анчом ёфта, эчодиёти суханварони ин давраро то чое аз як манбаи мухими хунару суханварй, ки адабиёти классикй ба шумор меравад, бегона сохтааст.
Хдмчунин у ду шеъри Mастон Шералй ва як пораи шеърии Бозор Собирро низ бо бахонаи "хиссиёти бадбинона ва сентиментализм" танкид кардааст:
«Гох серу гах гуруснаву гах масту хушёр, Гох чун хавои тирамох гох чу навбахор... Гирем шеъри дигари Mастонро:
Ман надонам ба сарат фикри чихо омадааст, Ё ба ин бандаи турахми худо омадааст... ... як мисоли дигар «Ёдгори рузхои даргузар» ном шеъри Б.Собир:
Гох афсурдатар аз чехраи хасратзадагонам, Дар рахи хеш равонанду ба боре нашаванд.
Дар айёми пурчушу хуруш, дар хаёти пурмазмуни мо аз кучо ба сари шоири чавон чунин рузхои сахт афтодааст? Mан ба маколаи Б. Собир дар бораи «Иди навруз» низ хайрон шудам. Дар ин чо муаллиф факат аз хасрат ба рузхои гузашта гап мезанад» [4,c.163].
Дар идомаи ин андешахо M. Турсунзода сабаби пайдо шудани чунин охангхои гайриинтизорро чустучу намуда, навиштааст: «Дар вактхои охир назми баъзе шоирони бадбини Эрону Афгонистон дастраси шоирони мо гардидааст. Дар он мамлакатхо ба баъзе сабабхои таърихй дар адабиёт кайфиятхои маъюсона хукмфармо мебошад. Барои мисол шеърхои чудогонаи Нодирпур ва Сояро гирифтан мумкин аст, ки онхо дар шакли шеъри сафед низ шеърхо навиштаанд.Шояд шоирони чавони мо Mастон ва Собир ба онхо пайравй мекунанд? Ин тавр бошад чои хеле таассуф аст, зеро ки ин рох шеъри моро аз рохи реализми сотсиалистй дур мекунад» [4,c.64]. Санадхои овардашуда ба он далолат мекунанд, ки Mирзо Турсунзода барои шаклу мазмуни адабиёти муосири точик, хусусан ба талаботхои замон мувофик гардонидани шеър талош варзида, омилхои ба вучуд омадани равандхои таъсигузорро ошкор кардааст. Имрузхо аз ин мулохизахои у дахсолахо сипарй мешаванд. Бардошту алокамандии шоирони точик низ аз осори адибони кишвархои хамчавор вусъат пазируфта, боиси ба як мархалаи сифатан нав ворид гардидани адабиёт шудааст.Инчунин гузашти замон нишон дода истодааст, ки мавкеъгирихои Mирзо Турсунзода дар он давра агар ба нафъи мафкураи хизбй-адабй хидмат карда бошанд, имруз ин гуна нутку гузоришхо ахамият ва арзиши худро бамаротиб гум кардаанд. Аммо муаллифи онхо ба сифати адиби содики адабиёти пролетариятхо дар як мархалаи дурахшони таърихи адабиёти муосири точик хамчун чехраи намоёну муборизи рохи реализми сотсиалистй човидона бокй мондааст.
Дигар чанбаи мухими афкори Mирзо Турсунзода доир ба адабиёти муосири точик ба Садриддин Айнй ва шеъри '^арши хурият"-и у тааллук дорад. У дар ин маврид чунин менависад: "Сахми якумини Айнй дар кори бузурги халк "Mарши озодй" буд. Mо солномаи адабиёти советии точик, адабиёти шаклан миллй ва мазмунан сотсиалистии худро аз хамин суруди баландпарвоз, ки он саросар аз рухи револютсионй пур аст, ибтидо мекунем. Садриддин Айнй асосгузори адабиёти нави советии точик шуда, дар сафи чанговарони коммунизм чои худро ишгол кард" [4,c.196]. Симои Садриддин Айнй дар осори Mирзо Турсунзода хамчун намондаи ду мархила адабй - пеш аз инкилоб ва баъди инкилоб - тачассум ёфтааст ва Mирзо Турсунзода дар таълифоташ хидматхои С.Айниро дар раванди насри муосири точик нисбат ба назм бештар мавриди баррасй карор додааст, ки кобили анчоми бахсу тахкики чудогона мебошад. Mирзо Турсунзода тавре ба мушохида расид, чун "адабиёти шаклан миллй ва мазмунан сотсиалистй" мегуяд манзураш бештар осори манзум, яъне шеъру достон ва дигар анвои жанрхои адабй буда, дар ин раванд "^арши хуррият"-и С. Айниро ба сифати намунаи нахустини ба вучуд омадани ин гуна адабиёт эътироф мекунад. Хдмчунин у пас аз 20-соли баёни чунин мулохизахо дар маколаи "Дар хидмати халку Ватан" боз хам ба хамин масъала баргашта, навиштааст: "Сардафтари адабиёти советии точик Садриддин Айнй дар соли 1918 бо
максади шакли назми точикро кобили ташвиккунандаи идеяхои револютсионй гардонидан оханги "Марселеза"-ро истифода бурда, "Марши хуррият"-ро навишт. Диккат кунед, шоир "Суруд" нагуфта, ба точикй калимаи "Марш"-ро кор мефармояд, ки ин маънои ба оханги револютсия тобеъ кунонидани суруд мебошад" [4,с.315]. Х,амин тарик, Мирзо Турсунзода хдмчун пешоханг ва сарвару рахнамои адибони точик огози мохиятан сотсиолистй шудани адабиёти муосирро аз хамин шеъри устод С. Айнй медонад ва раванди ба "оханги револютсия" мувофик кунонидани шакли назми точикро низ ба хамин мархала нисбат медихад. Ба таъбири дигар, Мирзо Турсунзода дар мархалае ба баррасии ин масоили адабиёт мепардозад, ки арзу тули он васеъ гардида, ба як нуктаи баланди инкишоф омада расидааст ва барои муайян кардани даврахои он ва бо ин рох чамъбандй намудани як давраи муайяни таърихи адабиёт заминаи мусоид фарохам омадааст. Мирзо Турсунзода дар баробари баррасии хидматхои устод Айнй ба мероси Лохутй низ таваччух зохир кардааст. М.Турсунзода ба шеърхои ба Точикистон бахшидаи Лохутй ва мавзуоти онхо, инчунин ба махорату хунари шоирии у фикру мулохизахои чолиб баён кардааст: "Бешакку шубха кас ба чунин хулосае меояд, ки гуё шеърро барои Лохутй ва Лохутиро барои шеър офарида буданд. Сиришти Лохутй иборат аэ илхом буд. Машхуртарин таронахои оммавии точикй ба монанди "Султонови номдор", "Ёри мастчохиам", "Бути нозанинам", "Аё сайёд рахме кун" ва гайра дар магзи дили одамони мо ошён гузоштаанд, ки аз як насл ба насли дигаре хамчун мероси киматбахо бокй хоханд монд" [4,c. 243]. Х,амчунин доир ба махорат ва алокамандии Лохутй ба шеър навиштааст: "Лохутй на танхо шеърро касб карда буд, балки у бо ашъор як чо нафас мекашид. Х,ар як суханаш чун дурдонае дар ганчинаи назм, чун шабнаме дар бустон чило медод. Худи у бо забони хол мегуяд:
Ман дар тани шеър %амчу цон хо^ам монд, Дар маслаки ишц цовидон хо^ам монд. Пир аст касе, ки фикри у пир бувад, Ман фикрцавонаму цавон хо^ам монд " [4, с. 234]. Х,амин тарик, Мирзо Турсунзода ба ашъори Лохутй хамчун мухаккик ва хампешаи аз мавзуву чойгохи осори суханвар огох бахои додааст. Мирзо Турсунзода суханваре ба шумор меравад, ки хам ба адабиёти гузашта ва хам ба адабиёти муосири точик алокамандй дорад. Нисбат ба намояндагони адабиёти гузаштаву муосир чойгохи махсусро коил аст, аммо ба ин ду манбаи мухими хунарй аз як дидгох, яъне реализми сотсиалистй нигох намудааст. Аз ин чихат аст, ки бо максади мазмунан сотсиалистй сохтани адабиёти миллй талошхо ва кушишхои зиёдеро ба рох монда, муваффак хам гардидааст. Аз ин ру, М.Турсунзода ходими беминнати инкишофи партиявияти адабиёт мебошад. Мулохизахое, ки доир ба шеъру сухан ва макому мартабаи шоирону сухаварони замони хеш баён кардааст, манбаи мухдме барои омухтани як мархалаи адабиёт ба шумор мераванд. Адабиёте, ки дар ин давра ба вучуд омадааст, дар саргахи он номи устод Мирзо Турсунзода карор дорад. Яъне М.Турсунзода хамчун чехраи барчаста хам дар рохи тайёр кардани чавонони суханвар ва хам дар рохи тахким бахшидани мазмунхои ситсиолистй дар адабиёти муосири точик хидматхои назаррасеро анчом додааст. Адабиёти советии точик харчанд бо мазмуни хоси худ як давраи дурахшони адабиёти моро фаро мегирад, аммо чавонони дар мактаби суханварии Мирзо Турсунзода камолёфта дар солхои баъдииттиходи онро ба мархалаи тамоман нави адабй ворид намуда, ба он мазмуну мохияту мароми тоза бахшиданд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аъзамов, С. Адабиёт ва маърифати навд. Мачмуаи маколахо/С.Аъзамов.-Хучанд: Анис, 2012. - 200с.
2. Бобоев, Ю. Эстетика ва кадамхои насру назми точик/Ю.Бобоев.-Душанбе: Адиб,1988.-608с.
3. Рачабй, М. Ислом: чадидия ва инкилоб (Мачмуаи маколахо)/М.Рачабй.-Душанбе: Дониш, 1977. - 245 с.
4. Турсунзода, М. Куллиёт. Иборат аз шаш чид. Ч,илди сеюм. Мураттиб Ю.Бобоев/ М.Турсунзода.-Душанбе: Ирфон, 1979. - 432 с.
REFERENCES:
1. Azamov, S. Literature and science of criticism. Collection of articles.- Khujand: Anis, 2012. - 200p.
2. Boboev, Y. Aesthetics and steps of Tajik poetry.- Dushanbe: Adib, 1988.-608 р.
3. Rajabi, M. Islam: Jadidiya and revolution (collection of articles).- Dushanbe: Knowledge, 1977. -245 p.
4. Tursunzade, M. Kulliyot. Consists of six chapters. Chapter III. Compiled by Y .Boboev. -Dushanbe: Irfon, 1979. - 432 p.
