CC BY
6
ТКБ 8Т2
Бобоцонова Мадина Х^айдарцоновна, н.и.ф., сармуаллимаи кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Fафуров"(Тоцикисmон, Хуцанд)
Бабаджанова Мадина Хайдарджоновна,
к.ф.н., старщий предподаватель кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы ГОУ "ХГУ имени акад.Б. Гафурова" (Таджикистан, Худжанд) Bobojonova Madina Haidarjonovna, lecturer of the 4ерагШеШ of Tajik language and literature and its methods of teaching under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand),E-mail:missrustamova@mail.ru
Вожа^ои калиди: Темурмалик, ашъори гиноии шахсияти, худшиносии миллй, ватандустй, цацрамониву диловарй
Мацола ба тащици "лирикаи персонажи" «шеъри гиноии шахсияти» бахшида шуда, дар он тауаввулоти асосии ин навъи ашъор дар адабиёти замони истицлолият барраси гардидааст. Муаллиф дар заминаи таулили шеъруои «Видои Темурмалик»-и Фарзона, ««Темурмалик шудан му^ол аст», «Хуцанди кууна» ва «Урдуго%»-и Нурмууаммад Ниёзи, «Темурмалик»-и Низом Косим ба бардоште расидааст, ки суханварон дар баробари зикри шахсиятуои зиёди хизматнишондодаи цабуауои гуногун, инчунин ба масъалауои сарнавишти таърихи миллат, ууввияти он, худшиносии милли ва таърихи, ситоиши цаурамонии диловарони ватандуст ва таргибу ташвици дигар арзишуои милли даст задаанд. Цайд мешавад, ки симои таърихи ва корномаи цаурамононаи Темурмалик низ уамчун як цузъи ифтихори милли дар шеъри муосири тоцик цойгоуи хоса пайдо намудааст. Темурмалик рамзи шуцоату мардонаги, далери, цаурамонщои бемисл ва нотакрори мардуми тоцик шинохта шуда, уамчун ца^рамони милли, нишон аз ифтихори ватандори ва рамзи далерию шуцоат тасвир гардидааст. Корнома ва ё зиндагиномаи Темурмалик ба хотири ибратомузи дар осори манзуми гиной омадааст.
Ключевые слова: Темурмалик, личностная лирика, национальное самопознание, патриотизм, героизм и доблесть
Статья посвящена исследованию "персонажной лирики", "личностной лирики", а также динамики развития такого рода лирических сочинений в таджикской литературе периода независимости. Автор на основе анализа стихотворений таджикской поэтессы Фарзоны («Прощание Темурмалика»), поэтов Нурмухаммада Ниязи («Быть Темурмаликом не под силу», ««Старый Худжанд» и ««Стан»), Низама Касима («Темурмалик») приходит к выводу, что стихотворцы наравне с отображением образов выдающихся исторических личностей затрагивают вопросы исторического пути таджикского народа, его менталитета, особенностей национального самопознания, прославления героических поступков истинных сыновей отечества и, тем самым, популяризации национальных ценностей. В статье подчеркивается, что образ Темурмалика, чья самоотверженная борьба стала предметом национальной гордости, в современной таджикской поэзии занял достойное место. В поэтических сочинениях таджикских поэтов образ Темурмалика, являясь символом доблести, мужества и самоотверженности таджикского народа, служит примером высокого патриотизма и беззаветного служения Родине.
Key words: Temurmalik, personality lyrics, national self-cognition, patriotism, heroism and valor
The article under consideration dwell on the study beset with "character lyrics", "personality lyrics" the dynamics of the development of such kind of lyrical literary productions in Tajik literature referring to the period of independence as well. Designing on the premise of an analysis in reference to the poems belonging to the pen of Tajik poetess being Farzona - "Farewell to Temurmalik", the following poets Nurmuhammad Niyazi-"Being Temurmalik is not within the Power", "Old Khujand" and "Stan" and Nizom Kasim - "Temurmalik", the author of the article comes to the conclusion that the men-of-letters are alongside with reflection of images of prominent historical figures, the formers touch upon questions concerned with the historical path of the Tajik people, their mentality, peculiarities of national self-cognition, glorification of the heroic deeds of the true sons of the fatherland, and thereby popularization
120
DOI:10.51844-2077-4990-2022-3-120-129
ИНЪИКОСИ СИМОИ ТЕМУРМАЛИК ДАР АШЪОРИ МУОСИРИ ГИНОИИ
ТОЦИК
ОТРАЖЕНИЕ ОБРАЗА ТЕМУРМАЛИКА В СОВРЕМЕННОЙ ТАДЖИКСКОЙ ЛИРИЧЕСКОЙ ПОЭЗИИ
REFLECTION OF IMAGE OF TEMURMALIK IN MORDEN TAJIk L YRIC POETRY
cial values as well. The author of the article lays an emphasis upon the idea that Temurmalik%s image, whose selfless struggle became the subject of national pride, has taken its rightful place in modern Tajik poetry. In the poetic works of Tajik poets, Temurmalik^s image being as a symbol of valor, courage and selflessness of the Tajik people, serves as an example of high patriotism and selfless service to the Motherland, upon the whole.
Назарияпардози рус Поспелов Н.Г. дар китоби «Лирика среди литературных родов» истилохи «лирикаи персонажй»-ро барои ифодаи мафхуми шеъре ба кор бурдааст, ки дар он шахс ва ё ходисае мавриди андешаю эхсосоти шоир карор гирифта, дар киёс бо шахсиятхои осори хамосй ва драмавй фарк мекунад [6, с.150-156]. Чунин шеърхо аз лихози хачм хурд буда, дар онхо вокеа ва раванди инкишофи ходисаю вокеахо мавкеъ надоранд, балки бештар таассуроти шоир нисбат ба шахсият баён мегардад. Чунин навъи шеърро мунаккид ва адабиётшиноси точик Аскар Хдким «шеъри гиноии шахсиятй» унвон карда, дар адабиёти гузаштаю имрузаи точик ривочи комил доштани онро таъкид мекунад [9]. Вокеан хам, аз шеъри «Буи Ч,уи Мулиён»-и Абуабдуллохи Рудакй, ки дар ситоиши Нухи Сомонй суруда шудааст, ашъори мадхиявию марсиявии фаровони адабиёти гузашта, ки дар колабхои гуногуни шеърй гуфта шудаанд, хама чузъи шеъри гиноии шахсиятй мебошанд, ки дар онхо корнома, сифат ва хислатхои ашхоси муайян баён гардидаанд. Дар замони шуравй низ чунин шеърхо дар ситоиши сарварони аввали давлат, симохои барчастаи давлатию сиёсй (монанди В.И. Ленин, Сталин), адабию фархангй (Пушкин, Горкий, Пабло Неруда, Айнй, Турсунзода ва диг.), кахрамонони Ч,анги Бузурги Ватанй (Х,одй Кенчаев, Туйчй Эрйигитов, Тешабой Одилов), пешкадамон ва фидоиёни чабхахои гуногун (Юрий Гагарин, Талбак Лолаев, Набй Акрамов), кахрамонони мехнати сотсиалистй (Саидхоча Урунхочаев, Миралй Мухаммадалиев) ва дигарон гуфта шуда ва дар онхо гояву ормонхои замон таргибу ташвик гардидаанд.
Чунин шеърхо, ки хамчун баёни эхтироми шоир ба шахсиятхои алохида гуфта шудаанд, дар эчодиёти шоирони баъдй низ идома ёфтанд. Чунончи, ашъори Муъмин ^аноат «Дар сахифаи офок» (Ба Рудакй, соли 1958), «Эй шоири Сомон» (Ба Фирдавсй, 1959), «Ба Манолис Глезос» (рохбари озодихохони Юнон, 1961), «Дустам» (Ба Пулод Толис, 1962), «Барои хурмати муи сафедаш» (Ба Мирзо Турсунзода, 1963), «Шеъри казок» (Ба Олжас Сулаймонов, 1963), «Дар сугвории устод Осимй» (1995), «Биё» (Ба Бурхониддин Раббонй), «Ки Масъуд зодааст чархи баринаш» ва «Тархи Зобул» (эхдо ба Ахмадшохи Масъуд, 1995), «Барои Лоик Шералй» (соли 2000), ашъори Лоик Шералй - «Хайём», «Гури Дониш дар кучост?», «^итъаи шеър» (Ба Мирзо Турсунзода), «Рухи Нехру»,(Ба Чдвохирлаъл Нехру), «Сатрхои нотамом» (ба Хдбиб Юсуфй), «Айнй», (ба Садриддин Айнй) дар ашъори Бозор Собир - «Дарахти шеър» (Барои Муъмин ^аноат), «Мучассамаи Айнй» (ба устод Айнй), «Туро хамчун Бухоро дуст медорам» (Ба Ч,алол Икромй), «Барои Рахим Х,ошим», «Барои Лоик» ва гайра намунахое аз ашъори гиноии шахсиятй мебошанд, ки дар колабхои гуногун навишта шудаанд.
Дар адабиёти замони истиклол, бахусус ин навъи шеър тамоюли нав пайдо карда, беш аз пеш вусъат гирифт. Шоирон дар баробари зикри шахсиятхои зиёди хизматнишондодаи чабхахои гуногун, инчунин ба масъалахои сарнавишти таърихи миллат, хувияти он, худшиносии миллй ва таърихй бо падидахои гуногунаш, ситоиши кахрамонии диловарони ватандуст ва таргибу ташвики дигар арзишхои миллй даст заданд.
Аслан чунин намуди шеър ва ручуъ ба таъриху фарханги гузашта аз солхои шастуми асри ХХ, баъди ба майдони адабиёт кадам гузоштани шоирон Муъмин ^аноат, Лоик Шералй, Бозор Собир, Гулрухсор, ^утбй Киром, Гулназар ва дигарон бештар рушд карда, боиси тахаввули рухияи худшиносии миллй дар адабиёт гардид. Аз чумла, шеърхои дар бораи шахсияти Борбад, Абуабдуллохи Рудакй, Сино, Хайём, Ахмади Дониш, Айнй, Мирзо Турсунзода, Мухаммадчон Шакурй ва дигарон навиштаи Лоик Шералй саршор аз рухияи худшиносй ва гиромидошти шахсиятхои фархангии миллат буда, барои тарбияи ватандустию миллатпарварии мардум хизмат намудаанд.
Дар баробари ин, як рукни мухими шеъри гиноии шахсиятиро ручуъ ба таърихи миллат ва корнамоихои шахсони асотирй, фархангй, сиёсию таърихй ташкил додааст, ки силсилаи шеърхои «Илхом аз «Шохнома», «Точикистон - кишвари ман», «Оли Сомон»-и Лоик Шералй, «Теги Сино», «Ахмади Дониш», мачмуаи шеърхои «Масъуднома»-и Бозор Собир намунахои он мебошанд. Дар ин шеърхо на танхо симои шахсиятхо, балки роххои расидан ба маърифат, шинохту гиромидошти ватан ва фарханги миллй, ормонхои миллату давлат таблигу ташвик гардидаанд. Дар хусуси махсусиятхои адабиёти точикй дар солхои 60-ум адабиётшинос Мухаммадчон Шакурй таъкид мекунад: «Аз солхои шаст дар адабиёти шуравй, аз чумла дар адабиёти форсии точикй моддигарой ва назари ичтимоии синфй (табакотй) каме коста,
масъалахои маънавият ва ахлок бештар ахдммият пайдо кард. Як падидаи маънавиятчуй ин буд, ки дар шеъри форси точикй мавзуи худшиносии миллй, аз чумла худшиносии таърихй мавкеи басазо ёфт. Ин мавзуъ солхои баъд пайваста аз пахлухои нав баррасй шуда, солхои навад, дар даврони истиклол дар шеър мавзуи асосй шуд» [2, с.434].
Симои таърихй ва корномаи кахрамононаи Темурмалик низ хамчун як чузъи ифтихори миллй дар шеъри муосири точик чойгохи хоса пайдо намудааст. Дар шеъри шоирони муосир Темурмалик рамзи шучоату мардонагй, далерй, кахрамонихои бемисл ва нотакрори мардуми точик тасвир шудааст, ки новобаста ба нерухои нокифояи хеш бо шучоату мардонагй ва дили саршор аз мехри ватан бар зидди госибон муборизаи беамон мебарад. Хдрчанд дар ин муборизаи нобаробар лашкари камшумори Темурмалик натавонист шахри Хучандро аз чанги мугулони хунхор дар амон нигох дорад, вале бо далерию корнамой, тадбиру хирад ва кордонии худ ин вахшиёни хунхори биёбониро дар тарсу харос андохт. Бахусус, дар натичаи сохтани каълаи обй ва киштихои зирехпуш чанд муддат неруи мугулонро нигох дошта, тавассути тадбир ва усулхои чангии худ хазорон мугулро ба хоку хун огушта намудани у зевари китоби таърихнависони асримиёнагй гардидааст.
Хеле чолиб аст, ки достони корномаи Темурмалик фаротар аз китоби таърих дар асрхои миёна хамчун рамзи мардонагию ватандустй вориди шеъру адабиёти бадей гардида, симои уро чун кахрамони миллии мардуми форсизабон муаррифй намудааст. Бинобар хамин хам, дар шеъри суханварони муосир, бахусус шоироне, ки ба корномаи бузурги таърихии Темурмалик ишора кардаанд, симои у дар заминаи вокеоте офарида шудааст, ки аз китоби муаррихони асримиёнагй сарчашма мегирад.
Инъикоси ном ва корномаи Темурмаликро дар осори манзум ба тарики зерин мушохида кардан мумкин аст:
1. Номи Темурмалик %амчун ца%рамони миллй нишон аз ифтихори ватандорй ва рамзи далерию шуцоат истифода гардидааст.
Дар ин сурат, хар вакт суханварон аз бузургдошти ватан ва арзишхои он сухан ба миён меоранд, номе аз шахсиятхои кахрамонро тарики мисол зикр мекунанд. Чунончи, Лоик дар шеъри «Хоки Ватан» аз кахрамонии Деваштич, ки курбони ночавонмардихои даврон гардидааст, чунин ёд мекунад:
Хоки ту
Бо сари пуршури Деваштич то Багдод рафт. Он сари аз тан цудо, Аз ту цудо
Бо дод аз бедодрафт [11, с.207]
Ин суханвари мумтоз дар шеъри «Руди Сир», ки дар он аз шахомату шукух ва зебоии дарёи Сир сухан меронад, номи Темурмаликро низ хамчун кахрамони миллии точикон зикр кардааст:
Дарёи Сай^ун меравад, Дар дил шабохун меравад, Ранги газащои Камол Бо чанд мазмун меравад. Дар %асрати Темурмалик Аз синааш хун меравад [11, с. 414].
Дар пораи мазкур аз мафхумхои «дарёи Сайхун» ва «газалхои Камол» оханги ифтихор, вале аз зикри номи Темурмалик оханги таассуфи пур аз хасрат аз гардиши айём эхсос мегардад, ки ба вокеияти таърихии муковимати нобаробар ва нокомонаи ин шахсияти таърихй иртибот дорад. Аз ин лихоз, номи Темурмалик дар шеъри шоирони муосири точик аз ду дидгох - яке ифтихор ва дигаре таассуф бар хиёнату фочиае, ки бар сари у омад, мавриди истифода карор гирифтааст, афкору андеша низ аксаран дар атрофи хамин мафхумхо чарх мезанад. Чунончи, дар шеъри Ахмадчони Рахматзод «Хиёнати Мухаммади Хоразмшох», на танхо мафхуми «хиёнат» дар номи шеър истифода гардидааст, балки шахси Темурмалик низ хамчун кахрамони аз хиёнати дигарон шикастхурда тасвир гардидааст:
Бар тахти ховарон агар ояд Ч,алолиддин[?], Темурмалик %амерасад - арво%и хунталаб. Шамшери нур мехалад бар синаи шафак, Резад ба пойи тахти гам хуноба%ои шаб [ 7, с. 340].
Ахмадчони Рахматзод дар ин шеър номи Темурмаликро бо мафхуми «арвохи хунталаб» зикр кардааст, ки маънои «инсоне, ки карзхои хешро аз дунё наситонида ба рух мубаддал гардидааст, яъне вафот кардааст»-ро дорад. Ба ин маънй, шоир ба нокомй ва шикасти
Темyрмалик дар ин мyборизаи хуношом ишора кунад хам, мафхуми зикрнамyдаи у дар адабиёти точик нав нест: ибораи «арвохи хунталаб» ба маънои «рухи ноумед» як навъ бахрабардории шоир аз шеъри «Арвохи домангир»-и Лоик Шералй мебошад:
Mепаpад py^u Рустамu дастон, Чоhu6u мулш умpu цов^он. РуТа%мuна - py^u домангup Mепаpад аз кафош бо mаъхup [ 12, c.531]
Дар шеъри «Магар шахри Хучанд ин чо?» шоир Озод Аминзода бо ифтихор аз шукуФоии зодгох дар катори дигар бузургони Хучанд, аз кабили Камоли Хучандй, Махастй, Асирии Хучандй ва Содирхони Х,офиз - хар кадомеро бо сифати хоси худ ёд карда, боз хам аз Темурмалик бо сифати «марди майдон»-и ба орзу нарасида ёд меоварад:
Агар со^бкаромоте будам, %оло Бузуpгонu %амuн ша%pu Хуцандамро-Kамолu дар газал мумтозu давронро, %ам он Темуpмалuкu маpдu майдонро, Mа%асmuu ба наздu оpзуu хеш оцызро Aсupupову Содupхонu %офтро Ацаллан як -ду соат зuнда мекардам, Ku то бuнанд uн ша%pu гулжтонро, Далерш далерон, кудpатu дастош шсонро, Ба он^о як ба як бо саpфаpозu%о
Сухан аз нак,шаu uмpyзу %ам оянда мекардам... [ 1,c. 199-2GG].
Ба мушохида мерасад, ки шоир Озод Аминзода аз равзанаи дигаре ба зикри номи шахсиятхои бузурги Хучанд, аз чумла Темурмалик ру овардааст, зеро шеъри мазкур чун ашъори дигари дар бораи Темурмалик сароидашуда аз охангхои яъсу ноумедй, таассуф ва ё оханги ифтихор аз диловарихои фарзандони шучои ватан иборат намебошад. Азбазки шеъри мазкур дар даврони шуравй таълиф гардидааст, кахрамони лирикй - ифодакунандаи рухияи инсони хушбахт ва озоди хамон замон мебошад, ки ифтихор аз ватани озоду обод дорад. У харчанд Камоли Хучандиро бо ибораи «дар газал мумтози даврон» ва Темурмаликро бо сифати «марди майдон» зикр менамояд, вале бо овардани мисраи «Махастии ба назди орзуи хеш очизро» ба асли хадафи худ, ки баёни мукоисаи замони гузаштаи Хучанд бо замони шуравй ва нишон додани бартарии замони нав (замони зиндагонии кахрамони лирикй ва шахси шоир) рох чустааст. Аз ин лихоз, бо зикри номи «бузургони Хучанд», аз чумла Темурмалику Камоли Хучандй, Махастию Асирй ва Содирхони Х,офиз шоир танхо як орзу дорад: Мехохад, ин бузургонро «акаллан як -ду соат зинда созад», то ки ин, ки махсули «кудрати дастони инсон»-и замони навро бубинанд. Шоир бунёдкорони ин «шахри гулистон»-ро бо мафхуми «далерии далерон» ифода намудааст, ки зохиран ин мукоиса дар заминаи тафаккури муболигаомези замони шуравй ба вучуд омада, намунаи он дар манзумаи «Кремл»-и Лохутй ва мукобилгузории он бо «Харобахои Мадоин» ба мушохида мерасад. Аз ин лихоз, муроди шоир аз зикри номи Темурмалик таъкиди замони зиндагии уст, на васфи кахрамонии Темурмалик. Максади мо низ дар ин маврид бо нигохи интикодй ру овардан ба шеъри Озод Аминзода нест, балки зикри ин нукта аст, ки шоир хамчун фарзанди замони худ аз дидгох ва талаботи давр аз рохи мукоисаи ду замон хостааст, пешравихои даврони худро нишон дихад. Новобаста ба ин, Темурмалик дар шеъри мазкур ба ибораи «марди майдон» васф гардидааст, ки баёнгари эътирофи корномахои кахрамононаи y мебошад.
Аммо дар шеъри шоири хучандй Темурмалик Рустамов номи Темурмалик бо оханги пур аз ифтихор зикр мегардад. Шоир хангоме, ки аз дуст доштани ватан ва хифзу химояи он сухан мегуяд, худро боифтихор аз ворисони арзандаи Темурмалик арзёбй мекунад:
Темуpмалuкu хуцанди авлодu ман аст, Ба%pu шарафи дыёр мем^ам ман.
Дар чунин шеърхо симои Темурмалик хамчун кахрамони ормонй, намои шучоату далерй ва устуворию матонати халки точик зухур намудааст.
2.Шеър%ои алоуидае, ки дар ощо цузъе аз корнома ва é зиндагиномаи Темурмалик ба хотири ибратомузй зикр гардидаанд.
Дар бархе аз ашъоре, ки дар он номи Темурмалик зикр гардидааст, чузъе аз зиндагй ва ё корномаи у хамчун унсури маъносоз мавриди истифода карор гирифтааст. Дар шеъри «Видои Темурмалик»-и Фарзона охирин лахзахои Хучандро тарк кардани Темурмалик, ба чанги госибони чингизй даромада, ба макони айши «вахшиёни беамон» мубаддал гардидани шахри
Хучанд, бехонумон шyдани мардyм бар асари ин вокеоти шуму хонабарандоз ва нихоят бо ноумедихои зиёд тарки Хучанд кардани Темурмалик тасвир ёфтааст. Дар мехвари андешаи шоир хамчунон андешаи ватандyстй ва мухаббати кахрамони шеър нисбат ба зодгохи худ дар мисоли ба худ бурдани як мушт хоки Bатан карор гирифтааст. Зикр кардан бамаврид аст, ки тасвири ватандyстй бо корбурди мафхуми «хоки Bатан» дар адабиёти точик аслан сухани тоза нест ва чузве аз очерки таърихии устод Садриддин Айнй - «^ахрамони халки точик Темурмалик»-ро ташкил додааст. Дар очерки таърихии Садриддин Айнй манзараи мазкур хеле самимй, муассир, чаззоб ва вокей тасвир гардида, симои ватандyстонаи Темурмаликро равшану барчаста инъикос намудааст.
Боисти таъкид аст, ки баъди ба майдон омадани очерки устод Айнй «^ахрамони халки точик Темурмалик» мафхуми «мушти хоки ватан» хамчун намунаи олии дуст доштани механ дар ашъори ватандyстона ва механпарастонаи шоирон мавкеъ пайдо намуд, ки намунаи олии он «Хоки ватан»-и Шоири халкии Точикистон Лоик Шералй мебошад. Bале шеъри Лоик Шералй дар киёс бо ашъори шоирони дигари точик, ки мафхуми «хоки ватан»-ро истифода намудаанд, бо вусъати фикр, тарзи масъалагузорй ва халли он тафовут мекунад, зеро Лоик ин мафхумро ба рамз табдил додааст. Шоир бо ифтихор таъкид мекунад, ки агарчи Точикистон сарзамини камзамин аст, вале хоки онро фарзандони бузургаш ба аксои олам бурда, ватанро ба арзу тул васеъ кардаанд:
Х,ар куцо рафтанд онон,
Ё ба Макка, ё Мадина,
Ё гуреза аз х,ама тазвиру кина.
Мушти хокатро ба киса ёдгори бурдаанд,
То агар рузе бимиранд аз цазо,
Дар гариби бекасу беошно.
Хоки ту бошад нишони охирин.
Хоки ту бо сари пуршури Деваштич то Багдод рафт, Он сари аз тан чудо, аз ту чудо, Бо дод аз бедод рафт. Хоки ту бо сари Рахшона то Юнон расид, Бо щзорон нолаю афгон расид. Бурд Сино то %амадон хоки ту, Монд он чо мушти хоки поки ту [ll, с.206-207] Дар шеъри мазкур агарчи зимни мафхуми «Мушти хокатро ба киса ёдгорй бурдаанд», мафхуми маъмулии «хоки Bатан» фахмида мешавад, дар мисрахои минбаъда он чанбаи фарохтаре ба худ гирифта, мафхумхои ному овоза, шухрат ва вусъати маънавиро ифода намудааст. Зеро муроди суханвар аз мисраъхои «Хоки ту бо сари пуршури Деваштич то Багдод рафт», «Хоки ту бо сари Pахшона то Юнон расид» ва «Бурд Сино то Х,амадон хоки ту» ифодаи вусъати ному шухрат ва овозаи кишвар тавассути фарзандони барyманди он мебошад.
Шоири халкии Точикистон Фарзона дар шеъри «^идои Темурмалик» бо истифода аз лахзаи хассосе, ки бешубха дар заминаи илхом аз очерки устод Садриддин Айнй ба вучуд омадааст, дар заминаи дар маркази тасвир карор додани симои Темурмалик ба офаридани шеъри ватандyстона муваффак гардидааст. Агар аз лихози сохторшиносй ба шеъри мазкур нигарем, он оханги ичтимой дошта, аз 14 байт иборат мебошад, вале дар байни абёти ин шеъри комил танхо байтхои 1, 3, 5 ва 7-ум максаду маром ва хадафи шоирро бар душ доранд. Абёти бокимонда, ки ба накли як чузъи рузгори Темурмалик, яъне хангоми тарки Хучанд мушти хокеро бо худ бурдани y ихтисос доранд, танхо василае барои пайванди сухан ва чихати таквияти андеша оварда шудаанд. Байти аввал манзараи умумии нооромй ва фочеаи ватанро дар сурати ба киштии бар асари туфон сарнагунгардида ташбех додани ватан ба тасвир гирифтааст:
Киштии ме^ан зи туфон сарнагун шуд, Коми дарё лаб ба лаб аз чуши хун шуд [9, с. S5]. Туфони хаводиси рузгор киштии механро ба коми худ мекашад ва дар натича мавзеи туфон окандаи чуши хун мегардад. Аммо ду байти баъдй комилан бо байти якум иртибот надоранд ва суханвар ба тасвири холат, фазо вакти дигаре мегузарад: Подшохе ба тахтаи шикаста нишаста ба самти ороми сохил равон аст, вале дар он канори сохил шахри Хучанди y дар тасарруфи бегонагон аст. Байти чорум тасвири холати онхоеро дарбар гирифтааст, ки дар ин айёми барои халку миллат сарнавиштсоз нисбати такдири ояндаи он бетафовут хастанд, зеро ба ибораи шоир «хуни гарми мардии онхо фисурда» аст. Дар байти панчум шоир боз хам ба
тасвири холати Хучанд, ки айшгохи мардуми бегона гардидааст, мепардозад ва ба асли маблаб б озмегардад:
Ё Худо, то кай дар uн дунëu гардон
Тоцж андар маpзu худ бехонумон аст?! [9, c. 85].
Бешубха, дар ин байт манзараи бар асари чанги дохилй аз ватани худ гуреза ва бехонумон гардидани мардуми точик баръало эхсос мегардад ва хитоби шоир, ки дар нихояти хайрату тааччуб аз Худост, максаду муроди уро равшан ба намоиш мегузорад.
Дар байти хафтум шоир дар бораи хомуш гардидани «оташи кудсии Зардушт» сухан рондааст, ки он ба шукуху фуруг, маънавият ва бузургии миллати точик ишора мекунад, ки боиси зери хатар карор гирифтани хама гуна мукаддасот ва арзишхо мегардад. Х,амин тарик, агар абётеро, ки дар онхо муроди марказии шоир гузошта шуда, дар боло рочеъ ба онхо изхори андеша намудем, чудо намоем, дар сурати риояи колабхои сохторй, яъне риояи кофия онро ба сурати шеъри алохида пазируфтан мумкин аст.
Kuштuu ме^ан зu туфон сарнагун шуд, Kомu даpë лаб ба лаб аз цyшu хун шуд. Дар гщебон мекашад сарро фурутар, Он ш хунu гаpмu маpдuяш фасурда Ё Худо, то кай дар uн дунëu гардон Тоцж андар маpзu худ бехонумон аст?! Mуpда кай^о оташu кудсш Зардушт, Mекашад ша%pu варо зулмот бар ком... [9, c.85].
Тасвир дар шеъри мазкур аз лахзае огоз мегардад, ки Темурмалик бар тахтапорае савор шуда, то ба сохил мерасад. Акнун ба назари у Хучанд монанди ёрест, ки бар дасти агёр афтодааст:
Лек он цо, андар он со%ш Хуцандаш %амчунон ëpест, к-агëpе рабуда [9, c. 85].
Ин холати варшикастагй Темурмаликро хеле рухафтода намудааст, у сари хешро ба гиребон дарунтар мекашад, то ин ки ба хеч кучо нанигарад ва осори фочеаи аз мугулон ба чо мондаро набинад. Домани поки ин шахри кадимй олуда гашта, худ ба коми зулмоту торикй фуру рафта аст, хатто калъаи сохтаи Темурмалик хам, ки бесохиб монда буд, монанди чомахои азодорон сиёхфом метобад. Темурмалик аз тахтапораи шикаста хешро ба сохил кашид, маствор мушти хоки гарму нарми ватанашро монанди ташнае, ки аз оби хушгувор рафъи ташнагй мекунад, буй кард. Ба димогаш буйи шиноси атри гулхову сабзахои Bатан расид. Даст фароз кард ва хамчун охирин ёдгории ватани азиз мушти хокеро чун ганч ба даст гирифт ва рохи хешро идома дод. Ин охирин подошу дастранче буд, ки Темурмалик бо худ гирифта, хамчун фарзанди содик онро азизу гиромй медошт, охирин нишонае, ки уро дар гарибй бо Bатан пайванд мебахшид.
Дар тасвири Фарзона Темурмалик ба рохе меравад, ки дигар бозгашт надорад, ин рох уро ба маконе мебарад, ки дар он чо ин хоки мукаддас «дар гури гарибаш бо чисми у пайванд» мешавад.
Агар ба таври умум таваччух кунем, нигохи Фарзона ба ин масъала куллй аст, у ба чузъиётхои таърих, аз чумла, лашкар чамъ намуда, хамрохи кахрамонони шучоъ дар сарзаминхои дигар бо мугулон мубориза бурдани Темурмаликро таъкид намекунад. Зеро чунонки аз осори таърихй бармеояд, Темурмалик хангоми фирор аз чазираи обии худ бо киштихои зирехпуши худ мугулхои хунхорро ба вахшату хайрат андохта буд, вале дар шеъри Фарзона мо акси ин холатро мушохида мекунем. Темурмалик аз калъаи худ на бо киштихои зирехпуш, балки савори тахтаи шикастае берун мешавад, ки ин матлаб агарчи бо гуфтаи муаррихони асримиёнагй созгор намеояд, як тасвири шоирона аз ин фочеаи мудхиш мебошад.
Таваччух ба «^идои Темурмалик» нишон медихад, ки Фарзона дар сохтмони шеър ба чанд нукта, ки бунёди марказии асарро ташкил додаанд, диккат додааст:
- тасвири манзараи Хучанд пас аз ишголи мугулон, ки дар он дигар аз оташи мехру мухаббати зиндагй нишоне намонда, шахр дар коми торикию чахлу зулмот мондааст;
- баёни харобкорихо ва вахшиёнати мугулон дар Хучанд;
- тасвири рухияи Темурмалики ноумеду шикастадил;
- хангоми видоъ мушти хоки мукаддаси Bатанро бо худ гирифтани Темурмалик.
Х,амин тарик, дар офаридани шеъри «^идои Темурмалик» Фарзона аз он хакикати вокей, ки дар китобхои таърихй оид ба Темурмалик, аз чумла пас аз ишголи Хучанд шахрро тарк намуда рафтани у баён намудаанд, берун нарафта, лахзаи мушти хоки ватанро бо худ ба ёдгорй гирифтани Темурмаликро, хамчун нишони ватандустии у баён намудааст. Мушти хоки
мукаддаси Bатанро барои кахрамон хамчун ганч ва охирин мукофоти захмату талашхои y арзёбй кардааст:
Бар замин нохун бисуду берун овард, Як кафи хоки ватанро %амчу ганче. Чуз кафи хоке нашуд уро дар офоц, Охирин подоширанчу дастранче [9, с. S5].
Шеъри Фарзона бо тасвири пурсузу лахни пур аз таассуф, ки сахифахои пурфочеаи поёни зиндагй ва муборизаи Темурмаликро нишон медихад, хотима ёфта, хамин рухия образи Темурмаликро дар назари хонанда равшан чилва медихад:
Пас ба суи бекароне ра% гирифт у, Дар кафаш хоке муцаддас %амчу фарзанд. Xоки пайванде, ки дар гури гарибаш Мешавад бо чисмиу пайванд, пайванд...[9,с. S5].
Дигар аз суханвароне, ки дар бораи кахрамонихои Темурмалик шеърхо эчод намудааст, Шоири халкии Точикистон Нурмухаммад Ниёзй мебошад. Дар ашъори y се шеър -«Темурмалик шудан мухол аст», «Хучанди кухна» ва «Урдугох» мавчуданд, ки ба муносибатхои гуногун аз Темурмалик ва корнамоихои y, инчунин аз муборизаи кахрамононаи халки точик бар зидди мугулхо ёд намудааст. Шеъри «Темурмалик шудан мухол аст» аз шаш банди 4-5 байтй иборат буда, зохиран дар кофиябандии маснавй гуфта шудааст. Х,ар банди шеър бо мисраъ ва ё байти саволии марбут ба сифатхои инсонй ва кахрамонии Темурмалик огоз гардида, сипас муаллиф вобаста ба хамон савол бо чор ё панч байт чавоб медихад. Зимни саволи аввали «Темурмалик чй сурате дошт?» шоир Темурмаликро марди бузургкомати оханниход бо руйи офтобию чашми дарёии пур аз мухаббат, ки нишон аз одамияти волои y мекунад, тасвир кардааст:
Темурмалик чй сурате дошт, Па^ну бузург цомате дошт. Руй офтобу чашм дарë О^анни^оди пурполо. Нури ду чашми пурму^аббат Пур аз нишони одамият.
Шоир сифатхои Темурмаликро на дар заминаи ишороти муаррихон ва кутуби таърихй, балки дар заминаи эхсосу таассуроти шоирона - хоксор, покизамагз, бохамийяту бохиммат ва силахшур баён намудааст. Сухани шоир, ки «Девори калъаи Хучанд уст» - мегуяд, бешак бардошти шоир аз сухани таърихии Исмоили Сомонй аст, ки дар хифзи Бухоро баён дошта буд: «То зинда бошам, бораи шахри Бухоро ман бошам».
^ахрамони лирикии шеър, ки шахси шоир аст, аз он ифтихор мекунад, ки Темурмалик аз гузаштагони уст, аз ин ру мегуяд:
Бо %афт пушт хеши ман буд, У зодаи %амин ватан буд [4]
Аз мухтавои шеър маълум мегардад, ки он низ замоне иншо гардидааст, ки байни точикон чангхои шахрвандй идома дошт, аз ин ру, шоир бо ёдоварй намудани зиндагй, кахрамонй ва ватандустии Темурмалик мардумро ба вахдату муттахидй ва ватандустй даъват мекунад. Хулосахои зерини шоир дар робита ба окибати чангу хунрезй, ки дар зер оварда мешаванд, исботи хамин андеша мебошад:
Чун халц байни худ бичангад, Мирад, бияфтаду билангад. Точик зи хеш поймол аст, Темурмалик шудан му^ол аст.
Дар шеъри «Хучанди кухна»-и Нурмухаммад Ниёзй, ки мохиятан ба мукоисаи дирузу имрузи ин шахри куханбунёд бахшида шудааст, низ аз Темурмалик ёд мешавад. Шоир ба харобахои деворхои кадимаи ба хок яксоншудаи калъаи Хучанд нигариста, аз хар хишти кухна, гилу оби он маънй мечуяд, зеро онхо шохиди бевоситаи рузхои шодию гам, куштору сухтор ва муборизахои чоннисоронаи мардуми ин шахри кадимбунёд мебошанд. Шоир ба таърихи фаротар аз замони мугул, бахусус ба он даврае, ки лашкари юнону макдунй дар канори руди Сир шахри «Искандарияи аксо»-ро бунёд мегузоранд, ручуъ намуда, бо ин максад таърихи кадимаи шахри куханбунёдро ёдовар мешавад. Дар ин ёдоварии таърих шоир ба бунёди калъаи мазкур, ки дар сохтмони он «хуни халоик», яъне хазорон фарзандони точик рехтааст, ишора мекунад:
Ту %астй охupuн ша%pu Сшандар,
Туй цов^ дар пн вусъатобод.
Гшу обu ту аз хунu xlалоuкl,
Ва хuштu туст аз Сангuну Пулод [5, c. 19-2G]
Дар бунёди маънии абёти боло шоир ба офаридахои андеша ва тафаккури мардумй ишора кардааст, зеро дар байни мардуми Хучанд чунин акидае мавчуд аст, ки гуё лашкариёни мугул барои мустахкам гардидани деворхои калъа аз мардуми махаллй онхоеро, ки номхои «Сангин» ва «Пулод»-ро доштанд, хамчун сангу хишт истифода намуданд. Бояд гуфт, ки дар офариниши чунин маънии шоирона Нурмухаммад Ниёзй агар аз як тараф андешахои фарханги омиёнаро истифода намуда бошад, аз чониби дигар, ба масъалаи дигаре таваччух намуда, бино гардидани чунин калъаро натичаи чабру зулми хокимони замона донистааст. Агар дакиктар таваччух намоем, агарчи шоир таърихи кадимй будани Хучандро дар мисоли калъаи кадимаи канори шахр исбот карданй мешавад, вале максади асосии шоир танхо зикри масъалаи мазкур нест, балки ба ин масъала бо дидгох ва талаботи замони нав менигарад ва мегуяд: «Ту шахри кадимй хастй, калъаи кадимаи ту шохиди бисёр вокеахо, аз чумла бунёд гардидани шахри канории давлати Искандар аст. Ту шохиди он хастй, ки дар бунёди ту хуни хазорон халоик ва Сангину Пулод рехтааст. Bале дар хама давру даврон дар канори ту, ки руди Сир равон аст, ошикон ба хамдигар розу ниёз мегуянд». Дар шеъри мазкур хадди акал шаш андеша дар канори хам баён гардидаанд:
1. Баёни кадимй будани Хучанд дар мисоли тасвири калъаи он
2. Аз хуни мардуми бегунох бунёд гардидани калъаи Хучанд
3. Рузхои сангинеро паси сар кардани Хучанд
4. Дар муборизаи зидди душманон накши равшан гузоштани фарзандони зафарманди Хучанд
5. Хдмчун шахри пурармон рузи накуро [ки имруз дорад] танхо дар хоб дидани Хучанд
6. Макони дилдодагон ва ошикон будани канори руди Сир дар гузашта ва имруз
Агар мантикан ба андешае, ки дар банди панчум зикр гардид, таваччух намоем, равшан мешавад, ки кахрамони лирикй шахсест, ки дар замони осоиштагй ва осудахотирй карор дорад. Ин кахрамон бешак зода ва парвардаи даврони шуравист, зеро зимни аз гузаштаи Хучанд ёд овардан аз чахонбинии роичи он замон, яъне аз хуни халки мазлум бино ёфтани касру калъахо (ки дар назири ин андешаро дар манзумаи «Кремл»-и Абдукосим Лохутй низ мушохида мекунем) бахра бардоштааст.
Гузашта аз ин, «ту мулки пурармон хастй ва ин рузхои накуро танхо дар хоб хам дидай» -гуфтани муаллиф низ ишора ба он мекунад, ки кахрамони лирикй шахси замони нав аст ва гузаштаро бо имруз мукоиса менамояд. Дар зимни ин мукоиса, ки максади асосии суханвар дар он нухуфтааст, мафхуми «темурмаликон»-ро офаридааст, ки рамзи кахрамонони зафарпешаи Хучанд мебошад. Дар шеъри «Хучанди кухна» мохияти масъаларо андешаи фалсафии бо рангу тобишхои нав такроршавандагии ходисаю вокеахои рузгор ташкил дода, ин андеша дар шеъри дигари шоир бо номи «Хучанди кухна» ва «Урдугох» низ идома ёфтааст.
Ончунонки аз номи шеър низ маълум мегардад, дар шеъри «Хучанди кухна» шоир дар бораи аз байн рафтани Хучанди кадима сухан меронад, вале дар шеъри «Урдугох» шоир ба калъаи таърихии Хучанд хамчун рамзи човидонй ва нишонаи кахрамонихои гузаштагон мурочиат менамояд. Шоир калъаи таърихиро мухотаб карор медихад ва ба у хамчун ба як нафар кахрамони мубориз, ки дар канори Темурмалик камон ба даст гирифта дар пайкори зидди мугулони госиб корнамой нишон додааст, мурочиат менамояд:
Чун %ама тоцuкu камонбардор, Ту %ам, Урду, камонбадаст буди. Дур норафта %ец аз пайкор, Дар задухурд^о зади, хурди [5, c. 8-9].
Бо вучуди он ки накши зиёди тири мугулон чун садхо диловарони муборизи Хучанд дар чисму чони калъа низ бокй монд, вале душман натавонист бар ин калъаи таърихй зафар кунад, зеро он ба хок яксон нагашта то имруз дар миёнаи шахр хамчун рамзи ёдгорй аз он рузхои мудхиш бокй мондааст. Аз ин лихоз, кахрамони лирикй ба калъа хамчун ба як кахрамон мурочиат намуда мегуяд:
Mан кунун цонuбu ту мешгарам, Па^лавош разору як майдон. %ар га^е аз баpu ту мегузарам, Рамзu халцам б^уямат ба ца^он [5, c.8-9].
Дар шеърхои Нурмухаммад Ниёзй охангхои хаётдустонаи пур аз ифтихор аз муборизаи кахрамононаи Темурмалик ба равшанй эхсос мегардад. Ниёзй ба калъаи Хучанд хамчун ба «пахлавони хазору як майдон», кахрамони зафарманд менигарад ва уро хамчун рамзи кахрамонихои халк маънидод мекунад, зеро ин калъа хикояти кахрамонихои гузаштагони пурифтихорро ба имрузиён расонидааст.
Шоири халкии Точикистон Низом ^осим низ дар «Темурмалик» ном шеъраш ба гунаи дигар ба тасвири кахрамонихои ин муборизи хучандй руй овардааст. Шеъри мазкур аз 12 байт иборат буда, шоир дар ибтидо нигохи кутохе ба таърихи кахрамонихо ва давлатдории точикон меандозад ва аз истиклолият ва озодй, ки дар заминаи ба арсаи таърих зухур кардани давлати Сомониёну Тохириён ва аз чанги арабхо озод шудани Bатан ба миён омад, сухан мекунад:
Чу озод шуд аз арабхо Ватан, Дамид андаке чони зебо Ватан. Сарафкандагй чанде охир бишуд, Зи авлоди Сомону То^ир бишуд [3, с. 473] Bале, ин озодию истиклол дер давом намекунад, зеро «турктози мугул» дахшати дигареро ба сари точикон овард, мугулони чун гули Чингиз ногах чун муру малах шару шуре бар сари мардум оварданд.
Пас он турктози сар овардашон, Чу мургони бе болу пар кардашон... Зи х;оли бад аммо батар низ буд, Мугулони чун гули Чингиз буд, Ku нога% чу муру малах рехтанд, Шару шури бе мисл ангехтанд [3, с. 473]. Шоир ин чо ду ходисаи таърихй - хамлаи аъроб ва хучуми мугулонро мукоиса мекунад ва вокеаи дуюмиро чун «шару шури бемисл» маънидод мекунад, зеро агарчи гасбкорихои аъроб барои миллати точик харобихои маънаии фаровон овард, бар хилофи хамлаи мугул, ки мулкро комилан ба харобии гушношунид овард, шарофатхое низ аз худ бокй гузошт:
Ацаллан араб дину хат монда рафт, Мугул мулкро пок афшонда рафт. [3, с. 473] Махз дар хамин чо андешаи шоир ба харобкорихои мугулон гирех мехурад: ходисаи дар дарёи Сири Хучанди бостонй садд бастани госибони мугул, ки дар пиндори шоирона «защирбанд карда шудани Сир» таъбир шудааст, нишони горатгарй ва хунхории шадиди онхо бар зидди мардуми Хучанд арзёбй мегардад. Шоир аз ин вокеаи таърихй маънии шоирона мебардорад, зеро занчирбанд кардани дарё, ки хамеша дар такопу ва шитоб аст, аслан имкон надошта бошад хам, камоли хамокат ва разолат ва кирдорхои манфури мугулонро нишон медихад:
Чунон душмани кард %ам бо Xучанд, Ku шудруди Сир низ занчирбанд. [3, с. 473] Шоир дар шеъри мазкур боре номи Темурмаликро зикр накарда, танхо дар як маврид ибораи «хучандии мо»-ро корбаст кардааст:
Бичушид хуни хучандии мо, Ба по хестем аз барои газо, Ба монанди чашмони бад фолашон Басо тангкардем а^волашон...[3,с.473] Шоир сабаби шикасти лашкари Темурмаликро дар ин разми нобаробар аз фаровонй ва «чун муру малах бехисоб» будани лашкари мугулон медонад:
Чу муру малахро %исобе набуд, Накард охир он азму онразм суд [3, с. 473] Дар заминаи ёд овардани корномаи Темурмалики кахрамон шоир ба натичаи судманде мерасад, ки он неъмати ба хам омадан, муттахид гардидан ва ба вахдат расидани мардумро дар ин муборизаи нобаробар нишон медихад:
На, балки басо суд аз он азм монд, Ku ба^ри Ватан кушиши разм монд! Магал бо мугул бо %ам овардамон, Барои Ватан чонфишон кардамон! [3, с. 473] Аз ин лихоз, шеъри «Темурмалик»-и Низом ^осим арзиши баланди маърифатй дошта, барои тарбияи худшиносй, ватандустй ва механпарастии мардум хизмат менамояд.
Хдмин тарщ, шеъри гиноии шахсиятй аз солхои шастуми асри ХХ рушд карда, дар онхо гояву ормонхои замон таргибу ташвик гаштааст. Бештар таассуроти суханвар нисбат ба корнома, сифат ва хислатхои ашхоси таърихй, сарварони давлат, симохои барчастаи давлатию сиёсй б аён гардидаанд. Рухияи худшиносй ва гиромидошти шахсиятхои фархангии миллат барои тарбияи ватандустию миллатпарварии мардум хизмат намудаанд. На танхо симои шахсиятхо, балки роххои расидан ба маърифат, шинохту гиромидошти ватан ва фарханги миллй, ормонхои миллату давлат таблигу ташвик гардидаанд. Симои таърихй ва корномаи кахрамононаи Темурмалик низ хамчун як чузъи ифтихори миллй дар шеъри муосири точик чойгохи хоса пайдо намудааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аминзода, О. Дунёи дилЮ.Аминзода.-Хучанд: Нашриёти давлатии ба номи Рахим Ч,алил, 2003.- 296 с.
2. Бухорой, М. Нигохе ба адабиёти точики садаи ХХ/М.Бухорой.- Душанбе: Пайванд, 2006.455 с.
3. ^осим, Низом. Аз ассалом то вассалом/НДосим.-Душанбе: Истеъдод, 2014. - 864 с.
4. Ниёзй, Н. Аз хама дур/Н.Ниёзй.- Хучанд: Нашриёти давлатии ба номи Рахим Ч,алил, 1995
5. Ниёзй, Н. Санги сабз. [Мачмуаи шеърхо]./Н.Ниёзй.-Душанбе,Ирфон, 1983. - 96 с.
6. Поспелов, Н. Лирика среди литературных родов/Н.Поспелов.-Москва: МГУ, 1976. - 228 с.
7. Рахматзод, А. Ашки мармар/А.Рах,матзод.- Хучанд: Нашриёти давлатии ба номи Рахим Ч,алил.-2002.- 424 с.
8.Таджибаев Ш.Г. Некоторые размышления о стихотворении Фарзоны «Прощание Темурмалика»/Ш.Г.Таджибаев, Бободжанова М.Х.//Актуальных исследования.- 2019.-№3(3).-С.39-42
9. Фарзона. Х,ама гул, хама тарона/Фарзона.- Иборат аз 2 чилд. - Хучанд: Хуросон-Медиа, 2014. Ч,илди 1. - 499 с.
10.Х,аким, А. Вежагихои анвои шеъри гиной (дар мисоли шеъри гиноии точикии нимаи дуюми асри ХХ). Мачмуаи осор. Иборат аз хафт чилд. Ч,илди 3. -Хучанд: Ношир, 2017. - 510 с.
11. Шералй, Л. Хонаи дил/Л.Шералй. - Душанбе: Ирфон, 1986. - 465 с.
12. Шералй, Л. Куллиёт. Иборат аз ду чилд. Ч,илди 1. Ашъор/Л.Шералй. - Душанбе, Адиб, 2008. - 560 с.
REFERENCES:
1. Aminzoda, O. The world of the heart/O.Aminzoda.-Khujand: State publishing house named after Rahim Jalil, 2003.- 296 p.
2. Bukharai, M. A look at Tajik literature of the 20th century / M. Bukharai. - Dushanbe: Paivand, 2006. - 455 p.
3. Kasim, Nizam. From peace to peace/N. Kasim.-Dushanbe: Talent, 2014. - 864 p.
4. Niazi, N. Far away/N.Niyazi.- Khujand: State publishing house named after Rahim Jalil, 1995
5. Niazi, N. Green stone. [Collection of poems]./N. Niazi. - Dushanbe, Irfan, 1983. - 96 p.
6 Рospelov N. Lyrics among literary sorts. - M: Publishing house of the Moscow university, 1976. -228 p.
7. Rahmatzod, A. Ashki marmar/A. Rahmatzod.- Khujand: State publishing house named after Rhim Jalil.-2002.- 424 p.
8.Tojiboev SH.G. Some Reflections concerned witn the poem entited "Farewell pf Temurmalik" dy Farzona/ SH.G. Tojiboev, M.H.Bobojonova//Topicfl research.^^.^^)-?^^.
9. Farzona. All flowers, all songs/Farzona.- Contains 2 volumes. - Khujand: Khorasan-Media, 2014. Volume 1. - 499 p.
10. Hakim, A. Peculiarities of the genre of blasphemous poetry (in the example of Tajik blasphemous poetry of the second half of the 20th century). Collection of works. It consists of seven volumes. Volume 3. - Khujand: Publisher, 2017. - 510 p.
11. Sherali L. Heart of the heart/L. Sherali. - Dushanbe: Irfan, 1986. - 465 p.
12. Sherali, L. Kulliyot. It consists of two volumes. Volume 1. Poems/L. Sherali. - Dushanbe, Adib, 2008. - 560 p
