CC BY
33ХИЛОЛЙ ШОИРИ ШИНОХТАИ МАКТАБИ АДАБИИ ХИРОТ
МАХМАДШОЕВ М.М.
кандидат фил.наук, доцент, советник ректора ГОУ "Худжандский государственный универститет имени академика Бободжона Гафурова"
ДЖУРАЕВА С.Б.
кандидат фил. наук, доцент, зав. кафедры культурологии ГОУ "Худжандский государственный универститет имени академика Бободжона Гафурова"
Анотатция:Андешахои адабии шоири шинохтаи мактаби адабии Хирот Бадриддин Хилолй ба риштаи тщцщ кашида шудааст. Дар мацолаи мазкур таъкид шудааст, ки Хилолй аз зумраишоирони мумтози газалсарои адабиёти асрхои ХУ-ХУ/махсуб ёфта, дорои табъу истеъдоди баланд будааст ва тарбиягирифтаи мактаби адабииХирот буда, хануз дар айёми цавонй хамчун шоири сохибмахорату дорои истеъдоди назаррас эътибору эътирофи Абдурахмони Цомй ва Алишери Навоиро шарафёбгардидааст.
Баъданномгуи сарчашмахоиадабию таърихии асриХУ/ва ибтидои асриХУ//, ки дар бораицараёнизиндагй, махоратишоирй ва мартабаву фазилащои Хилолй маълумот додаанд, оварда шудааст.
Тибци ахбороти овардаи муаллифи мацола Бадриддин Хилолй хамчун шоири шинохтаву сохибсухани даврони хеш тавонистааст, ки афкори адабии хешро дар газащояш ва беш аз хама дар маснавихои офаридааш возеху мушаххас иброз намояд. Баробариифтихору цаноатмандй аз ашъори баландпояихуд бо хоксорй ёдрас мешавад, ки ин осораш дар баробари ашъори Низомиву Амир Хусрав ва Цомй арзише надоранд, ки ин нишонаи баланди фурутании шоир мебошад.
Мухимияти мацола дар он зохир мешавад, ки муаллиф тавонистааст намунахои фаровониандешахоиадабиишоирро азгазащо ва ба хусус азмаснавщояш хамчунабёти шохид оварад..
Инчунин муаллифи мацола дар баробари овардани байщои ифтихории шоир, намунахои ашъорашро дар васфи сухан, таъсири он ба мардумон, цадру манзалат ва гиромидошту пок нигохдории сухан нишон додааст.
Калидвожацо: сухан, Хилолй, андешахои адабй, маснавй, сарчашмахои таърихиву адабй, шуаро, ашъор, маълумот, арзиш, таърихи адабиёт.
Анотатция: Предметом исследования являются литературные мысли известного поэта Бадриддина Хилоли. В данной статье подчеркивается, что Хилоли был одним из выдающихся творцов газели в литературе XV-XVI веков, обладал высоким вкусом и был воспитан в литературной школе Герата, еще в молодости талант и способности Хилоли были признаны Абдурахмоном Джами и Алишером Навои. Далее в статье приводится перечень литературно-исторических источников XVI и начала XVII веков, в которых содержатся сведения о жизненном пути, поэтических способностях, положении и добродетелях Хилоли.
По мнению автора статьи, Бадриддин Хилоли, как известный и красноречивый поэт своего времени, сумел выразить свои литературные идеи в своих газелях и, прежде всего, в своих месневи. Наряду с гордостью и удовлетворением своими стихами он скромно напоминает, что эти произведения не столь ценны, как стихи Низами, Амира Хусрава и Джами, что является признаком высокого смирения поэта.
О важности статьи свидетельствует тот факт, что автору удалось привести в качестве свидетельств многочисленные примеры литературных идей поэта из газелей, и особенно из его месневи.
Также автор статьи, наряду с цитированием значимых стихов поэта, показал примеры его стихов во славу слова, его воздействия на людей, достоинства и уважения к чистоте речи.
Ключевые слова: речь, Хилоли, литературные идеи, месневи, историко-литературные источники, поэты, поэзия, информация, ценность, история литературы.
Анотатция: The given article throws light upon the literary thoughts of the well-known poet Badriddin Hiloli. It is emphasized that Hiloli was one of the outstanding and talented poets of ghazal literature ofXV-XVI centuries, and was brought up in the literary school of Herat. From his early youth Hiloli was recognized by Abdurahmoni Jomi and Alisher Navoi as a talented poet.
This article deals with the list of literary and historical sources of the XVI and early XVII centuries, where the information about Hilolis life, poetic skills, his ranks and virtues is given.
The author of the article underlines that Badriddin Hiloli as a well-known and eloquent poet of his time, expresses his literary ideas emphatically and clearly in his ghazals and masnavies. Hiloli humbly reminds that his works are not as valuable as the poems of Nizami, Amir Khusrav and Jomi, which shows the poet's high humility.
The importance of the article is that the author managed to represent the poet's literary ideas from his ghazals, and especially his masnavies. Also, the author of the article, gives examples of Hiloli s poems in praise of speech, its impact on the people, dignity and respect for the purity of speech.
Keywords: speech, Hiloli, literary ideas, masnavi, historical and literary sources, poets, poetry, information, value, history of literature.
Бадриддин Хилолй аз зумраи шоирони мумтози газалсарои адабиёти асрхои XV-XVI махсуб ёфта, дорои табъу истеъдоди баланд аст, ки бо шеваи ширину гуворои худ малому мартабаи хосаеро касб намудааст.
Хилолй дастпарвари мактаби адабии Хирот буда, хануз дар айёми чавонй хамчун шоири сох,ибмах,орату дорои истеъдоди назаррас эътибору эътирофи Абдурахмони Ч,омй ва Алишери Навоиро шарафёб гардидаааст. Саид Нафисй дар муцаддимаи девони Хилолй мегуяд, ки аввалин шахсе, ки дар бораи Хилолй маълумот додааст, Алишер Навой мебошад. Мавсуф дар "Мачолис-ун-нафоис" чунин овардааст: "МавлоноХилолй аз авлоди турк аст, хофизааш хуб аст, табъаш низ баробари хофизааш аст,хаёли сабац дорад, умед аст, тавфиц ёбад..."[11: 5].
Оид ба чараёни зиндагй, махорати шоирй ва мартабаву фазилатхои Бадриддин Хилолй дар сарчашмахои адабию таърихии асри XVI ва ибтидои асри XVII, аз чумла, "Мачолис-ун-нафоис"-и Навой, , "Хулосат-ул-ахбор" ва "Хабиб-ус-сияр"-и Хондамир, "Бобурнома"-и Мирзо Бобур, "Бадоеъ-ул-вакоеъ"-и Восифй, "Ах,сан-ут-таворих"-и Хасанбеки Румлу, "Тухфаи Соми"-и Соммирзои Сафавй, "Музаккир-ул-ах,боб"-и Хасани Нисорй, "Хафт ицлим"-и Амин Ах,мади Розй ва "Тазкират-ут-таворих"-и Абдуллохд Кобулй маълумот оварда шудааст[16: 47].
Саид Насафй хангоми тах,ияи девони шоир тамоми маълумоти муаллифони фавцуззикр, хамчунин, ахбороти дар сарчашмахои адабию таърихии асрхои минбаъда, аз чумла, "Сулам-ус-самовот"-и Абулцосими Козарунй, "Таърихи оламорои Аббосй"-и Искандарбеки Муншй, "Тазкираи Хусайнй"-и Мирхусайи Дуст, "Оташкада"-и Лутфалибеки Озар, "Хизонаи омира"-и Гуломалихони Озод ва "Мачмаъ-ул-фусахо"-и Ризоцулихони Хидоятро низ овардааст[11:3-21].
Соммирзо дар тазкираи "Тухфаи Сомй" менависад: " Мулло Хилолй харчанд ачдоди эшон аз туркони Чагатоист, аммо дар вилояти Астаробод нашъу намо ёфта, ва дар гурраи айёми чавонй баъд аз хуручи тахтушшуои туфулият ва нодонй ба субхи Хуросон аз уфуци шахри Харй тулуъ фармуданд ва чун нури цобилияту хувият аз чабини у возех буд, мустахлин он чо уро ба сони мохи ид менамуданд( Дар шахр чу мохи навам ангуштнамо кард..).
...Табъаш дар асолияту шеъру ацсоми калом багоят маргуб ва дар цасидаву маснавй доди сухан дода, ва вай ба сухбати бисёр расида. Ин матлаъ аз уст якбор гуфт,ки навбати аввал ба мулозимати Мир Алишер ин матлаъ гуфтам: Чунон аз по фиканд он рафтору комат ;ам, Ки фардо барнахезам, балки фардои киёмат ;ам Ва бар эшон хондам, Мирзоро бисёр хуш омад ва гуфт: - Тахаллуси ту чист?
1. Гуфтам :
2. -Хилолй.
3. Гуфт:
4. Бадрй! Бадрй!!
Ва маро ба мутолиа тахриз намуд
Ба тахсил машгул шудам фил воцеъ дар фазоил кам аз фузалои аср набуда... [11:91].
Чй тавре ки ба мушохида расид, Соммирзо ин маълумотро аз забони Хилолй овардааст, хамчунин чандин маротиба бо у хамсухбат шуданашро низ таъкид мекунад, баъдан хамин маълумоти Соммирзоро аксар муаллифони сарчашмахои адабиву таърихй айнан, ё цисман такрор намудаанд.
Бадриддин Хилолй дар таърихи адабиёти точику форс пеш аз хама хамчун шоири газалсаро шухратёр гардида, аксар муаллифони сарчашмахои таърихиву адабй уро дар газалсарой хамчун "ангуштнамои хосу ом", "зубдаи шуарои замон ва умдаи булагои даврон" муаррифй кардаанд. Худи Хилолй хам аз газалсаро буданаш бо ифтихор ёдоварй намудааст:
Накди ганч,инаи сухан Fазал аст, Шукри Бори, ки шеъри ман Fазал аст[13:15].
На хар суханвар мисоли Бадриддин дар огози рох ёфтан ба олами эчоду суханварй дар газалсарой комёб гардидаву ба эътирофи Ч,омиву Навой барин саромадони адабиёт сазовор гардида метавонист. Барои расидан ба мацоми шухрату эътибор ба цавли Абдурахмони Ч,омй "суханро ба хадди эъчоз бояд расонид", ва ин маснад ба он нафаре даст медод, ки ашъораш дар сояи эчоди дигарон нопадид нагардад, балки аз чихати шаклу мазмун ва хунари сухангустарй дар пояи шеъри шуарои номдор царор дошта бошад. Аз хулосахо ва навиштахои муаллифони сарчашмахои таърихиву адабй равшан мегардад, ки Хилолй ба ин мацому манзалат даст ёфтааст.
Бадриддин Хилолй дар газалиёташ ба шоирони номдору шинохтаи адабиёти точику форс пайравй намуда, аз ашъори эшон тазмину татаббуъ кардааст. Ба хамин васила махорату истеъдоди худро нишон дода, хамчунин ба як газали Саъдй мухаммас хам гуфтааст[13:211].
Хилолй аз ашъори дигарон тазмин намудани худро ишорат накардааст, вале дар байти зерин мисраи Хофизро тазмин намудани у гувохи хол шуда метавонад: Хдлоли чун ;арифи базми риндон шуд, бихон мутриб: "Ало ё айюу;ассоки, адир касъан ва новил;о"[13:15].
Инчунин дар пайравй ба газали машхури "Гуфтам ба чашм"-и Камоли Хучандй газалеро бо хамин вазну радиф эчод намудааст, ки таваччуху эхтироми Хилолиро ба шеъри Камол нишон медихад.
Харчанд Хилолй шоири машхури газалсарост, оид ба малому мартаба ва арзиши газалиёташ ба тарици ифтихория камтар зикр намудааст, дар мисоли байти зерин, ки аз эътидоли табъи мавзунаш тафохур намудааст:
Васфи цаддашро ба мизони хирад санч,идаам, Офарин бар эътидоли табъи мавзунам кунед[13:79]. Дар байти зерин бошад, бо ифтихор ишора менамояд, ки дар шеър мансаби шохй дошта, дар ашъори пурмазмунаш сузи Хусраву нозукихои Хасан ба мушохида мерасанд: Хилолй аз камоли шеър дорад, мансаби шо;й, Ки сузи Хусрав асту нозуки;ои Хасан бо у [13:107].
Хамчунин, дар як байти цасидааш оид ба бартарии назми гухарбораш аз каломи Хасани Дехлавй ишорат кардааст:
Мо; рамоли Хасан гуфту камоли Хусайн Назми Хилолй гирифт ;усни каломи Хасан, [ 13:207] Бадриддин Хилолй аксари андешахои чолиби адабиашро асосан дар маснавихояш баён намудааст, ки ин хол сабаби муайяни худро дорад. Дар маснавии "Шоху дарвеш" шоир бобати "Таснифи китоб" барпо гардидани махфили адабиеро, ки шоирон дар баёни сифати гунча табъозмой кардаанд, ба риштаи тасвир кашидааст: Рузе аз руз;ои фасли ба;ор, Ки тафовут надошт лайлу на;ор, Чанде аз а;ли табъ дар чамане, Мач,мае сохтанду анчумане. Гуфтугуи суханварй карданд, Даъвии нуктапарварй кардаид. Нуктадоне ки дошт маърифате, Хост, то Fунчаро кунад сифате. Гуфт: Дар Fунча гул варац-варац аст, Гунбади сабзи чарх пуршафац аст. Дигаре гуфт: Хар кй у биност, Маи гулрангу шишаи миност. Дигаре гуфт: Ба;ри цуввати цут, Гашт фируза ;уццаи ёцут. Ман ;ам аз руйи табъ бишкуфтам, Ч,ониби Fунча дидаму гуфтам: Хаст бе гулизори Fунчада;ан Дил пур аз хуни рангбастаи ман. Хама гуфтанд: Офарин бодо, Кавкаби толеат царин бодо! Дар фани шеър чун сухан карданд, Хама та;сини шеьри ман карданд[12:315]
Мувофици нацли Хилолй хангоме, ки дар ин махфил вай голиб меояд ва аксаран тасвири уро ситоиш менамоянд як нафар инсони бахил, ки хунари суханварй дошт ва разилу хасуд буд, Бадриддинро таъна зада мегуяд, ки агар тавоно бошй дар навиштани маснавй талош варз, вагарна ин суханбозихо хеч аст. Хилолй дар посух ба у мегуяд :
Муддай чун мазоци шеър надошт, Маснавиро бе; аз Fазал пиндошт[ 12:315 ]
Ва муътацид аст, ки:
Он ки назми газал тавонад гуфт, Маснавиро чу дур тавонад суфт. [12:316 ]
Таъсири суханхои гуфтаи он марди нотавонбин Хилолиро водор месозад, ки "бозуи фикрро цавй карда", "руй бар суйи маснавй оварда" ба таълифи маснавй пардозад ва бо хунари хеш муддаиро сархаму шармсор гардонад.Тахмин кардан мумкин аст, ки агар шоир дар айни камолоти эчодй ба цатл расонида намешуд, дар пайравии Низомиву Амир Хусрав ва Ч,омй "Хамса" низ месароид. Ин маъниро дар "Муночот", ки пас аз цисми анъанавй дар маснавии "Шоху Дарвеш" дарч шудаааст, баён менамояд:
Чун забон додай, баёнам бахш, Дар баёни сухан забонам бахш. Махзанамро дури Низом й де;, СоFарамро шароби Ч,омй де;. Бандаро Хусрави сухан гардон, Хусни назми маро Хасан гардон[12:219].
Хилолй дар хар се маснавй пас аз цисми анъанавй дар бораи сухан ва цадру манзалати он, андешаронй намуда, арзиши каломро басо баланду арчманд маънидод карда, аз кибриё омадан ва нишони зинда будани кас тавассути сухан, цудрати сехрофаринй доштан, махз ба туфайли сухан ба мулки човидони рах ёфтану хаёти абадй ёфтани шоирро таъкид мекунад. Дар сурати муцоисаи андешахои адиб дар бораи сухан ва ахамияти он бо осонй равшан мегардад,ки агар андешахои дар "Шоху Дарвеш" баёншуда бештар характери умумй дошта бошанд, дар маснавихои баъдй бештар муассиртар, равонтару гуётар, мушаххастару таъсирбахш баён шудаанд.
Дар маснавии "Шоху Дарвеш" мегуяд:
Гав;ари ;уккаи да;он сухан аст, Чдвхари ханцари забои сухан аст. Гар набудй сухан, чй гуфтй кас? Дурри маънй чй гуна суфтй кас? Сирри касро касе чй донистй? Роз гуфтан куцо тавонистй? Ин сухан гар на дар миён будй, Одамй низ безабон будй...[12:313] Айни хамин маониро дар маснавии "Сифот-ул-ошикин" ба тарици возеху рангинтар ва хунармандона иброз намудааст:
Сухан сардафтари девони ишк аст, Сухан ганчинаи султони ишк аст. Сухан сарчашмаи дарёи акл аст, Сухан сармояи дур;ои акл аст. Сухан зо;ир кунад сузи ни;онро, Зи шамъи дил барафрузад ца;онро. Гар у бар саф;аи олам набудй, Нишон аз оламу одам набудй. Сухан вах# асту мо арши баринем, Сухан се;р асту мо се;рофаринем. Чй цойи се;ру эъцози Масе; аст? Хаёти мо зи гуфтори фасе; аст. Ба як дам оламеро зинда созем, В-аз он пас то абад поянда созем. Касе худ бе сухан чун зинда монад?
Дар иклими бако поянда монад? Хусусан ман, ки ч,они ман ;амин аст, Хаёти новидони ман ;амин аст. Зи дурри назм бошад гуфтугуям, Зи ба;ри шеър бошад оби руям. Хамон бе;тар, ки бо ин дурфишонй Шавам Fаввоси дарёи маонй. Бурун орам аз ин ба;ри гиромй Дуре чун гав;ари назми Низомй, Ки аз зикраш хирад бе;уш гардад, Зи сар то пои Хусрав гуш гардад[12:407] Суханвари хиротй дар хотимаи х,ар се маснавии зикршуда мулохизахо хешро баён намуда, таъкид менамояд, ки ин маснавих,о писанди хосу ом гардидааанд ва бо ифтихору цаноатмандй онхоро дорои "лафзи пок" ва "маънии тохир" мехисобад ва ишора менамояд, ки ин маснавих,о бо хамин хусусиятхояшон мацбул ва мачлисорои хосу ом гардидаанд:
Сифати уст дар забони ;ама, Сухани уст вирди ч,они ;ама[12:407].
Инчунин ба хамон бадгуёну хасудон ва нотавинбинон бо забони шеър чунин посух мегуяд:
F ояти шоирй ;амин бошад, Шеваи со;ирй ;амин бошад. Хар кй дам зад, забони у бастам, Се;р кардам, да;они у бастам. К^аламам мили чашми душман шуд, Лек аз у чашми дуст равшан шуд[12:409].. Баъдан як хикояти тамсилй оварда, бори дигар муддаиро, дар бехунариву сустназмй таъна мезанад ва таъкид менамояд, ки хангоми мубохиса на аз хунари хеш, балки бо истифода аз ашъори дигарон лоф мезанад, ки оини чавонмардй нест:
То ба кай мепарй ба боли касон? Ноз хуш нест бо намоли касон[12:392 ]. Дар интихои маснавй бо унвони "дар сифоти ин китоб ва хотимаи ин хитоб гуяд" андешахояшро чамъбаст намуда, ашъорашро бо иборахои "дарёи маонй", "назми обдор", "дурри шо;вор", ";адиси ру;бахш", ки хосидонро лаб барбаставу хавас дар дилашон шикастааст, сифат кардааст:
Хилолй, ин чй дарёи маонист, Ки мавни он зи ба;ри осмонист?! Чй назми обдор аст, ин ки гуфтй? Чй дурри шо;вор аст, ин ки суфтй? Ба ин мушкин нафас дил;о рабудй, Магар дар таблаи аттор будй? Зи ;айрат ;осидонро лаб бибастй, Хавасро дар дили эшон шикастй[12: 477]. ^илолй манзалати суханро, ки аз арши кибриёист, гаронарзиш гуфта, аз он изхори ризоият менамояд, ки дар олами маонй сухангуй гардидаву аз дарёи беканори он дурдонахо чидааст ва дурхо суфтааст ва чун вориси шоиставу шухратёр дар пайравии "Махзан-ул асрор"-и Низомиву "Матлаъ-ул- анвор"-и Амир Хусрав маснавихо сурудааст:
Сухан пеши сухандон арнманд аст,
ImPact Factor: SJIF 2019 - 5.П ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
2020 - 5.497 ISI 2019 - 0.172
Зи боло омаду цадраш баланд аст. Бихамдиллах, ки кардам дар сухан руй, Шудам дар олами маънй сухангуй... Ба васфи ошицон дафтар кушодам, «Сифот-ул-ошицин»номаш ниходам. Навиштам номае дар некномй, Ки Хусрав офарин карду Низомй. Калиди «Махзану-л-асрор» бо уст, ФуруFи «Матлаъу-л-анвор» бо уст. Гулистонест, дар вай бустонхо, Дар авроцаш хазорон достонхо.
Чй ч,ои бустон? БоFи бихишт аст, Раёхинаш хама анбарсиришт аст. [12:478].
Пос доштани хотири гузаштагон ва ифтихор намудан аз эшон дар тамоми даврах,ои адабиёти точ,ику форс ба хукми анъана даромада буд. Ва Х,илолй низ х,амчун вориси арзандаи х,амин мактаб ин суннатро дар ашъораш идома бахшидааст. Дар маснавии "Лайлй ва Мачнун" пас аз анчоми цисми анъанавй аз Аттори Нишопурй ёд карда, ашъори вайро "равзаи мушкбу" ва худашро "нотици фалаксайр", "дони румузфах,м", "донои тарицаи х,ацицат" хондаааст:
Хуррам нафасе,ки ёфтам бор,
Аз равзаи мушкбуи Аттор,
Он тутии нотици фалаксайр,
Донои румузи " Мантиц-ут-тайр"
Атри нафасаш Масехи Марям,
Буи хуши у гирифта олам.
Аттор на, балки рохати рух,
Мархамнехи синахои мач,рух.
Назми суханаш зи рохи мазмун,
Шеръест ба вазни шеър мавзун...[14: 233].
Дар идомаи васфи Аттору ашъори маъниборй у ишора менамояд, ки гуё мах,з бо ташвици ин суханвари мумтози нишопурй у ба навиштани х,амин достони ошицона майл намуда бошад.
Дар хотимаи маснавй бо цаноатмандй изх,ор менамояд, ки килкаш чун Хизр аз сиёх,й гузашта аз оби х,аёт сар баровардаву дар цолаби назм чон даровардааст ва маснавии "Лайлй ва Мачнун"аз ду маснавии пештарааш хубтару чаззобтар руи кор омадааст:
Ин худ бех аз он ду дафтар омад, Сардафтари хафт кишвар омад[14:324].
Баъдан шоир бо ифтихори тамом ба касе пешкаш накардани маснавиашро таъкид намуда, аз он афсус мехурад, ки бархе аз суханварон бах,ри инъоме чохдлонро васф мекунанду арзиши аслии суханро паст мезананд:
Ман нома ба номи кас накардам, Инъоми касе хавас накардам, Хайф аст,ки номахои номй, Гардад зи тамаъ хати Fуломй. Афсус, ки фозилони олам, Бар сифла наханд номи Хотам. Сад хайф, ки шоирони фозил,
Аллома кунанд васфи цо;ил,
Безорам аз ин .d^yf гуфтан,
В-ин гав;ари бефуруFй суфтан[14:324].
Ба андешаи ин шоири назарбаланд ва маънишинос сад хазина хирвору подошхоро ба девони ашъораш барорбар намекунад:
Гирам сила сад хазина бошад,
Кай дархури як сафина бошад? [14:324].
Хилолй дар баробари тафохур аз навиштахои хеш ва таъкиди он ки ашъораш ба хадди балогат расидааст ва суханхояш равону дорои маънихои бикр хастанд, суханварони пешинро бо эхтироми хосса ёд намуда, онхоро мучассами пайравй мехисобад. Дар мисоли абёти поёнй:
Ганци ман агар равад ба Ганца, Созад цадаме ба Хинд ранца. Бахшад дури назми худ Низомй, Хусрав ди;адаш хати Fуломй. [14:325].
Ч,ои дигар чунин мегуяд:
Хай;от цй гуфтам, ин чй лоф аст, Лофест, ки сар ба сар хилоф аст. Арбоб сухан, ки пеш буданд, Ацтоби замони хеш буданд.
Аз нигохи ин суханвари мумтоз дурахшонтарин ахтарони осмони маснависарой Низомии Ганчавй, Амир Хусрави Дехлавй ва Мавлоно Абдурахмони Ч,омй ба хисоб мераванд, ки аз онхо бо эхтирому ихлос ёдовар шудаву эшонро бо иборахои "шамшерзабону шерпанча", "шахи мулки некномй", "шаханшохи орифон", "тутии шакарзабони Дехлй", "дарёдилу шерпанча" васф намудааст:
Буданд сегонаи замона, Хар як ба ягонагй фасона. Яъне ша;и мулки некномй, Шо;анша;и орифон Низомй. Ганцури ду кавн ёри у бод. В-он Хусрави кишвари маонй, Ганцинаи "Панц ганц"-и сонй[14:326].
Ё чои дигар:
В-он соции цоми Ч,ам-Ч,омй, Хам Хусрави ахду ;ам Низомй, Рузе, ба фатхи Ганца омад, Дарёдилу шерпанца омад. Ин ду се тан муцаддамонанд, Дар мулки сухан мусалламонанд[14:327]. Харчанд Хилолй дар сароидани маснавию достонхо пайрави хамин номоварони олами назм будааст ва ашъори баландпояву арзишмандеро сароидааст, бо фурутанй ицрор мекунад, ки осораш дар пояи навиштахои эшон царор надорад:
Ман нестам аз шумори эшон, Корам нарасад ба кори эшон. Эй ман саги остони Ч,омй, Хоки дари Хусраву Низомй.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ImPact Factor: SJIF 2019 - 5.П ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
2020 - 5.497 ISI 2019 - 0.172
Эшон бахранду ман саробам, Эшон ганчднду ман харобам. Дорам ду-се гавхари парешон, Он низ зи бахру кони эшон[14,с377].
Хамин тавр, Бадриддин Хилолй хамчун шоири шинохтаву сохибсухани даврони хеш бо осори гаронбахои худ дар таърихи адабиёти точику форс дар шумори бехтарин офарандагони каломи ноб, ашъори арзишманд царор дорад. Вай тавонистааст, ки афкори адабии хешро дар газалх,ояш ва беш аз хама дар маснавихои офаридааш возеху мушаххас иброз намояд. Дар баробари ифтихору цаноатмандй аз ашъори баландпояи худ бо тавозуъ ёдрас мешавад, ки ин офаридахо дар назди навиштахои бузургоне мисоли Низомиву Амир Хусрав ва Ч,омй арзише надоранд. Хилолй шукронаи он мекунад, ки суханвар аст ва мах,з тавассути каломи мавзун ба мардумон аз таъриху адабиёт, зебогиву шевогии шеър, цадру манзалати одамй, эхтирому посдории анъанахои гузаштагон башорат медихад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бертельс Е. Э. Избранные труды. История литературы и культуры Ирана / Е. Э. Бертельс.-Москва: Наука, 1988.- 558 с.
2. Брагинский Е.Г. История персидско- таджикской литературты. /Е.Г.Брагинский -Москва: Восточная литература, 1960.-554 с.
3. Биной Камолиддин, Хикоёт ва тамсилот бо сайъ, кушиш ва тахияи умумии Абдулганй Мирзоев /К.Биной-Душанбе: Нашриёти Давлатии Точикистон, 1963.-с.218
4. Гулшани адаб. чилди 4. -Душанбе: Ирфон. 1977. -383 с.
5. Дех,худо Алиакбар. Лугатномаи Деххудо, чидди дуввум, /А.Деххудо-Техрон: Муассисаи интишорот ва чопи донишгохи Техрон, чопи дуввум аз давраи чадид 1377. -1594с.
6. Деххудо Алиакбар. Лугатномаи Деххудо, чидди аввал, /А.Деххудо -Техрон: Муассисаи интишорот ва чопи донишгоши Техрон, чопи дуввум аз давраи чадид 1377. -1597с.
7. Мирзоев, Абдулганй. Сенздах, мацола (Аз таърихи адабиёти асрхои X-XV- форсу точик)/ Абдулганй Мирзоев .-Душанбе: Ирфон, 1977.-287 с.
8. Мирзоев, Абдулганй. Биной./Абдулганй Мирзоев-Сталинобод:Нашриёти Давлатии Точикистон,1957.-490с.
9. Озод, Гуломалихон. Гизолон-ул-Хинд. Бо тасхехи Сирус Шамисо / Гуломалихон Озод.-Техрон: Садои муосир, 1382.-176 с.
10. Сафо, Забехулло. Таърихи адабиёт дар Эрон. ч.5/3. / Забехуллои Сафо.- Техрон: Фирдавс, 1386.-С.1421-2012.
11. Соммирзои Сафавй. Тухфаи Сомй. Тахиягари матн ва муаллифи пешгуфтору тавзехот Бадриддин Мацсудов. -Душанбе: Маориф. 2018.- 380 с.
12. Хилолй Бадриддин. Ахтарони адаб. Ч. 32. Девон // Бадриддин Хилолй-Душанбе: Адиб, 2016.-480 с.
13. Хилолй Бадриддин. Девони Хилолии Чагатой бо "Шоху Дарвеш","Сифот-ул-ошицин". Бо тасхех ва муцобилаву ва муцаддима ва фехрист аз Саид Нафисй. -Техрон: СИНОИИ, 1368.-335 с.
14. Хилолй Бадриддин. Мунтахабот / Бадриддин Хилолй.-Сталинобод: 1957
15. Шарифов Худой. Каломи бадеъ./Худой Шарифов.-Душанбе: Ирфон, 1991.-160 с.
16. Ходизода, Расул, Каримов Усмон, Саъдиев Садрй. Адабиёти точик. Асрхои XVI-XIX ва ибтидои бист/ Расул Ходизода...- Душанбе: Маориф, 1988.-416 с.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
