CC BY
88
УДК 8Т1 ББК 83.3(0) 4
ШАВКАТИБУХОРОИ ВА ШЕЪРИ САБКИ %ИНДИ
ШАВКАТ БУХОРОИ И ПОЭЗИЯ ИНДИЙСКОГО СТИЛЯ
SHAVKA T BUKHOROI'S POETRY IN THE INDIAN STYLE.
Наймов Кудратулло, номзади илмуои филологи, дотсенти кафедраи адабиёти тоцики ДДБ ба номи Носири Хусрав (Тоцикистон, Бохтар)
Наймов Кудратулло, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской литературы БГУ имени Носира Хосрава (Таджикистан, Бохтар)
Naimov Kudratullo, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of the Tajik literature under BSU. named after Nosir Khusrav, (Tajikistan, Bohtar)E-MAIL:uchzaphgu@mail.ru
Вожа^ои калиди: ашъор, форси, адабиёт, тамсил, шева, сабк, Бухоро, услуб, нозукхаёли
Дар мацола дар бораи махсусияти ашъори яке аз намояндагони сабки уиндй Шавкати Бухорои сухан меравад. Муаллиф кушиш намудааст, ки майорату истеъдоди шоирро дар эцоди шеъри сабки уиндй нишон дода, масъалаи омузишу пажууиши вижагии фардбайт^ои шоирро дар назди мууаццицони соуаи адабиёт ба миён гузорад. Цайд мегардад, ки дар ашъори Шавкати Бухорои такбайтуои барцастае ба назар мерасанд, ки бо ирсоли масал музайян гардидаанд. Ба ин хотир муаллифи мацола хулоса менамояд, ки девони ашъори Шавкати Бухороиро метавон ганцинаи ирсоли масал ё уикмати манзум номид.
Ключевые слова: поэзия, персидский язык, литература, аллегория, стиль, диалект, Бухоро, метод, тонкость воображения.
В статье рассматриваются особенности поэзии одного из представителей индийского литературного стиля Шавката Бухорои. Автор попытался показать мастерство и талант поэта в сочинении стихов индийского стиля, обратить внимание исследователей на особенности фардбайтов поэта. Упоминается, что в поэзии Шавката Бухорои часто встречаются фардбайты, которые оформлены посредством художественной фигурой "ирсоли масал". Автор приходит к выводу, что диван поэзии Шавката Бухорои можно смело назвать сокровищем "ирсоли масал " или поэтической притчей.
Key words: poetry, Persian language, literature, allegory, style, dialect, Bukhara, method, subtlety of imagination
The article dwells on the peculiarities of poetry of one of the representatives of the Indian literary style Shavkat Bukharai. The author of the article makes an endeavor to show the mastership and talent of the poet in regard to writing poems of the Indian style, offers the attention of researchers to the study of the peculiarities of the couplets of the poet. It is mentioned that in Shavkat BukharaVs poetry are frequently used famous couplets which forming through belles-lettres figure "irsoli masal". In a nutshell, the author of the article comes to the conclusion that divan poetry of Shavkat Bukharai one can name it as a treasure "irsoli masal" or poetical merit.
Асрх,ои шонздахум ва хдбдахум дар таърихи хдёти сиёсй, ичтимой ва адабии кишвари Мовароуннахр даврони мухим мах,суб меёфт, ки неку бади ахволи он дар таърихномах,о ва осори адабии шоирон ба тамоми маънй тасвир гаштааст. Давраи таваллуду вафоти Хоча Мухаммад бинни Исхо;и Бухорой, мутахаллис ба Шавкати Бухорой (1053-1111х.к.) ба замони салтанати шох Аббоси дувум - шох Сулаймон мувофик омадааст. Шох Аббоси дувум дар хукуматдорй ба робитаи давлати Эрон бо давлатхои дигар ахамият медод. Омаду рафти сафирон, бозаргонон, санъатгарон, мубаллигони мазхабй ва баъзе аз ахли хунари аврупой ба Эрон, инчунин ривочи сохтахои фарангиён монанди соатхо, ;утбнамо ва ашёи дигар дар охири ахди Сафавй натичаи муста;или иртиботе буданд, ки дар он даврон миёни Эрон ва Аврупо дар холи густариш буд. Доманаи таъсири ин робитахо хатто ба адабиёти точику форс низ расид ва васфи фарангиён дар ашъори адибон мушохида гардид. Дар ашъори шоирони давр вожахои "зеборуёни фаранг", "хусни фаранг", "рухи фаранг" ва ин гуна мазмунхои тавсифй зиёд ба кор мерафтанд. Чунончи Шавкат мегуяд:
Пиёла на;ши дигар зад рухи фаранги туро, Шароб равгани гул шуд, чароги ранги туро (9, 252).
Шеъри точикй дар ин давра низ дар сайри тадричй маршала ба маршала пеш мерафт ва тагйиру тахаввул меёфт. "Дар гузашта мазмунофарй ва ба чустучуи мазмуни бикру ношинохта рафтан, ки мубтанй ба игрокоти баъид ва нозукхаёлист, яке аз шевахои сабки хиндй ба хдсоб мерафт" (6, 134). Шавкати Бухорой аз шоирони машхури сабки хиндй аст, ки ба ин шева рафта, хамон дарача хаёлпардоз ва нозукандеш аст. Бехуда нест ки ба Шавкат лакаби ифтихории "Халло;-ул-маонй" додаанд. Дар ин бора Малехои Самаркандй дар тазкираи "Музаккир- ул- асхоб" гуфтааст, ки баъди Хоконии Шервонй ва Калими Кошонй ин унвон ба Шавкати Бухорой насиб гаштааст. Малехо ба шеър ва шахсияти Шавкат бахои баланд дода, зикр менамояд, ки овозаи шухрати у аз Мовароуннахр берун баромада, шоху гадо дар орзуи сухбати у будаанд. (4, 2). Бисёре аз шоирони сабки хиндй, ки бо шеър бархурди чиддй доштанд, дигар аз он хама мукарраргуйй, ситоиши сатхии хату хол ва зулфу баногуши дилбарон ба сутух омада, бар ин бовар буданд, ки шеър забони зебой, чамолу парчами пуршукухи хар миллате хаст. Аз ин ру, дар баробари зав; ба интихоби мавзуъ низ тавсеа бахшиданд ва ба кавли Калими Кошонй, ки худ аз бунёнгузорони ин сабк аст, ба сухан бисоти нав дарандохтанд: Гар бисоти сухан имруз касод аст, Калим, Тоза кун шева, ки дар чашми харидор ояд (3, 86).
Дар ахди Сафавй ба чуз сабки хиндй, ки миёни ахли адаб машхур гардида буд, шевахои гуногун вучуд дошт. Ба хамин сабаб наметавон шевахои шоирии касонеро чун Вахшии Бофкй, Файзии Даканй, Назирии Нишопурй, Толиби Омулй, Калиму Соиб ва Шавкату дигарон яксон шумурд ва хиндй ном ниход.
Унсури асосй дар каломи шоирони ин ахд, ки бештар аз хама дар тагйири сабкашон муассир афтод, маънию мазмун буд. Тавсеаи донишхо, завкхо ва суннатхои шеърй дар тули замон боис гардид, ки маънихои гуногун ва пурдоманае ба зехни шоирон хучум оваранд ва доираи лафзро ба хангоми суханварй барои онхо танг созанд. Ба монанди он ки гуянда ва;те дар санглохи тасвирхо ва хаёлхои дуру дароз меафтад, берун омадан аз он душвор мегардад, аммо бархе аз шоирони ин ахд бо пайравй аз гузаштагон маънихои баландро дар каломи кутох гохе дар як байт ва гохе дар як мисроъ чунон баён месохтанд, ки зуд ба сари забонхо меафтод ва бар хотирхо супурда мешуд. Нахустин касе, ки чунин рохро дар суханварй пеш гирифт Хоча Хасани Саной (995-996-хичрй) будааст. Дар миёни шоирон чун Гании Кашмирй, Шавкати Бухорой, Носиралии Сархиндй, Ч,уёи Табрезй, Бедили Азимободй, Офарини Лохурй, Гиромии Кашмирй ва Ганимати Кашмирй касоне буданд, ки дар ин тарз майорату истеъдод нишон дода ва баъзе аз онхо аз хама даргузаштанд. Аз вижагихои шеъри ин давра интихоби мавзуъ аз табиат ва мухити зиндагонии шоирон, яъне баргирифтани фикру мазмун ва нуктахои мухим аз он чи дар атрофашон буд, махсуб меёфт. Ин нигориш ба чахони моддиву олами берун аз вучуди гуянда амри тозае дар адаби точику форс набуд, зеро аз хамон огоз дар байни гуяндагон ва бахусус шоирони садаи чахорум ва панчум роич буд. Шоирони ин ахд дар ин тасвиргарй ба шеваи шоирони давраи романтизм дар адаби аврупой оламу хама чизи атрофи худро бо эхсосе, ки худ аз он доранд, менигоранд ва дарк мекунанд. Онхоро чунон дидан мехостанд, ки на чунонки хаст, бубинанд.
Асоси сабки хиндй эчоди тахаввулу тагйир дар сохтори шеър буд. Мазмунёбй, нозукхаёлй, истифодаи вожагони чадид ва гайримутаориф, руйкард ба зиндагии рузмарраю масоили ичтимой ва гайра аз вижагихои мумтози ин сабк ба хдсоб мерафт. Ба таври куллй, хасоиси аслии сабки хиндй иборат аст аз ичтиноб аз содагии баён, саъй дар рафти фикр ва хиёл, риояти эчоз дар алфоз, чустучу дар мазомини печида ва таъбироти бесобика, овардани таркиботи гариб ва калимоти хиндй.
Шеваи сухансароии "тарзи нав" дар ибтидо номи хос надоштааст ва гуяндагон ин тарзро бо унвони "тарз" ё "тарзи нав" номидаанд.
Миёни ахли сухан имтиёзи ман, Соиб
Хамин бас аст, ки бо тарз ошно шудаам (6, 189).
Ибтидои ин навъи шеваи сухансарой миёни солхои 1040-1080 х,. буда, шоирони барчаста чун Салими Техронй, Калими Хамадонй, Дониш, Тугро, Кудсй ва Fании Кашмирй аз пайравони ин тарз махсуб меёфтанд, ки дар он заминаи мазмунёбй ва пару бол додани беш аз хад ба хаёл, офаридани истиорот, бахусус дар Х,инд, бисёр печидаву душвор гардида буд. Пояи шеър дар ин мактаб бар тахайюлу мазмунёбй гузошта шуда буд.
Дар ин навъ аз тамсил, муодилапардозй, ташбех, истиора, ташхис, чинос, ихом ва муроотунназир ба таври фаровон истифода мешуд. Мазмуни нав хамирмояи аслии кор буд, ки аз он бо таъбироти "маънии бегона", "маънии гариб", "маънии дур" ё мазмуни бегонаву мазмуни тоза ёд мекунанд.
Тамсил яке аз василахои мухими ифодаи маъниву мазмун дар шеъри сабки хиндист. Шеваи тамсилй ба ин маънй, ки дар хар байт яке аз ду мисраъ ва маъмулан мисраи дувум далели тачриба ёфтан буд, гохе шоир дар мисраи аввал мафхумхоро баён мекунад ва дар мисраи дувум бо тамсилу тасвири муносиб он мафхумро айният мебахшад. Риштаи шерозаи авроки касрат вахдат аст, Ч,одахо чун чамъ гардад, шохрохе мешавад (8, 216).
Шоир дар ин байт худро мулзам карда, дар таъкиди мафхуми зехнии мисраи аввал мисраи айнии дувумро да;и;ан баробари он карор медихад. Хамчунин ба гуфтаи адабиётшиноси точик Худой Шарифзода "дар тамсил шоир дар як мисраъ идаъое мекунад ва дар мисраи дигар бо овардани мисоли кобили кабул харфи худро ба курсй менишонад. Ва бештар мисраи дувум аст, ки собиткунандаи даъвй аст" (10, 74).
Нагардад санги рохи майкашон пирохани мино, Рахи рухониёнро кай тавонад осмон гирад (8, 250).
Сируси Шамисо дар мавриди ташбехи тамсил дар китоби "Баён"-и худ мегуяд: "Ташбех он аст, ки мушабахунбихи он чанбаи масал дошта бошад. Дар ин ташбех мушабах амри маъкул ва мураккаб аст, ки барои тахриру исботи он мушобахунбихи мураккаб махсус зикр мешавад"(9, 174). Ташбехи тамсил аз пуркорбурдтарин навъи тамсил дар миёни шоирони сабки хиндй аст ва сохту тарзи истифодаи он дар шеър ошкор мешавад. Услуби муодила низ навъи хосе аз ин тамсил аст. Шафеии Кадканй чихати фарккунандаи он аз соири анвоъи тамсил ин истилохро сохтаанд. Ба акидаи эшон "услуби муодила як сохтори махсуси нахвй аст ва тамоми мавриде ки ба унвони тамсил оварда мешавад, услуби муодила нест, вале хар услуби муодила метавонад тамсил бошад. Услуби муодила ин аст, ки ду мисраъ комилан аз лихози нахвй мустакил бошанд. Хеч харфи рабт ё шарт ё чизи дигаре онхоро ба хам муртабит намекунад"(2, 86).
Намунае аз муодиларо дар байти зерини Шавкат мебинем, ки шоир "чашмаи хубоб"-ро бо "косаи сари бемагз" ва "хаво"-ро ба "хавас" баробари хам ниходааст: Набвад ба косаи сари бемагз чуз хавас, Аз чашмаи хубоб хаво мавч мезанад (8, 47).
Гохе низ дар як байт се даста аз муодилахоро дар ду су карор медиханд: Аз тапиданхо дили ман кард бетоб охро, Риштаро ин гавхар аз галтонии худ тоб дод (8, 152).
Дар байти фавк "тапидан" бо "галтидан", "дил" бо "гухар", "ох" бо "ришта" дар мукобили якдигар карор гирифтаанд.
Устод Забехулло Сафо дар бораи суханофарии Шавкат менависад: "Суханхои у дар ибтидо бемаънй ба назар меояд, аммо чунин нест. Бояд нозукхаёл буд, то ба хаёлхои нозукаш расид ва аз максудаш пай бурд" (1, 183).
Хазини Лохичй дар тазкираи худ дар мавриди каломи Шавкат менависад: "Руз ба руз аз файзи тарбияти шеъраш рутбаи латофату саломат бар санчидагию камолаш меафзояд" (12, 78).
Ба тавзехи куллй дар адабиёти форсй бояд гуфт, ки "Шавкат шоири мутавассите аст ва хам дар хадди абёти мунфарид, албатта ин худ макоми кам нест" (9, 98).
Ашъори Шавкат одатан газал аст, худуди бист рубой ва касида хам дорад ва дар яке аз нусха хам китъае аз у омадааст. Зохиран Шавкат худ аз девонаш интихоб карда ва аз бисёре аз газалиёти худ факат як ё ду байтро овардааст. "Шоирии Шавкат мубтанй бар хамин абёти мунфариду газалиёти уст. ^асидаи мадхй ва мазхабии у таърифе надорад"(9, 98).
Шавкатро метавон чузъи шоирони такбайтхои барчаста (одатан ирсоли масал) хонд. Ба ин маънй ки дар як байт гохе факат як мисраъ хуб аст ба нахве ки наметавон кулли байтро интихоб кард:
Бахоре мечакад гар афсари барги хазонамро,
Ба чои нома бурда хуши мо кабутари мо (8, 23).
***
Фарангихона шуд девонам аз ранги тахаюлхо, ^уз парешонй намеруяд аз у чизи дигар (8, 157).
Набояд пиндошт, ки хамаи абёти Шавкат ба тарзи хаёл аст, абёти муътадил, чй тамсилй ва чй гайритамсилй, хам дар девони у кам нест. Аз ин ру, девони у низ дар хадди худ ганчинаи ирсоли масал ё хикмати манзум аст:
Ихтилофи ахли мазхаб аз барои чаннат аст, Бахри мерос аст чанги ин бародархо ба хам. Сарфарозонро ба якдигар набошад ихтилот, Мезананд аз дур гохе чашмак, ахтархо ба хам (8, 82). Хулоса дар эчоди шеъри сабки хиндй Шавкати Бухороиро метавон шоири муваффак номид, зеро бо максади аслии шеъри сабки хиндй, ки дар заминаи саъй дар рафти фикр ва хиёл, риояти эчоз дар алфоз, чустучу дар мазомини печида ва таъбироти бесоби;а, овардани таркиботи гариб эчод мегардид, яъне маънй дар шеъри у бо маънои тарзи нав, бо ифодаву баёни нав дида мешавад. Бояд гуфт, ки эчоди фардбайтхо дар ашъори аксари шоирон дида намешавад, вале яке аз вижагихои ашъори Шавкат ин таълифи фардбайтхо мебошад ва месазад, ки дар оянда махсусияти фардбайтхои эчодиёти шоир мавриди тахкики мухаккикони соха карор гирад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Забеуулло, Сафо. Таърихи адабиёти Эрон. Тауия ва тавзеуоти Бадриддин Мацсудов, Пулод Ниёзов. Бо пешгуфтори профессор Худой Шарифов /СафоЗабеуулло.- Душанбе: Деваштич, 2011. - 351 с.
2. Мууаммадризо Шафеии Кадканй. Шоири ойинауо. Багдод, 1344. Чопи аввал. -337 с.
3. Калими Кошонй. Гули хуршед.- Душанбе: Ирфон, -1985
4. Малеуо, Мууаммадбадеъ ибни Мууаммадшариф. Музаккир-ул-асуоб. Тауияи Камол Айни. -Душанбе, 2006. -664с.
5. Хонларй Парвиз Нотили. Ёде аз Соиб ва сабки уиндй дар густураи тауцици адабй.- Теурон 1371. -С. 148-149.
6. Рейснер И. М. Народные движения в Индии в XVII-XVIII вв. М., ИВЛ, 1961.- 306 с.
7. Соиб. Мунтахабот. Бо муцаддимаи З. Аурорй. Мураттибон: З. Аурорй, Ш. Лоиц. - Душанбе: Ирфон, 1980.
8. Шавкат. Девони цасоид. Нусхаи захираи дастхатуои АФ РСС Тоцикистон, рац.88.
9. Шавкати Бухорой. Нури аср. -Душанбе: Ирфон,1986. -288 с.
10. Шамисо, Сирус. Баён ва маонй/С.Шамисо-Теурон: Фирдавс, 1378.-254 с.
11. Шарифов, Х. Каломи бадеъ. / Х. Шарифов. - Душанбе: Маориф, 1991. -160 с.
12. Девони разини Лоуицй. Бо тасуеуи Забеуулло Соуибкор.- Теурон, 1374-872 с.
REFERENCES:
1. Zabehullo, Safo. The History of Iran Literature. Prepared and commentary by Badriddin Maqsudov, Pulod Niyozov. The author of introduction - Professor Khudoi Sharifov / Safo Zabehullo. - Dushanbe: Devashtich, 2011. - 351 p.
2. Muhammadrizo Shafeii Kadkandi. The Poet of Mirrors - Bagdad, 1344. The 1st Edition. - 337p.
3. Kalimi Koshoni. The Flower of the Sun. - Dushanbe: Cognition, 1985.
4. Maleho, MuhammadbadeЛ ibni Muhammadsharif. Muzakkir-ul-ashob. Prepared by Kamol Aini. -Dushanbe, 2006. - 664p.
5. Khonlari Parviz Notili. Memory of Soib and the Indian Style in Reference to the Development of Literary Researches. - Tehran, 1371. - P. 148 - 149.
6. Reisner I. M. Folk Movement in India Referring to the XVII-th the XVIII-th Centuries. - M., IVL, 1961. - 306p.
7. Soib. Selected Works. Compilers Z. Ahrori, Sh. Loiq. - Dushanbe: Cognition, 1980. - 703 p.
8. Shavkat. Collection of Qasidas. The copy of manuscripts preserved in the Academy of Sciences of The Tajik SSR, inv.88.
9. Shavkati Bukhoroi. The Light of Asr. - Dushanbe: Cognition, 1986. - 288 p.
10.Shamiso, Sirus. An Expression and Meanings /S. Shamiso. - Tehran: Paradise, 1378. - 254p. 11.Sharifov, Kh. Kalomi Bade7Kh. Sharifov. - Dushanbe: Enlightenment, 1991. - 160p. 12.Hazini LohijVs Devan. Under the editorship of Zabehullo Sohibkor. - Tehran, 1374. - 872 p.
