CC BY
17
ТДУ 8Т1 ТКБ 83.3(0)
ХУСУСИЯТХ,ОИ УСЛУБИ ВА АДАБИИ "ТУЗУКИ
ча^ОНГИРИ"
СТИЛИСТИЧЕСКИЕ И ЛИТЕРАТУРНЫЕ ОСОБЕННОСТИ «ТУЗУКИ ДЖАХАНГИРИ»
Пулотов Назирцон Набицонович, номзади илмуои филология, дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров"(Тоцшистон, Хуцанд)
Пулатов Назирджон Набиджонович, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской классической литературы ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд )
STYLISTIC AND Pulatov Nazirjon Nabijonovich, candidate of LITERARY philological sciences, Associate Professor of the PECULIARITIES OF department of Tajik classic literature under the SEI «TUZUKIJAHANGIRI» «KhSU after acad. B. Gafurov» (Tajikistan,
Khujand), E- mail: pulotovnn1973@ mail. ru
Вожа^ои калиди: адабиёти форсизабони Х,инд, забон, «Тузуки Цауонгирй», шеър, услуб, порчауои манзум, осори таърихй
Мацола ба тащици забон ва услуби адабии китоби таърихии вориси империяи Темуриёни ХХинд-Нуриддин Мууаммад Цауонгирподшоу (1569-1627) «Тузуки Цауонгирй» бахшида шудааст. «Тузуки Цауонгирй» дар баробари асари таърихй маусуб ёфтанаш, уамчун намунаи олии насри форсии ибтидои асри XVII шинохта шудааст. Аз баррасии «Тузуки Цауонгирй» бармеояд, ки Чауонгир табъи хуби шоирй дошта, дар бештар маврид бо истифода аз шеър ба сухан, вобаста ба мавзуи интихобкардааш, уусни тоза бахшидааст. Тазаккур мегардад, ки ахбори Цауонгиршоу дар ин кутуби таърихй арзишманд буда, муаллифи асар дар цараёни кор анвои гуногуни насри форсиро мавриди истифода царор дода, тавассути шаруу тафсири воцеауо ва истифодаи далелуо муносибати шахсии хешро баён намудааст.
Ключевые слова: персоязычная литература Индии, язык, «Тузуки Джахангири», поэзия, стиль, поэтические отрывки, историческое сочинение.
Статья посвящена изучению языка и литературного стиля исторической книги наследника империи Великих Моголов Индии-Нуриддина Мухаммада Джахангиршаха. Следует отметить, что Абу-л Фатх Нуриддин Мухаммад Джахангир - один из великих королей, известный историк XVII века Индии на индийском субконтиненте, четвёртый император империи Великих Моголов Индии, написавший историческое произведение «Тузуки Джахангир». При его написании автор сначала предоставляет информацию о языке «Тузуки Джахангир», отмечая, что он известен как прекрасный образец ранней персидской прозы XVII века и литературных произведений.Также автор приходит к выводу, что знакомство с художественно-стилистическими особенностями «Тузуки Джахангир» показывает, что Джахангир обладал хорошим поэтическим вкусом, часто использовал основные элементы стихотворения в зависимости от выбранной темы. Отмечается, что сведения Джахангиршаха в этой исторической книге ценны, и в ходе своей работы автор использовал различные формы персидской прозы и выражал свое личное мнение через подражение и использование свидетельств.
Key-words: Indian literature written in Persian, language, «Tuzuki Jahangiri», verse, style, poetic passages, historical composition.
The article dwells on the study beset with the language and literary style of hhistorical book heired to the Mughal Empire of India, Nuriddin Muhammad Jahangirshah by name. It is worth mentioning that Abu-l Fatah Nuriddin Muhammad Jahangir is considered to be one of the greet kings, famous historian of the XVII-th century on the Indian subcontinent, fourth emperor of the Mughal Empire of India and "Tuzuki Jahahgiri" and his historical production being taken into account as well. Initially, in the course of writing the author provides information concerning "Tuzuki Jahahgiri" language, noting that it is not only a historical production, but is known as a fine pattern of early Persian prose of the XVII-th century literary productions either. The author comes to the conclusion that acquaintance with artistic and stylistic peculiarities of "Tuzuki Jahahgiri" shows that Jahangir has a good poetic taste, often using the basic elements of the poem depending on the chosen theme. It is underscored that information about
Jahangirshah in the relevant historical book is valuable, and in the course of the research the author resorts to various forms of Persian prose and expresses his own opinion by virtue of interpretation of the events and used evidence, upon the whole.
Барои омузиши авзои сиёсию ичтимой, илмию адабй ва фархангии садахои XVI-XVII шибхи кораи Х,инд, ки дар зери салтанати хонадони Темуриёни Х,инд карор дошт, як катор сарчашмаи таърихию адабй ва осори тахкикии зиёд вучуд доранд, ки дар онхо пиромуни пайдоиши аввалин давлати Темуриён дар сарзамини Х,индустон, чараёни ба вучуд омадани ин давлат, ташаккул ва усули идоракунии маъруфтарин шохони ин сулола, малакаи сиёсй, фазлу адабдустию донишпарварии онхо ва гайра сухан ба миён омадааст.
Мухимтарин сарчашмахои марбут ба асрхои мавриди назар осори Захируддин Бобур (14831530) «Вокеоти Бобурй», «Х,умоюннома»-и Гулбаданбегим ва «Тазкирату-л-вокеот»-и Ч,авхари Офтобчй, «Ойини Акбарй» ва «Акбарнома»-и Абулфазли Алломй, «Тузуки Ч,ахонгирй»-и Чдхонгиршох ва боз чанд асари дигар махсуб меёбад.
Ин осор дар навбати худ дар омузишу пажухиши таъриху забон ва адабиёти форсии Х,инд сарчашмаи хуб ба хисоб мераванд.
Дар осори муаллифони мазкур дар боби авзои сиёсию ичтимой ва илмию адабии асрхои XVI-XVI-и шибхи кораи Х,инд маълумоти судбахш ва пурборро метавон пайдо кард.
Омузиши кутуби таърихии даврони тахти назар сахифахои нокушодаи адабиёту фарханги сарзамини пахновари Х,индустонро боз карда, хулосахои чолиби илмиро ба хосил меоранд. Мо дар ин макола тасмим гирифтем, каме бошад хам, хулосахои хешро рочеъ ба хасосии адабй ва услубии асари ёддоштии Нуриддин Мухаммад Чдхонгир - «Тузуки Чдхонгирй», ки тахти раками Acc No15079 дар китобхонаи Ч,умхурии исломии Покистон махфуз аст, баён намоем. Нусхаи мазкур комил буда, дорои 426 сахифа ва андозаи аврок 13,5X21 см мебошад. Х,ар сафха маъмулан 33 сатр дорад. Дар огоз бо хати настаълик чунин унвон навишта шуда: «Тузуки Чдхонгирй. Таърихи ахди салтанати Нуриддин Чдхонгирподшох, ки то соли 19-уми чулуси худ он подшохи нусратпанох тахрир намуд ва з-он баъд Муътамадхон хасбулхукми он подшох ба анчом расонида..» [11, с.1].
Х,амчунин, соли 1359 х. //1939/40 асари мазкур бо нигахдошти тасхехи каблии худ, аммо бо мукаддима ва кушиши Мухаммад ^ошим дар интишороти «Бунёди фарханги Эрон»-и Техрон ба табъ расид. Бояд кайд кард, ки дар ин макола хар ду нусхаи "Чдхонгирнома/Тузуки Чдхонгирй" мавриди истифодаи мо карор гирифт.
Баъд аз ривочи забони форсй дар сарзамини Х,инд дар баробари густариши шеъри форсй, улуми адабй ва хунарй, таърихнигорй низ тараккй мекунад, ки ин бузургии салотин ва шоирнавозии эшонро собит менамояд. Таърихнигорй дар ин сарзамин на танхо дар байни муаррихон ва донишмандон, балки дар байни шохон, амирон, шохзодагони темурй ва вузаро низ афзоиш меёбад, ки онхо бо эчоди кутуби таърихии хеш дар тараккй ва инкишофи таърихнигорй сахми бориз гузоштаанд.Захируддин Бобур, Гулбаданбегим, Абулфазли Алломй, шохзода Салим ва гайра аз он шуморанд, ки бо эчоди асари таърихй барои пешрафт ва рушди адабиёти форсй - точикй ва таърихнигорй дар ин сарзамин макоми баландеро сохиб шуда, аз худ мероси пурарзише ба оламиён мерос гузоштаанд, ки яке аз онхо «Чдхонгирнома» («Тузуки Чдхонгирй») махсуб меёбад.
Нуриддин Мухаммад Чахонгир - шоханшохи донишманд, шоир, муаррих, нависандаи забардасти асримиёна, наккош ва хушнавис барои тахкиму таквияти салтанати Темуриёни Х,инд сахми арзанда гузоштааст.
Вай чорумин подшохи империяи Темуриёни ^инд буда, муддати салтанати у солхои 10141037 х./1605-1627, яъне 22 соли пурраро дарбар мегирад. Китоби таърихии у «Тузуки Чдхонгирй» пас аз асари «Бобурнома»-и Бобур Мирзо аввалин китобе махсуб меёбад, ки як подшохи кудратманд ва адабдуст ба сурати шархи вакоеи кишвардории хешро ба забони форсй нигошта, давраи подшохй ва конунхои мулкдории худро ба калам овардааст. Тазаккур бояд дод, ки «Бобурнома»-и Бобур Мирзо бо вучуди он ки муаллифаш забони форсиро хуб медонист ва ба забони форсй шеър хам месароид, бо забони туркии чагатой навишта шудааст.
Ч,ахонгир бо сабаби беморй ин асар то поёни соли 17-уми подшохиаш худ навишта, пас аз он ин вазифаро ба ухдаи нависандаи «Икболномаи Чдхонгирй» Муътамадхон Шариф ибни Дустмухаммад менихад. Муътамадхон вокеахои минбаъдаи вокеоти солхои 18-19-уми салтанатро бо назорати худи Чдхонгир менависад. Китоби у дар асоси ёддоштхои Ч,ахонгир ва маводи китоби «Акбарнома»-и Алломй ва «Такаботи Акбарй»-и Хоча Низомиддин Ахмад мураттаб гардидааст.
Сипас, Мирзо Мухаммад Х,одй вакоеи охирини чахорсолаи даврони подшохии Чдхонгир ва давраи шохзодагии вайро аз «дyнбoлаи вакоеи нуздахум аз чулуси муборак» бо истифода аз «Икболномаи Ч,ахонгирй»-и Myътамадхoн то замони марги Ч,ах,онгир ва чулуси Шохчахон бар авранги салтанат» идома додааст [11 ,с.421].
«Такаботи Акбарй» аз равонй ва содагии фаровон бархурдор буда, чуноне ки зикр гардид, дебоча ва асли он то «Наврузи %абда%ум» (боби ХУ11) навиштаи худи Ч,ахонгиршох буда, дар дохили он унвонхое чойгир шудаанд, ки муаллиф барои ифодаи матлаб гузоришхои харсолаи хешро пиромуни руйдодхои хурду калон тавассути ашъори худ ва шоирони дигар истифода бурдааст. Асар бидуни мукаддима ва хотима, ба монанди дигар асархои таърихии он давр (гайр аз «Х,умоюннома»-и Гулбаданбегим-Н.П.) бо шеваи солноманависй (сол ба сол хикоят кардани таърих) навишта шудааст.
«Тузуки Ч,ахонгирй» борхо тахти унвонхои мухталиф мавриди таклиду талхис карор гирифтааст, ки хосили ин таклиду талхис китобхое чун «Икболномаи Чдхонгирй», «Вокеоти Чдхонгирй», «Таърихи Чдхонгирй», «Интихоби Ч,ахонгирй», «Маколоти Чдхонгирй», «Ахлоки Чдхонгирй», «Таърихи Салимшохй» махсуб меëбанд.
Матни комили «Чдхонгирнома» хамрох бо «Ч,ахонгирй»-и Муътамадхон ва такмилаи Мухаммад Х,одй ба эхтимоми Саид Ахмадхон бо унвони «Тузуки Чдхонгирй» соли 1863 дар Олигарх ба чоп расида, соли 1914 дар Лакхнав тачдиди чоп шудааст.
Нусхае аз « Тузуки Чдхонгирй» дар китобхонаи Остони ^уди Разовии Машхад махфуз буда, бо нусахи Лакхнав тафовути здад дорад ва матолиби дар он омада, дар ин нусха нест. Ин китоб ба дасти ношиносе хулоса шуда, бо унвони «Мунтахаботи "Тузуки Чдхонгирй" соли 1884 дар Лохур ба чоп расидааст.
Дастнависе аз ин асар дар музейи Британияи кабир тахти шумораи Add 26, 611, нигахдорй мешавад. Ин асар якчанд маротиба ба забонхои урду ва англисй тарчума шуда, тарчумаи аввали англисии он ба А. Рочерс тааллук дорад. Тарчумахои дигари англисии он тавассути Г.М.Эллиот ва майор Д.Прайс ба амал омада, мавриди кабули ахли улум гардидааст[5, с.907; 13, с.240].
Ин асари таърихии Чдхонгир намунаи барчастаи насри бадеии адабиëти авоили садаи XVII Х,индустон ба хисоб рафта, аз чихати кимати адабию бадей ва таърихй дар катори кутуби таърихии он давр, ба монанди "Таърихи Алфй", "Таърихи Акбарй", "Акбарнома", "Мунтахаб-ут-таворих" ва гайра гузошта шудааст.
Шохзода Салим дар вакти таълифи "Тузук"-и хеш завки бадеии ахли адаби аср ва дарачаи фахмиши доираи васеи ахолии ин хиттаи хурраму сарсабзи афсонавиро ба назар гирифта, тарзи баëнерo интихоб кардааст, ки ба талаботи маънавии оммаи мардуми он карн чавоб дода тавонад ва макбули хосу ом гардад.
«Тузуки Чдхонгирй» бо хусусиятхои услубй ва адабии худ аз дигар кутуби таърихии дар он ахд таълиф шуда, то дарачае фарк мекунад.
Аввалин хусусияти мухими услубии "Тузуки Чдхонгирй", амсоли дигар кутуби таърихии он ахд ин тарзи баëн намудани матолиб тарики солхо ва масоили ичтимоию ахлокии дар онхо тачассумгардида мебошад. Чдхонгир "Тузук"-и хешро ба мисли дигар асархои таърихии
Шибхи кора аз чашни Наврyзи фархунда огоз карда, бо ифодаи «Ч,ашни Наврузи.....аз чулуси
хумоюн»", ë "Чашни Наврузи аввалини асар аз шаби сешанбеи 11-уми зулцаъдаи санаи 1014/1606 субу, ки мауалли фаязони нур аст, уазрати найири аъзам (яъне офтоб) аз бурци Хут ба хонаи шараф ва хушуолии худ, ки ба бурци Хамал бошад, интицол фармуд, чун аввалин Навруз аз цулуси уумоюн буд, фармудам, ки..." ва бо абëти Хоча Х,офиз:
Соцй, ба нури бода барафруз цоми мо, Мутриб, бигу, ки кори ца^он шуд ба коми мо... огоз менамояд [11, с.22;17, с.9].
Ё, дар кисмати дигар, ки бо чумлаи "Чашни Наврузи чауорум аз цулуси уумоюн бо тауаввули уазрати найири аъзами файзбахши олам, ки ба бурци Хамал шаби шанбеи чауордаууми зулуиццаи санаи 1017/1609 иттифоц меафтад", шуруъ шуда, дар ин кисмат хабари вафоти Х,аким Алй оварда мешавад. Мусанниф сараввал хислатхои ин шахсро инъикос карда, зикр менамояд, ки хидмати Х,аким Алй «беназир буда, аз улуми арабия бахраи тамом дошт.., шархе бар "Конун" дар ахди хилофати Акбаршох таълиф намудааст» [11, с.61-64].
Дар таърихномаи Чдхонгир иттилои фаровоне оид ба мачлисхо, ки дар ин ë он макон баргузор мешуданд, дар бораи бисëр масъала муфассал ва бо чyзъиëтy санадхои зиëд сухан рафта, зарурати чанд нафарро ба мансабхою хадяхои шохона, амсоли Абдуллохонро ба хитоби «фирузчангй», Хуррам писари Хонаъзамро ба мансаби 2000 хазорй зот ва 1500 савор, Хдким
Садрро ба мансаби 500 зот ва сй савор мумтоз сохта, ба хитоби «масехуззамон» сарфароз намудан пеш меомад, ки ин масоил, яъне чамъе умаро ва бандахои даргохро ба саодати сарбаландй сарфароз гардониданро мо кариб дар хамаи "чашни Наврузхо"-и ин шохкорй мушохида карда метавонем.
Яке аз хусусияти сохтории ин асари пурбор дар он аст, ки мусанниф ибтидои хар матлабро аз рузи нав огоз карда, фикри хешро ифода намудааст. Масалан, «рузи якшанбе, 50 хазор рупия ба хонаи Музаффар Хусейн Мирзо писари Султон Хусейн Мирзо ибни Бахром Мирзо ибни Шох Исмоили Сафавй, ки ба чихати фарзанди Хуррам (Шохчахон, писари Ч,ахонгир-Н.П.) хостгорй шуда буд, фиристодам» [11, с.66].
Дар аксарияти кисмати асар муколамаи кахрамонхо, аз чумла, гуфтугуи шох бо дарбориён ва оммаи мехнаткаш ба мушохида мерасад.
Тафсилоти вокеахо аз он иборат аст, ки нигорандаи асар дар вакти тасвири руйдодхо ба баъзе унсурхои чудогонаи онхо бештар диккат дода, дар хусуси онхо ба таври муфассалтар сухан меронад. Масалан, дар кисмати дуюми асар доир ба шаробнушй машгул будани ахли чаласаро тасвир намудан, пиромуни шаробу хусусиятхои он ва шикори хонаводаи шох маълумоти муфассал медихад [11, с.41-65].
Шохзода Дониёл ба туфанг ва шикор майли зиёд дошт. Яке аз туфангхои худро «якею чаноза» ном нихода буд ва ин байтро худ эчод карда, мефармояд, ки бар он накш кунанд:
Аз шавкц шикори ту шуд цон тару тоза, Бар %ар ки хурад тири ту якею цаноза [11, с.15].
Ч,ои дигар ин туфангро «такию чаноза» [11, с.15].Баъди он ки истеъмоли шароб аз хад мегузарад, фармони Акбаршох ба самъи Абдуррахими Хонихонон содир мешавад, ки «аз ахволи у бохабар бошад»[11, с.15].Чун рохи шароб бурдан манъ карда мешавад, Дониёл ба Муршид куллй Туфангчй, ки хидматгори наздик буд, супориш медихад, ки ба хамин туфанг шароб андохта орад. Он бесаодат бо умеди риояти ин амр шуда, арак дар он туфанг, ки муддатхо беборут ва буи он парвариш ёфта буд, андохта овард ва занги охан, ки аз тезии арак тахлил шуда буд, мачмаи хурдан хамон ва афтодани Дониёл хамон гардид. Дар ин маврид мусаннифи асар ин абётро овардааст:
Касе бояд, ки фол ба дил нагирад,
В-гар гирад, барои худ нагирад [11, с.15].
Мавсуф дар бораи сифати шохзода Дониёл низ харф зада, кайд менамояд, ки у чавони хушкад, багоят хуштаркибу намоён буда, ба асп майли тамом дошта, гохе ба забони ахли Хинд шеъре эчод мекардааст.
Абулфазли Алломй дар «Акбарнома» низ пиромуни хислатхои шохзода Дониёл ва шаробнушии у харф зада, зикр намудааст, ки «дар хурдани он оби оташмизоч аз хадди эътидол тачовуз намуда...» [3,с.814]. ногуфта намонад, ки Шохзода Дониёл соли 1013 х. //1604/05 милодй бо сабаби истеъмоли аз хад зиёди машрубот даргузаштааст.
Хусусияти дигари ба назар намоёни "Тузуки Ч,ахонгирй"-ро махлут намудани наср бо назм ташкил медихад. Чдхонгир хам, амсоли дигар муаррихони мумтози давр, талаботи завки бадеии ахли адаб ва хонандагони карнро ба инобат гирифта, дар дохили кисматхои осори худ порчахои алохидаи манзуми зиёдеро чойгир намудааст. Умуман, дар «Тузуки Ч,ахонгирй» 85 байт, 9 рубой, 2 касида, 4 газал, 19 мисраъ, 5 зарбулмасалу макол, 3 муаммо, 2 бадеха, 5 моддаи таърих истифода шудааст. Дар дохили кисмати асар низ 1 хикоят ва 3 нома ба Шох Аббоси аввал мавчуд аст. Масалан, дар кисмати «Ч,ашни сездахум» хикояти «Подшох ва богбон» оварда шудааст, ки бахси духтари богбон ва шохро оид ба анор ва фавоиди он дарбар мегирад, ки фоидаи он нияти нек ва адолат дар хукмронй аст [11,с.251-252].
^исмати мукаддимаи асар бошад, 17 байту 4 фард; 1 муаммо ва 1 мисраъро дар бар мегирад. Порчахои шеърй барои тасдик ва пуркувват гардонидани матлаб ба хизмат омада, бо забони сода ва иборахои хикматнок муносибати мусаннифро рочеъ ба пахлухои гуногуни хаёт ва ахлок баён намудаанд. Тавассути ин порчахои шеърй метавон аз вазъи ичтимоии он замон маълумоти судманд пайдо карда, завки сухансанчии мардумро дарк намуд.
Намунаи шеърхо асосан аз Фирдавсй, Анварй, Саъдй, Амир Хусрав, Саной, Мавлоно Ч,омй, Толиби Омулй ва баъзе аз эчодиёти шуарои хамасри мусаннифи китоб буда, дорои арзиши адабй хастанд. Ин порчахои шеърй дар баъзе маврид бо зикри номи муаллиф, вале бештар бе зикри он бо унвони жанрхо (ба мисли байт, газал, касида, рубой ва г.) каламдод гардидааст. Микдори порчахои шеърй дар абвоби "Тузуки Ч,ахонгирй" якхела нест. Масалан, дар боби дуюм 1 зарбулмасалу 2 муаммо, дар боби сездахум бошад 2 мисраю 12 байт, 1 маколу 1 бадеха ва 6 байт аз касидаи маддохи дарбори Султон Санчар-Магрибй мавчуд мебошад, он гох дар
кисмати «Ч,ашни наврузи хаштум ва бистум» ягон абëт оварда нашудааст [11 ,с. 130-415]. Х,амзамон, дар боби аввал» байти Хоча Х,офиз [11 ,с.22], «Ч,ашни наврузи дуюм ва панчум» намунаи абëт аз эчодтети Амир Хусрави Дехлавй[11,С.48-81], боби панчум ва чордахум намунаи касоид аз эчoдиëти Анварй[11,с.91-264], хафтум аз ашъори Х,офизи Шерозй[11,с.104] дахум аз табиб ва амири маъруфи Акбаршох-Хдким Х,умом[11,с.149], ëздахyм ва хабдахум аз эчодтети Саъдй ва «Гулистон»-и y [11,с.168-355], ëздахyм аз эчoдиëти Бобо Фигонй [11 ,с. 177], сездахум аз эчодтети Абдуррахмони Ч,омй [11 ,с.233], чахордахум» аз Саной ва малукушшуарои ахди Чдхонгир-Толиби Омулй [11,с.280-286], бисту якум» аз Абдуррахими Хонихонон[11,с.417], як байт аз эчодтети Улугбек ибни Шохрух дар «боби понздахум [11 ,с.315] ва хатто ду байт аз эчодтети шуарои форсизабони Х,инд дар боби сеюм» [11 ,с.67] дарч гардидаанд.
Порчахои манзуми «Тузуки Ч,ахонгирй» харгиз дилгиркунанда ва аз бадедат холй набуда, бо иборахои «.ин байт аз уст»[11,с.8], «...мазмуне ба хотир расид ва ин газал дар силки назм даромад»[11,с.76], «.ин байт ба хотира партав андохт»[11,с.111], «.ин байти амирулумаро (яъне, Абдуррахими Хонихонон-Н.П.) хонда шуд»»[11,с.111], «.ва ин ду рубоиро ба назм дароварда»[11,с.151],«...мазмуни гуфтаи Шайх Муслихиддин Саъдй мутобики холи y омад» »[11,с.168],«...хосили онро Бобо Фигонй дар ин байт ба назм дароварда» [11,с.177],«...окибати ин кор чй навъ хохад шуд, ин газал баромад» »[11,с.188], «.ин байт маркум гардид»[11,с.192], «.забони хол ин байт мегуфт»[11,с.241],«.ин ду байт дар ин маком муносиб афтод»[11,с.248], «.ин ду-се байти Х,аким Саной муносиби хол афтод»[11,с.280] ва гайра оварда шудаанд. Баръакс, онхо тавассути дакикии маъно, хикматнокй ва муъчазии ба худ хос яке аз хусусиятхои хеле мухиму дилчаспи асарро ташкил дода, ба насри он хусни тоза зам кардаанд. Ин порчахои манзум ба мазмуни асар алокаманд буда, барои тасдик ва ë пуркувват кардани фикру мулохизаи мусанниф истифода шудаанд.
Бояд гуфт, ки хусусияти омехта намудани осори таърихй бо назм на танхо ба "Тузуки Чдхонгирй", балки ба дигар асархои насрй ва кутуби таърихии бо усули он тартибдодашуда низ хос буда, хануз кабл аз Ч,ахонгир дар таълифоти осори таърихй маъмул гардида буд, ки мо онро дар дигар кутуби таърихй мушохида карда метавонем.
Шохзода Салим порчахои шеъриро барои пуркувват гардонидан ва тасдик намудани масоили мухталифи дар кисматхои асар тачассyмëфта оварда, бо забони сода матлаби худро баëн менамояд.
Хусусияти дигари услубии «Тузук»-и шохзода Салим, ки дар вакти тахкик ба назар мерасад, ин барои тасдик ва исбот кардани дурустии ин ë он фикр далел овардани oëтy хадисхо, суханхои машоиху салотин ва шуарои бонуфузи адабиëти форсизабон мебошад, ки мусанниф дар кисмати услуби адабии дар асар пешгирифтаи худ ба анъанаи пешина пайравй кардааст. Чдхонгир мдани хама салотини темурии Х,инд ба шеъру шоирй майлу рагбати зиëд дошта, худ хунари шоирй ва дарки сухани мавзуни форсиро доро буд, ки ин донишу махорати худро дар "чашнхои наврузй"-и асараш овардааст. Масалан, рузе сипахсолор Абдуррахими Хонихонон дар мачлиси мушоирае, ки шоирон Мирзо Рустами Сафй ва Мирзо Мурод низ иштирок доштанд, ин мисраи машхури Мавлоно Ч,омй: "Бахри як гул захмати сад хор мебояд кашид"-ро барои чавоб гуфтан тархандозй мекунад. Шоирони мазкур хар яке ба сари y низ табъозмой менамоянд. Чдхонгир хам дар бадеха ин матлаъро ба хотир меоварад:
Согари май бар рухи гулзор мебояд кашид, Абр бисер аст, майи бисер мебояд кашид [11,с.233]
Худи Чдхонгир дар "Тузук"-и хеш дар мавриди ин мисраи машхури Мавлоно Ч,омй ва газали y чунин гуфтааст: "Ин мисраъ зохир шуд, ки аз Мавлоно Абдуррахмони Ч,омй аст. Fазали y тамом ба назар даромад. Fайр аз он мисраъ, ки ба тарики масал забонзади рузгор шуда, дигар коре насохта, багоят сода ва хамвор гуфта..."»[С.11-233; С.5-6]. Шиблии Нуъмонй дар "Шеъру-л-Ачам" дар хусуси нируи кавии табъи Чдхонгир сухан ронда, дорои дарки сухан будани уро эътироф намудааст »[12,с. 115]..
Чдхонгир дар вакти таълифи асар зарбулмасалу маколхо ва суханхои хикматноки халкиро ба таври васеъ ва эчодкорона мувофики матлаб низ истифода бурда, саъйи бориз намудааст, ки ба воситаи онхо таъсирбахшй, хикматнокй ва хушохангии суханашро бештар намояд. Дар кисмати "Ч,ашни наврузхои дуюм, ëздахyм, сездахум, хабдах ва хаждахум" нигорандаи асар зарбулмасалу маколхои "Цони цо^ил бисанци, арзони" »[11,с.48],"Пашша чу пур шуд бизанад филро" »[11,с.158], "Кашида пусте бар устухоне" »[11,с.248], "Окцбат гургзода гург шавад" »[11,с.355],"Забони сурх сари сабз меди^ад барбод" »[11,с.379] ва гайра истифода бурда, мухокимаронихои кутох карда, ба асар обуранги хоси бадей бахшидааст.
«Тузуки Чдхонгирй» дар баробари асари пурбор махсуб ёфтанаш, давраи хукмронй ва конунхои мулкдории шохзода Салимро фаро мегирад. Як хусусияти барчастаи ин асар дар он аст, ки симои занони подшохони темурии Хинд, ба монанди Гулбаданбегим, Салима Султонбегим, Рукиябегим, Нурчахон ва г., ки ба илму адаб ва хунар на танхо дар сарзамини Хинд, балки берун аз он хам машхур гашта буданд, мунъакис менамояд.
Чунончй, хамсари савуми Ч,ахонгир-Нурчахон зани бисёр фозила ва тезфахм буда, дар шеър ва дакоики он бахраи кофй доштааст. А.Зарринкуб кайд кардааст, ки «Чдхонгир ва занаш Нурчахон хар ду ба шеъру адаб алока доштанд»[6,с.257].Ч,ахонгир худ шохи фозилу донишманд ва дорои хунару истеъдоди баланди шоирй буда, дар фанни шеър аз шогирдони маликушшуаро Файзии Файёзй махсуб меёфт ва бисёр вакт бо Нурчахонбегим бадехагуй карда, розхои хешро бо шеъри форсй баён мекард »[10,с.39].
Дар асари мавриди тахкщи маълумот дар бораи хонаводаи падараш ва фарзандони у чой алохидаро ишгол менамояд, ки мусанниф бо арзу эхтироми бузург оид ба ин масъала сухан рондааст. Нигорандаи асар доир ба сифатхои волидаи бузургвораш, фатху тасхири вилоятхо бисёр харф задааст, вале боз хам кайд менамояд, ки агар ба тафсил мазкур гардад, сухан дароз мешавад »[11,с.20]. Доир ба тавсифот, шучоату далерй, филсавории Акбарподшох сухан ба миён оварда, рочеъ ба моддаи таърихи Мавлоно ^осими Кохй «^умоюнподшох, аз бом афтод», ки нисбат ба фавти Хумоюн, ки ба соли 962/ 1556 рост меояд, маълумот меорад »[14,с.93].
Ч,ахонгир дар мавриди додарон ва хохарони худ низ харф зада, зикр менамояд, ки тавлиди Шохмурод дар кухистони Фатхпур руй дода, уро бо ин сабаб «Бахорй» мухотаб сохтаанд. Вакте ки уро ба тасхири Дакан фиристода буданд, ба воситаи инсонхои разил шаробро истеъмол карда, дар синни 33-солагй дар навохии Ч,олинпур аз олам вафот менамояд.
Рочеъ ба туфанг ва шикори охувон, дар тамоми сол 3 мох ба гушт майл доштани Акбарподшох ва дар 9 мохи дигар ба таоми суфиёна каноат кардани у низ харф зада, Чдхонгир ба масъалаи гушт нахурдан ва манъи шикори хайвонот, куштани онхо низ дар кутуби таърихиаш ишора карда, кайд намудааст, ки ин масъала дар «Акбарнома»-и Абулфазли Алломй низ дохил шудааст [3,с.21].
Бояд гуфт, ки услуби адабии «Тузуки Чдхонгирй» дар таърихи адабиёти форсизабони Хинд комилан як услуби махсус набуда, бо сабки адабии осори таърихии кабл аз асри XVII навишташуда сахт алокаманд мебошад.
Забони асар чи тавре ки кайд намудем, сода буда, нависанда дар вакти таълифи «Тузук» ба интихоби калимаю иборахо диккати махсус дода, аз боигарии беинтихои забони ноби точикй мохирона истифода бурдааст.
Хамзамон мусанниф дар ин асар пиромуни номхои чугрофй, як катор шахрхои Хиндустону Афгонистон ва богхои дилкушою зебоманзари онхо тавак;к;уф намуда, рочеъ ба бунёди богхо ва мевахои он низ харф зада, кайд мекунад, ки дар замонаш бунёд ва ободонии богхову гулгаштхо бисёр хуб ба рох монда шуда буд. Аз чумлаи онхо боге бо номи «Гулафшон» ва «Боги шахроро» махсуб меёфт, ки дар асар макоми бузург дошта, мусаннифи асар дар мавриде онхоро ситоиш намуда, дар бораи харбуза ва дигар анвои мевахои Агра сухан рондаааст.
Муаллиф кайд мекунад, ки дар айёми давлати падари Ч,ахонгир аксар мевахои вилоят, ки дар Хиндустон набуд, ба монанди ангурхои кишмишй, хабашй ва г. дар боги «Гулафшон» ба бор меомад. Хамзамон, Ч,ахонгир дар бораи гулхои хушбуй, монанди райхон, ки дар хеч чойи олам ному нишони он нест ва чанпахгул, ёсумани сафед, хушандом будани дарахтони бог сухан ронда, онхоро васф кардааст.
Дар мачмуъ метавон гуфт, ки дар «Тузуки Ч,ахонгирй» аз анвои адабй бештар маснавй, китъаи таърихй, рубой ва гайра интихоб шудаанд, ки ба мазмун ва мухтавои вокеаву хаводиси хамон давра тавъам мебошанд.
«Тузуки Ч,ахонгирй» асари таърихии буда, як чахон маълумоти муфидро дар бораи замони зиндагии муаллиф ва манотике, ки дар он чо тавлид шуда ба воя расидааст, дар ихтиёри хонандагон вомегузорад. Ч,ахонгиршох бо эчоди китоби таърихии хеш адабиёти нимаи аввали асри XVII-ро пурбортар гардонида, амсоли гузаштагони худ дар рушди таърихнигорй сахми арзанда гузоштааст. «Тузуки Чдхонгирй» дар асоси суннатхои бехтарини таърихнигории форсу точик нигошта шуда, дар пешрафти минбаъдаи таърихнигории форсу точик таъсири зиёд расонидааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Астарободй, Мулло Мухаммадкосими Хиндушох.Таърихи Фаришта/М.Астарободй.-Ч,.1. Лакхнав; Навал Кишур, 1321.-376 с.
2. Алломй, Абулфазл ибни Муборак. Акбарнома. Ба тасхехи Мавлавй Абдуррахим/А.Алломй. -Ч,илди дувум. -Калкатта; Анчумани Осиёии Бангола, 1879, -393с.
3. Алломй, Абулфазл ибни Мубораки Ногурй. Акбарнома. Ба тасхехи Мавлавй ого Ахмадалй ва Мавлавй Абдуррахим. Ч,илди севум. -Калкатта; Анчумани осиёии Бангола, 1886, -844 с.
4. А^мад, Хоча Низомиддин. Табакоти Акбарй/Н.Хоча.-Ч,.П. - Калкутта, 1931. -520 с.
5. Донишномаи адаби форсй. Адаби форсй дар Шибхи кора. /Хинд, Покистон, Бангладеш/. Ч,.чахорум, бахши I. Ба сарпарастии Хасани Ануша. Техрон, 1380, -921 с.
6. Зарринкуб, Абулхасан. Накди адабй. Чустучу дар усул ва равишхо ва мабохиси наккодй ва баррасй дар таърихи накд ва наккодон/А.Зарринкуб.-Техрон: Амири Кабир, 1369. - 404 с.
7. История Востока. T.III. Восток на рубеже средневековья и нового времени. ХУ1-ХУ11вв. (главная редколлегия под председательством Р.Б.Рыбакова).-Москва:Восточная
литература, 2000. -С.163
8. Маркс, К. Хронологические выписки по истории Индии /664-1858 гг./. Под ред. В.В.Адоратского/К.Маркс. -М.; Госполитиздат, 1947. -179 с.
9. Наховандй, Абдулбокй. Маосири Рахимй, Ч,.3., к.1-2, Калкатта, Ч,амъияти Осиёии Бангола, 1931, -1699 с.
Ю.Гураконй, Нуриддин Мухаммади Чдхонгир. Мукаддима/ Чдхонгирнома ё Тузуки Ч,ахонгирй /Бо кушиши Мухаммад Хошим/ Н.Гураконй.-Техрон: «Бунёди фарханги Эрон», -1359. -588 с.
11. Нуриддин, Мухаммад. Тузуки Чдхонгирй/М.Нуриддин. -Бадоун: Матбаи Гозипур, -1863, -426с.
12. Нуъмонй, Шиблй. Шеъру-л-Ачам ё Таърихи шуаро ва адабиёти Эрон. Тарчумаи Сайид Мухаммадтакй Фахр Доии Гелонй/Ш.Нуъмонй.-Техрон:Дунёи китоб, 1336, -268 с.- Ч,.3.
13. Пулотов, Н. «Чдхонгирнома» ва арзиши адабиву таърихии он/Н.Пулотов//Паёми Донишгохи миллии Точикистон.- 2018.- №8(7).- С. 240-244.
14. Пулотов, Н. Нигохе ба хаёт ва мероси адабии ^осими Кохии Миёнколй/Н.Пулотов//Номаи донишгох.Силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй.-
2020.-№2 (63).- С. 90-96.
15.Фозилов, М. Фарханги зарбулмасал, макол ва афоризмхои точикию форсй/М.Фозилов.-Душанбе, 1977. -5830 с. Я 2.
16. Хусейнкулихон, Азимободй. Наштари ишк. Ба тасхех ва мукаддимаи Асгар Ч,онфидоД.Азимободй. - Душанбе: Дониш, 1981. - 386 с. 4..I.
17.Хофиз, Шерозй. Мунтахаби газалиёт. Мураттиби китоб ва муаллифи сарсухан Ч.Шанбезода/ШДофиз.-Душанбе, 1967,-284 с.
REFERENCES
1.Astarobodi, Mullo Muhammad Qasim Hindushoh. The History of Farishta/M.Mullo.- У.1. -Luckhow; Nuval Kishur. 1321. - 376 p.
2. Allami, Abu-l Fazl ibn Mubarak. Akbar-Name. Under the editorship of Mawlavi Abdurrahim. У.2.
- Calcutta. Bangolore Asian Association. 1879. - 393 p.
3. Allami, Abu-l Fazl ibn Mubarak. Akbar-name. Corrected by Mawlavi Agha Ahmad and Mawlavi Abdurrahim. - V.3. -Calcutta: Bangolore Asian Association. 1886, - 844 p.
4.Ahmad, Khoja Nizamud-din. Tabaqot-i Akbari/Kh.Ahmad.-Calcutta. 1331. - 520 p. V. 2
5.Avenges of Persian Literature in Peninsula Continent. /India, Pokistan, Banglodesh/. Hasan Anusha.
- У.4. Part I. - Tehran, 1380h. - 321 p.
6. Zarrinkoub, Abdul Hussun. Literary Critique. Search in Methods and Approaches and Critique and consideration of the History of Critique and Reviewers/A.Zarrinkoub. - Tehran: Great Emir, 1369. -404 p. - У.1
7. The History of the Orient. -У. III. The Orient at the Junction of Middle Ages and Modern Times Referring to the ХУЬШ - the ХУП-th Centuries (The main editorial board chaired by R.B.Ribakov). - M.: Oriental Literature, 2000. - P. 163 - 164.
8. Marx, K. Chronological Extracts on the History of India / 664-1858/ under the editorship of У.У. Adoratskogo/K.Marx.-M. : Gospolitizdat, 1947. - 179 p.
9. Nahovandi, Abdulboki. Rahimfs Maosir/A.Nahovandi. — Calcutta: Asian Society of Bengal,1931.
- 1699 p. У.Ш., P.1-2.
1 0. Gu rak o ni , Nu riddin Muhammad Jahangir. Introduction / Jahangir-Name or Tuzuk-i Jahangiri / under the editorship of Muhammad Hashim/ N.Gurakoni. - Tehran: Iranian Culture Foundation, -1359. - 588 p.
11. Nuriddin, Muhammad. Tuzuk-i Jahangiri. - Badown: Ghazipur Press, - 1863, - 426 p.
12. Nu'mi, Shibli. Poetry or the History of Verse and Literature in Iran. Translated by Sayyid Muhammad Taqi Fakhr Doi Geloni. - V.III., - Tehran: The World of Books. - 1336, - 268 p.
13. Pulatov, N. Literary and Historical Value of "Jahangir-Name" // Bulletin of the Tajik National University. - Dushanbe, - 2018 №8 (7). - P. 240 - 244.
14. Pulatov, N.A Some Views on Qosim Kohi Miyonkoli's Life and Creative Heritage. Scientific Notes. Series of humanities and social sciences/N.Pulatov.-Khujand. - 2020. №2 (63). - P. 90 - 96.
15. Fozilov, M. Dictionary of Tajik-Persian Proverbs, Sayings and Aphorisms/M.Fozilov.- -Dushanbe, 1977. - 5830 p. V.II.
16. Huseynqulikhon, Azimobodi. Edge of Love / Introduction by Asgari Jonfido. - Dushanbe, 1981. -V.I. - 386 p.
17. Hofizi, Shirazi. Selected Ghazals / Compiled and introduced by J. Shanbezoda/Sh.Hofizi.-Dushanbe, 1967. - 284 p.
