CC BY
16
ТДУ 002.4 ТКБ 76.17
ЧОЙГО^И "ГИЗОЛОН-УЛ-ЩНД"-И ОЗОДИ БАЛГИРОМИ ДАР МАЪРИФАТИ АНОСИРИ БАЛОГАТИ %ИНДИ ВА ТОЦИКИ
Абдуллоев Ромезцон Холмуминович, номзади илмуои филология, дотсент, сардори раёсати илм ва инноватсияи МДТ «ДДХ ба номи акад. Б. Fафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
РОЛЬ "ГИЗОЛОН-УЛ-ХИНД" ОЗОДИ Абдуллаев Ромезджон Холмуминович, к.ф.н.,
БАЛГИРОМИ В ПОЗНАНИИ доцент, заведующий управлением науки и
ЭЛЕМЕНТОВ ИНДИЙСКОЙ И инноваций ГОУ «ХГУ имени акад.
ТАДЖИКСКОЙ ПОЭТИЧЕСКОЙ РЕЧИ Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
THE ROLE OF "GHIZOLON-UL-HIND" BY OZODIBALGIROMI IN ELEMENTS COGNIZING INDIAN AND TAJIK RHETORIC
Abdulloev Romezjon Kholmuminovich, candidate of philological sciences, Associate Professor, head of the department of science and innovation under the SEI "KhSU named after acad.B. Ghafurov" (Tajikistan, Khujand) E-mail:Romizjon-84@mail
Вожщои калиди: 'Тизолон-ул-%инд "-и Озоди Балгироми, санъатуои бадей, сабки уинди, шару, ташбеу, нацд адаби
Мацола ба баррасии 'Тизолон-ул-^инд "-и Озоди Балгироми, ки яке аз сарчашмауои мууим дар маърифати аносири балогии адабиёти тоцику уинд ба шумор меравад, бахшида шудааст. Цайд мешавад, ки як бахши алоуидаи китоби 'Тизолон-ул-^инд " ба таулили санъатуои маъмули шеъри уинди нигаронида шуда, фарогири дидгоууои интицодии муаллиф низ мебошад. Дар мацола бо баробари зикри санъатуои бадеии шеъри уинди муодилуои он дар шеъри форсиву араби мавриди таулил царор гирифта, усулуои ихтирои санъатуои нави бадеи аз цониби Озоди Балгироми нишон дода шудаанд. Тазаккур меравад, ки Озоди Балгироми дар баёни санъатуои бадеи мисолуои зиёдеро аз осори суханварони сабки уинди ба таври шоуид зикр намуда, аксари онуоро шаруу маъни кардааст. Таъкид мешавад, ки усули мазкур ба сифати ёвар циуати шинохти масоили уунарии адабиёт ба кор рафтааст. Хулоса мешавад, ки истифодаи чандин санъати бадеи дар як байти суханварони сабки уинди ба дарки маъно таъсир расонида, уатто санъатуои маъмул ва анъанави дар цолаби худ берун рафта, баъзе хусусиятуоеро касб сохтаанд, ки барои онуо то ин дам хос набуданд.
Ключевые слова: "Гизолон-ул-Хинд" Озоди Балгироми, исскусство, индийский стиль, разъяснение, аллегория, литературная критика
Статья посвящена изучению "Гизолон-ул-Хинд" Озоди Балгироми как одного из важнейших источников в познании элементов индийской и таджикской поэтической речи. Указывается, что в одной из отдельных глав книги "Гизолон-ул-Хинд" дается анализ популярных троп индийской поэзии, которые также охватываются критическим взглядом автора. Наряду с тропами индийской поэзии указываются и их эквиваленты в персидской и арабской поэзии и показаны способы образования новых литературных приемов Озоди Балгироми. При описании литературных приемов Озоди Балгироми употребляет множество примеров из произведения поэтов индийской литературы и даёт им разъяснения, что позволяет изучить и раскрыть их суть. Подводя итоги исследования, автор приходит к мнению о том, что употребление многих литертурных приемов в поэзии индийских поэтов порой приобретают такие значения и качества, которые им ранее не были характерны.
Key-word: "Ghizolon-ul-hind" by Ozodi Balgiromii, literary arts, Indian style, explanation, similarity, literary criticism
The article dwells on the study beset with "Ghizolon-ul-hind" by Ozodi Balgiromi as one of the important resources in cognizing elements of Indian and Tajik rhetoric. In his article the author mentions that one chapter of "Ghizolon-ul-hind" is dedicated to an analysis in regard to renowned Indian poem arts which also contain critical views of the author. Alongside with literary arts of Indian poetry, at the same time, the article shows their equivalents in Persian-Arabic ones and methods of founding new literary arts by Ozodi Balgiromi as well. Ozodi Balgiromi has resorted to a plenty of examples adduced from the poetsл and literary activistsл creation aimed at expression of literary arts and commented on majority of them. The given method as an adjuvant is used in recognizing the problems dealing with literary arts. In
conclusion, the author underscores that the use of many literary arts in one Indian poetry influenced over the content of the poems and, moreover, traditional and renewed arts were gone away from their frames and obtained some peculiarities that were not similar to them.
'Тизолон-ул-Х,инд"-и Озоди Балгиромй дар шумори сарчашмахои мухиме карор дорад, ки дар баробари тазкираву таърихномахо, лугатномахо ва рисолахои алохидаи навди адабй дар шибхи ;ораи Х,инд чойгохи арзандаеро касб намудааст. Китоби мазкур бо вучуди дар адабиётшиносии точик аз доираи пажухиш берун монданаш чихати омузиши масоили назарии адабиёт, аз чумла поэтикаи адабиёти татби;й беахамият нахохад буд. Зеро ;иёси санъатхои бадеии адабиёти хиндй бо адабиёти форсй ва ба ин васила ба муомилоти адабй даровардани теъдоди зиёди санъати нави бадей яке аз равандхое мебошад, ки барои тахаввули масоили навду сухансанчй замина фарохам овардаанд. Ба чуз аз 'Тизолон-ул-Х,инд"-и Озоди Балгиромй шояд асари алохидае аз фанни балогат дар Шибхи Кораи Х,инд (асрхои XV1 - XV11) вучуд надошта бошад, танхо дар ин раванд як фасли фарханги 'Тиёс-ул-лугот"-и Мухаммад Fиёсуддини Ромпурй ба илми аруз бахшида шуда, дар асри Х1Х Мухаммад Саъдуллохи Муродободй ба китоби "Меъёр-ул-ашъор"-и номаълуммуаллиф шарх навишта, онро "Мизон-ул-афкор фи шархи меъёр-ул-ашъор" ном ниходааст. Илова бар ин, бо назардошти ин ки аксари чусторхои арузшиносони ахди классикй "Тарчумон-ул-балога"-и Фаррухии Сигзй, "Зиннатнома"-и Рашидии Самар;андй, "Канз-ул-гароиб"-и Ахмад ибни Мухаммад Маншурии Самар;андй, 'Тоят-ул-арузайн"-и Абулхасан Алии Сарахсй то замони мо омада нарасидаанд [4, с.245], 'Тизолон-ул-Х,инд"-и Озоди Балгиромй бо касби хусусиятхои хоси шеършиносй ва маърифати саноеи бадей дорои ма;оми вижа мебошад. Яке аз афзалиятхои 'Тизолон-ул-Х,инд"-и Озоди Балгиромй аз "Ал-муъчам фи меъёри ашъор-ул-Ачам"-и Шамси Кайси Розй, "Х,адои;-ус-сехр фи да;ои;-уш-шеър"-и Рашидаддини Ватвот, "Меъёр-ул-ашъор"-и номаълуммуаллиф ва "Эъчози Хусравй"-и Амир Хусрави Дехлавй аз шарху маъникушой ва овардани ашъори суханварони адабиёти форсй дар ;олаби улуми балогии хиндй зохир мегардад. Сируси Шамисо, ки соли 2001 китоби мазкурро бори аввал омодаву нашр кардааст, доир ба ин масъала андешаронй намуда, аз чумла фармудааст: "...ва лизо метавон ин китобро рисолае дар мавзуъ ё мазмуншиносй ва ба таври куллй маънишиносии шеъри форсй донист" [1, с.10]. Яъне, тавре аллакай рушан гардид, мазмуншиносй ва шарху тафсири шеър чузви мухими 'Тизолон-ул-Х,инд" буда, танхо барои нишон додани хунари суханварй, бозгу кардани санъатхои хиндй ва бо ин рох овардани муодилхои он дар шеъри форсй ба кор рафтаанд. Аз ин чихат, харчанд ба таъкиди худи у Озоди Балгиромй баъзе санъатхои бадеиро ихтироъ кардааст, аммо як бахши алохидаи китоби 'Тизолон-ул-Х,инд" ба тахлили санъатхои маъмули шеъри хиндй бахшида шуда, фарогири дидгоххои инти;одии муаллиф низ мебошад. Кабл аз он, ки масъалаи мазкур мавриди баррасй ;арор дода шавад, як мулохизаи Сируси Шамисоро, ки андешаи инти;одии Озоди Балгиромиро исти;бол намудааст, и;тибос меоварем. Ин мулохиза доир ба санъати "истихдом" руи кор омадааст: "Озод масоиле аз бадеи суннатии моро хам аз зовиёи тозае матрах кардааст. Масалан, дар мавриде тавзех додааст, ки фалон санъат дар арабй ва хиндй дилнишин аст ва аммо дар форсй на ... дар бахси истихдом менависад "удабои фурс ба ин санъат аслан пай набурдаанд" ва ха; бо уст. Кабл аз китоби ман "Нигохе тоза ба бадеъ" ин санъат, ки чузви зери мачмуаи айём аст ва дар шеъри шоирони бузург чун Х,офиз фаровон аст, мачхул буд, зеро ба нахви нокоромаде тавзех дода шуда буд, ки ба кори кашфи ин санъат дар ашъори бузургон намеомад" [1, с.10]. Ин гуна бахогузории арузшиноси хирфай Сируси Шамисо ба асари мазкур нишон медихад, ки дидгоххои муха;;и; доир ба шинохти афкори бадей пас аз мутолиаи он дигаргунатар ва васеътар низ гардидааст ва дар асоси се адабиёт баён шудани мулохизахои Озоди Балгиромй ;исматхои ба ;авли Сируси Шамисо "мачхул"-у "нокоромад"-и санъатхои бадеиро такмил дода, як тозагиеро дар ин масир эчод кардаанд. Аз ин чихат, бо назардошти ин хусусиятхо Сируси Шамисо Озоди Балгиромиро бо яке аз чехрахои барчастаи адабиёт Сирочиддин Алихони Орзу му;оиса намуда, дар натича ба чунин хулоса расидааст: "Гумон намекунам, ки дар фазл хатто Сирочиддин Алихони Орзу хам ба рутбаи у (яъне Озоди Балгиромй - А.Р.) бошад, мунтахо зав;и адабии Орзу, махсусан, дар на;ди адабй ва сабкшиносй боиси мазият ва шухрат ба ха;;и у (яъне, Озоди Балгиромй - А.Р.) шудааст" [1, с.14]. Во;еан хам Озоди Балгиромй дар канори бузургтарин суханварону сухансанчони замони худ ;арор дорад ва хатто бо илова аз гуфтаи Сируси Шамисо метавон онро яке аз поягузорони мактаби адабиётшиносии му;оисавии форсизабони Х,инд унвон намуд. Мутоби;и таъкиди ;аблй тахлили санъатхои маъмули шеъри хиндй, ки хамагй 27 адад мебошанд, дар фасли
аввали китоб "Дар бaëни тaфaррyси саноеи хиндй" аз нигохи интикодй гyзaштaaнд. Озоди Балгиромй мавкеи санъатхоро дар адабдатхои форсй, арабй ва хиндй мyaйян нaмyдa, истифодаи онхоро дар шеъри форсй белyтфy бемазза меномад. Ин гурухи санъатхо "истихдоми музмар", "бароат-ул-чавоб", "чамъ-ул-хизона ва тафрикхо" ва f. буда, микдоран здад нестанд. Чунончй, дар бораи "бароат-ул-чавоб" фармуда: "Иборат аст аз ин ки чавоб дода шавад ба лафзи муштарак аз асилаи мутаадида ва ин санъат хамон сарф-ул-хизона аст, магар ин ки чавоб ба калимаи вохид аз усулаи мутаадида Faробaте дорад, лизо навъи алохида карор ëфт, аммо лутфи он дар забони арабй ва хиндист аст. Дар форсй ба он мартаба лутф надорад. Мисолаш Шарофуддин Алй мутахаллис ба Пaëми Акбарободй гуяд. Фард:
Солу мох;и шайх агар пурсад касе, Дар цавобаш метавон гуфтан чил аст.
Чил бо каср мухаффафи чихил ва ахмак" [1,с.51]. Вокеан хам хамин чанбаи бакайдгирифтаи Озоди Балгиромй нисбат ба истифодаи санъати мазкур дар шеъри форсй аз мисоли зикршуда ба таври ахсант ба мушохида мерасад ва бори дигар ба он ишорат мекунад, ки белутф будани чунин санъатхо дар шеъри форсй ба кори тасвир ва хунари суханварии шоир низ бетаъсир намондааст ва хатто бадеияти шеъри мазкурро то андозае рангину дилчасп накардааст. Дигар чанбаи афзалиятноки чусторхои Озоди Балгиромй дар он зохир мешавад, ки y дар ашъори шоирони сабки хиндй хусусиятхоеро дaрëфтaaст, ки ба санъатхои хиндyëн шабохат дошта, дар шеъри форсй онхо хамчун санъат шинохта нашудаанд. Акнун суоле пайдо мегардад, ки оë чунин тарзу усули бaëни шоирон бо таъсирпазирй аз адабдати Хинд руи кор омадааст ва ë дар aдaбиëти форсй собикаи тулонй доранд. Бояд доир ба масъалаи мазкур чусторхои алохида сурат бигирад ва бар хар хол Озоди Балгиромй дар ин раванд танхо шабохатхои санъатхои хиндиро дар шеъри форсй чуста, намунахои барчастаи онро пайдо кардааст. Аз чумла, дар бораи санъати "мухолита" менависад: "Иборат аз ин ки таълил карда шавад амри козиб ба амри содик. X,индyëн таърифи ин санъат чунин кардаанд ва факир баъди имкони назар онро дар баъзе маонй муболюа ëфтaм ва чун чихати алохида аст онро дар саноеи хиндия ба калам овардам. Косими Девонаи Машхадй гуяд. Фард:
Бас, ки афтод аз гамат шуридагй дар кори мо, Бар сари мо худ ба худ во мешавад дастори мо. "во шудани дастор" худ ба худ бар сари ошик амри козибест, ки таълил кардани онро ба афтодани шуридагй дар кори ошик аз Faми маъшук ва он содик аст... дар баъзе дигар аз маонй муболюа ëфт намешавад. Чунончи Толиби Омулй гуяд. Фард:
Зи горати чаманат бар бщор миннат^ост, Ки гул ба дасти ту аз шох тозатар монад.
Дар ин байт муъаллали миннат бар бахор аз Fорaти чаман ва муъаллал бар тозатар мондани гул ба дасти махбуб бошад, харду козиб аст" [1, с.60]. Муаллиф тасвирхои шоиронаро, ки аз хадди вокеияти сухан гохо берун рафта, ба холати айнй робита пайдо мекунанд, бо ифодаи "таълили амри козиб ба амри содик" ëдовaр шуда, дар вакти истифодаи ин санъат як вижагии дигарро бо овардани байти Толиби Омулй ба кайд гирифтааст ва тавре аллакай ба мушохида расид, дар пахлуи хам омадани ду харфи дyрУF баракси коидаи эчодшуда буда, чунин тафовут ва фаркиятхо имконоту зарфиятхои кашфношудаи хунари бадеиро дар шеъри форсй ба намоиш мегузорад. Яъне, Озоди Балгиромй аввал дар дохили матн санъати шеърии хиндиро нишон дода, баъдан чихати фарккунандаи онро бо санъати мазкур бозгу карда, навъхои дигари чунин санъатро дар шеъри форсй нишон додааст. Аз чумла, "мухолита"-ро дар шеъри форсй ба кайд гирифта, аввал муайян мекунад, ки ин санъат дар баъзе маврид ба шакли муболюа омада, баъдан шохидхоеро пайдо мекунад, ки аслан муболюа дар он ба кор нарафтааст. Ин биниши нозук бори дигар аз маърифату дарачаи шеършиносии Озоди Балгиромй дар хавзаи адабии Х,инд дарак медихад. Х,амчунин Озоди Балгиромй дар мисоли мукоисаи ташбеххои арабиву хиндй низ чандин намуди ин санъатро бо фаркиятхояшон нишон дода, ин масъаларо ба таври васеъ баррасй менамояд. Ин бахши кори муаллиф дар мисоли санъати ташбех, аз чумла "ташбех-уш-шайъ би нафсихй", "ташбехи бурхон", "ташбех-уз-зикр", "ал-интизоъ", "акси ал-интизоъ", "ташбех-ун-нафй", "ташбех-ус-сулб", "ташбех-ут-таквия", "тaшбех-yл-истиFно", "ташбех-ут-таманнй" идома ëфтa, муаллиф хангоми овардани коидаи онхо ба таври намуна ашъори здадеро хамчун санад чой додааст. Кдаси китоби 'Тизолон-ул-Х,инд"-и Озоди Балгиромй бо "Санъати сухан"-и Туракул Зехнй нишон дод, ки хануз хам имкону зарфиятхои хунарии шеъри форсй дар самти кашфи афкори бадей дакик муайян нагардидаанд ва яке аз
р оххои омузиш в а дарки онхо, чунонки маълум гардид, му;оисаи афкори бадеии адабиёти хал;хои чахон ба шумор меравад. Чун дар махдудаи ма;олаи мазкур имкони вусъат бахшидани баррасй доир ба санъатхои ёдшуда вучуд надорад, як и;тибос дар бораи санъати "ташбех-уш-шайъ би нафсихй" оварда мешавад, ки чунин аст: "ва он (манзур санъати мазкур - Р.А.) чунон аст, ки мушаббахун бихй ва мушаббах ба яке бошад. Шайх Низомии Ганчавй дар "Сикандарнома" дар охири достони меъроч дар мадхи чаноби набавй мегуяд. Фард:
Гузинкардаи харду олам туи, Чу ту гар касе бошад, он хам туи. Зухурии Туршези. Фард: Чун Зухури ба цуз зухуре нест. Дар мухаббат ягона мебошад" [1, с.38].
Тавре ба мушохида расид, ташбехоти хиндй ба яке аз ;оидахои низомномавии ташбехоти форсй, ки тиб;и таъкиди Рашидаддини Ватвот наку, сода, писандида ва монанди инхо бошад, мувофи; меояд ва Сируси Шамисо низ баъзе чузъиёти ин бахши масъаларо писандида ва чунонки дар боло бозгу гардид, исти;бол низ намудааст. Сабаби асосии унвони арабй гирифтани санъатхои мазкур шояд аз он бошад, ки Озоди Балгиромй аввал китобро бо забони арабй таълиф ва баъдан бо пешниходу дархости шогирдонаш ба форсй тарчума сохтааст. Як ;итъаи арабиро бо забони форсй дар либоси назм на;л кардани муаллиф хам аз таваччухи у ба арабй ва бо ин рох баъзе санадхоро ба адабиёти форсй ворид кадани у дарак медихад, ки хеле нодир аст:
"Гул чист то ба мартабати дилбари расад, Бардорад аз чи булбули бехуда нози у. Чун кавн астарест бурун аз пайи бароз, Монда аз он ба цади дарам аз барози у.
Дар ин ;итъа мазмуни ;итъаи арабй аст, ки Ибни Румй шоири машхури Араб дар хачви гул гуфта ва зохир аст, ки аввал аз боби талмех-ул-;абех ва сонй аз боби та;бех-ул-малех нест, зеро, ки муътабар дар ин хар ду он аст, ки бинанда эъти;од кунад, ки ;абехи малех аст ва малехи ;абех ва дар маъойирати эъти;од дахл надорад ва мадори он бар тавчех аст"(1,с.68). Баъзе равишхои хунари суханвариро Озоди Балгиромй хоси адабиёти араб дониста, дар шеъри форсй набудани онхоро алохида таъкид кардааст. Ин равиш чунин аст, ки суханвар нахуст дар мисраи аввал харфашро иброз дошта, як ;исми онро дар мисраи дувум баён мекунад:"Дар шеъри арабй гохе як лафзро та;сим карда, баъзе ба мисраи аввал ва баъзе ба мисраи сонй диханд бе хеч айб, ин тафкик дар забони форсй, туркй ва хиндй нест
Мухаммад сайид-ул-кавнайн ва-с-сацалайн В-ал фарицай мин арабин ва мин Ацам" [1, с.30]. (Мухаммад саиди ду цахон ва инсу цин Ва ду гурух Арабу Ацам).
Усули мазкур баръакси андешаи Озоди Балгиромй яке аз равишхои пуркорбурди санъати суханварй дар адабиёти форсй буда, дар тамоми даврахои адабиёт намунахои он дида мешавад. Масалан, Абдуррахмони Ч,омй дар байте аз ;асидаи "Ч,ило-ур-рух" мефармояд:
Зи кас н-ояд ин устоду шогирди, на хар кухе Бадахшон бошаду хар саргпора лаълирахшонаш [6, с.25].
Яъне, таркиби "на хар кухе"-и мисраи аввал, ;исми огозини матлаби мисраи дуюми шоир "Бадахшон бошаду хар саргпора лаъли рахшонаш" аст. Агар дар шеъри арабй ба воситаи пайвандаки пайвасткунандаи "в-ал" шоир матлабашро ба дигар мисраъ кучонад, дар шеъри Ч,омй зарурати корбурди пайвандаки "ва" пеш наомадааст. Х,атто на ин байт, балки мавчудияти порчахои шеърй дар адабиёти форсй аз доираи васеи истифодаи чунин равишхо дарак медиханд, ки бахси тулонист. Масалан, аз порчаи зерини шеъри Рудакй хар мисраъ идомаи мисраи ;аблй буда, матлаби суханвар хунармандонаву устодона дар хар як мисраъ барчаста баён ва хатто истифодаи ра;ами тартибии яку ду, се давомнокии риштаи фикри суханварро ба таври рушан нигох доштаанд:
Нигорино, шунидастам, ки гохи мехнату рохат Се пирохан салаб будаст Юсуфро ба умр андар. Яке аз кайд шуд пурхун, дувум шуд чок аз тухмат Савум Яъцубро аз бушравшан гашт чашми тар...
Х,амин тарик, тавре мушохида шуд, муаллиф барои ёфтани муодилхои санъатхои бадеии хиндй дар шеъри форсй чусторхои пурдоманаву мутолеоти густарда анчом дода, хатто баъзе санаду мисолхоро аз ашъори шоирони араб иктибос намудааст, ки хусни каломи уро боз хам рушантару барчастатар сохтааст. Муаллиф кушиш ба харч додааст, ки шабохату монандихои хунарии ин ду адабиётро дар мисоли санъатхои серкорбурди шеърй нишон дода, дороихои адабии ин ду манбаи мухими тамаддуни башариро аз хисоби якдигар афзоиш дихад. Бахши дигари фаъолияти у ба ихтирои санъатхои бадей алокамандй дорад, ки аксари онхо дар рохи маърифати адабиёти арабу форсу хинд руйи кор омадаанд. Хусусияти эчодкории Озод дар шинохти санъатхои хиндй аз он зохир мешавад, ки баъзе кисматхои он санъатхоро дар асоси шохидхои шеъри форсй пурра карда, такмил бахшидааст. Масалан, ин холат дар мавриди "ташбех-уш-шайъ би нафсихй" ба кайд гирифта мешавад ва худи муаллиф хам бо ифодаи "хомаи хиндуён ба он ошно нашуда" чунин тафовутхоро иброз медорад. Илова бар ин, санъати "акс-ул-интизоъ"-ро муаллиф истихрочкардаи худ хисобида, аммо дар бахши санъатхои ихтироънамудааш наовардааст [1, с. 39-42]. Дар мачмуъ, чунон ки таъкид шуд, тозакорихои хунарии Озоди Балгиромй аз чониби Сируси Шамисо бо зикри ифодаи у "удабои фурс ба ин санъат аслан пай набурдаанд" бозгу гардида бошад, метавон дар такя ба таъбири "аз тахрироти муаллиф аст" хидматхои Озоди Балгиромиро хамин гуна дар шинохти афкори хунарии хиндуён бахогузорй кард. Тачрибаву барномарезии Озоди Балгиромй аз фанни бадеи форсй, аз чумла эчоди коидахои алохида ва зикри намунахои шеърй низ аз ихтирои 33 санъати бадей, ки ба унвони мисол баъзеашон ба монанди "ат-тафовул" (таърифи он истинботи хайр аз кавл ё феъл), "ан-назр" (иборат аз ин ки вочиб кунад шахсе бар худ илмеро, ки ачре дошта бошад бар мазхаби ишк), "ат-ташаббус" (иборат аст аз ин ки бокй монад маълул баъди фанои иллати мабкияи худ), "ал-гасб" (иборат аз ин ки бигирад шайъ хосаи гайрро), "ат-тавсия" (иборат аст аз ин ки шахсе маъмур кунад касеро ба такдими амре, ки таманнои он дошта бошад дар мазхаби ишк ё гайри он баъди мавт), "калим-ур-рух" (иборат аст аз ин ки мутакаллим худро майид фарз кунад ва аз нафси нотикаи худ харф занад), "чар-ул-сакил" (иборат аст аз он ки даъво кунад мутакаллим, ки махол мумкин аст ва мумкини махол, пас мутакаллим ду сакилро мекушад ва аз ин чо вачхи тасмия самти вузух ёфт), "ат-тахаввул" (иборат аст аз ин ки мулаккаб шавад муомилаи мукаррара миёни ду амр) ва гайра зикр мешаванд, намудор мегардад. Бо назардошти ин ки санъатхои ёдшуда, айни хол ба ахли илму тахкик дастнорас мебошанд, ба таври шохид аз хар як санъат як мисол зикр мешавад: "ат-тафовул ":
Насим гуфт: ба ман навбахор меояд, Гирифт фол дили ман, ки ёр меояд [1, с.69]. "ан-назр":
Ахд кардам, ки гар ин бор ба куи ту расам, Сурмаи дида кунам сояи девори туро[1, с. 70]. "ат-ташаббус":
Коре, ки буд бо ту маро пештар нарафт,
Саррафт дар хавои ту, ин дарди сар нарафт[1, с.74].
"ал-гасб":
Фуруги мохи рухат дидаам пуроб кунад,
Касе надид, ки мах кори офтоб кунад [1, с. 75].
"ат-тавсия":
Сояи бодомро хар су маяфкан дар назарбозй,
Нигах дораш, кирузе бар сари тобутам андозй [1, с.76].
"калом-ур-рух ":
Дар гулистони рухат кушта шудам, мехохам Ки маро мусхафи гул бар сари марцад бошад [1, с. 77]. "цар-ул-сацил ":
Самар аз сарви гул аз бед намоён гардид,
Кай ту, эй нахли гуландом, ба бар меой [1, с.80].
"ат-тахаввул ":
Эй фуруги мохи хусн аз руйи рахшони шумо, Обруйи хубй аз чохи занахдони шумо [1, с.82].
Озод дар кашфи асрори фанни бадеъ чанд усулро ба кор гирифтааст, ки яке аз ин гуна равишхо дар асоси санъатхои мавчудаи адабиёти форсй руйи кор омадани санъатхои нав мебошад. Масалан, дар бораи чараёни ихтирои санъати "ал-хори;" чунин менависад: "Иборат аст аз ву;уи амре, ки мустахил бошад аз руйи одат ё а;л. Бояд донист, ки удабои фурс санъате баровардаанд, ки номи он санъат тааччуб аст ва таърифи он чунин кардаанд, ки шоир дар каломи худ аз чизе шигифт изхор намояд ва аз ин таъриф пайдост, ки дар тааччуб лозим аст, ки изхори шигифт дар калом мундарич бошад. Хилофи "хори;", ки дар он изхори шигифт лозим нест...
%алоки гайратам аз шухии нозофарин тифле, Кунад сад ранг бози дар замини сафха тасвираш.
"Бозй кардани тасвир дар замини сафха" хилофи одат ва мучиби тааччуб аст ва шоир изхори он хам карда...
Ба тан буё кунад гулхои тасвири нихолиро, Ба по бедор созад хуфтагони нацши цолиро
Дар ин мисол хори; аст тааччуб нест, зеро, ки шоир изхори шигифт нанамуда [1, с.83]. Яъне, агар шоир бо ифодаи «халоки гайратам» тааччуб доштани худро аз ифодаи «дар замини сафха бозй кардани тасвири тифл» зохир намояд, дар байти дувум аз таъбири «бедор гардидани на;ши ;олй бо расидани пои маъшу;», ки хилофи одат аст, тааччуб дида намешавад. Х,амин чанба як дарёфти бисёр нозуки Озоди Балгиромй мебошад, ки хеле чолибу пазируфтанист. Ба таъбири дигар, агар аз санъати «тааччуб» назарияпардозони адабиёти точикй - форсй изхори шигифтро ба ;айд овардаанд, аммо Озоди Балгиромй дар ин раванд бо огохй аз адабиёти хиндуён ами;тару васеътар и;дом гузоштааст. Аз ин нуктаи назар дар баробари «тааччуб» «ал-хори;» -ро хамчун санъат офаридани у мувофи;и ма;сад мебошад.
Хдмчунин баъзе санъатхои ихтироъшуда дар такя ба санъатхое, ки ба таври муштарак хам дар адабиёти форсй ва хам дар адабиёти арабй дида мешаванд, бозгу гардиданд. Хусусан, бо истифода аз хусусиятхои санъати арабй чунин равишро идома додааст. Чунончй дар мисоли «ал-вифо;» мехонем: "Иборат аз ин ки ду зид бо хам мувофи; кунад ва яке аз дигаре соди; ояд. Муаллиф ин санъатро дар баробари «тибо;» бароварда.... «вифо;» нисбат ба «тибо;» пояи баланд дорад ва бо он, ки удабои араб таба;а баъд аз таба;а дар истихрочи саноеъ саъйи балег намудаанд, хеч касе пай ба "вифо;" набурда..
Бо цадди хамида чун сурохи шабу руз, Дар цахцахаам валек хун мегирям.
"Ках;аха" ин чо ба маънии ;алъа во;еъ шуда, ба маънии хандаи муфрат нест [1, с.72]. Ин чо равишхои ихтирои санъатхои бадей баён шуда, муаллиф барои нишон додани чанбахои барчастаи хунарй, ки назарияпардозони араб аз он пай набурдаанд, чустучухои ами; анчом додааст. Озод дар баробари ихтирооти хеш хангоми бозгуйии усулхои кор, як маврид доир ба ихтироъ гардидани як санъат аз чониби Закиуддин Абусабъ, ки он "ат-танзил" унвон дорад, маълумот додааст: "ат-танзил иборат аст аз ин, ки низол карда шавад сагир ба манзалаи кабир ё ;алил ба манзалаи ;асир. Вачхи ин тафсир сагир ё кабир дар ками муттасил, яъне масохат мутааммил мешавад ва ;илат ва касрат дар ками мунфасил, яъне адад. Ва ин санъатро шайх Закиуддин Абусабъ бароварда...:
Аз у инояти кам бешумор медонам, Чу андалеб якеро хазор медонам " [ 1, с.81 ].
Ифодахои "ками бешумор" ва "яке"-ро "хазор" ифодакунандаи ин санъат хастанд, ки дар шеъри форсй чунин намунахо хеле зиёданд. Хдмчунин баъзе санъатхоро дар таърихи адабиёт ба унвони нахустин санъат ёд мекунад: "ва тибо; санъате аст, ки уламои фанни бадеъ онро саромади бадеъ дониста ва Сакокй дар "Мифтох" ва уламои дигар дар мусаннифоти худ огози фанни бадеъ ба он намудаанд" [1, с.71]. Х,амин гуна Озоди Балгиромй дар боби ташбех низ хидматхои арзандаеро анчом додааст. У дар баробари баёни 5 ташбехи хиндй, инчунин 8 ташбехи дигарро, аз чумла ташбех-ул-истивдом, ташбех-ул-осор, ташбех-ул-инти;ол, ташбех-ул-эхтироз, ташбех-ул-истифода, ташбех-ул-истидлол, ташбех-ул-ичтиход, ташбех-ут-тара;й ихтироъ карда, бо ин рох дороихои хунарии шеъри форсй-точикиро афзудааст. Санъатхои мазкур мисли ташбехоти форсй бо дигар санъатхо ало;амандии устувор доранд. Масалан, баъзе ташбехшавандахои зикргардида тачнис шуда, сипас бо ягон ашё шабохат дода шудаанд. Масалан, дар "ташбех-ул-истихдом" калимаи "уд" ба ду маънй омада, ба он ёридихандаи монандкунадаи "вор" хамрох шуда, дар натича санъати мазкурро ба вучуд оварадаанд:
"ташбех-ул-истихдом... таърифаш ин ки ташбех дихад мутакаллим шайъи вохид ва aшëи мутааддида ба aшëи мутааддидаи мудрач дар лафзи муштарак. Осафй гуяд.
Фард: Афгон зи дасти мутрибу соцй, ки удвор, Мес}!зад ин ба дардаму он соз мекунад.
Уд чуби хушбуе, ки ба он бухур кунанд ва созе созанд" [1, с.95]. Муаллиф баъзе шабохатхоро байни ташбехоти худ ва ташбехоти анъанавй ба кайд гирифта, фарки онхоро бо истифода аз сарчашмахои сохавй нишон додааст. Аз чумла, "ташбех-ул-интикол"-и ихтироъкардаи y бо "ташбехи измор" каробат дорад. Масалан, "ташбех-ул-интикол": "иборат аст аз ин ки даъво кунад мутакаллим, ки мушбах айни мушаббах аст ва собит кунад баъзе аз лавозими мушаббах аз Faйри мушбах" [1, с.96]. Аммо дар ташбехи измор нависанда чизеро ба чизе шабохат медихад, вале зохир мекунад, ки максадаш ташбех нест, балки чизе дигар, лекин максад дар асл хамон ташбех мебошад. Яъне, агар аз ташбехи измор як андоза ташбехи пушида бошад, ташбехи ихтироънамудаи Озод андак мутафовит аст. Ба назар мерасад, ки ташбехи ихтироънамуди Озод дар асоси ташбехи измор сохта шудааст, зеро мисоле, ки y зикр менамояд, хамон шохиде аст, ки муаллифи "Х,адоик-ус-сехр" дар боби ташбехи измор овардааст:
"Гар нури ма^у рyшании шамъ турост, Пас коxишу сyзиши ман аз баxр турост. Гар шамъ тyйи, маро чаро бояд сyхт, В-ар моx тyй, маро чаро бояд кост [1, с.96].
Озоди Балгиромй тибки коидаи санъати ихтироъкардааш ба мушохида гирифтааст, ки ташбехшаванда аз байти дуюм айни ташбехкунанда буда, баъзе хусусиятхои ташбехкунанда (ту шамъ хастиву худро не, балки маро месузонй, мох хастиву баръакс маро коста мегардонй)- ро надорад. Аммо максад аз шабохатшавиву шабохаткунй хамон ташбехи измор (манзур маъшукро ба моху шамъ монанд кардан) аст, ки суханвар дар зимн онро дорад. Яъне, дар ин байт хам "ташбех-ул-интикол"хасту хам "ташбехи измор". Х,амин тарик, Озоди Балгиромй аз батни ашъори суханварони точикй-форсй санъатхои кашфношудаи бадеиро берун оварда, бо мукоиса бо санъатхои дигар хусусияту хосиятхои онхоро нишон дода, асрори фатхи куллахои хунариро дар сабки хиндй аз хамин падида бозчустааст.
Дигар равиши афзалиятноки Озоди Балгиромй зикри санъатхои кадимаи шеъри форсй ба шумор меравад. У тахти унвони санъатхои кадима доир ба санъатхои "аз-зубур", "aб-бaëнот", "доират-ут-таърих" маълумот додааст, ки то имруз, дар ин маврид ягон маълумоте дар адабдатшиносии муосир ба мушохида намерасад. Х,атто, як маврид аз санъати ихтироъкардаи Амир Хусрави Дехлавй бо номи "букаламун" ëдовaр хам мешавад ва ба назар расид, ки санъати мазкур дар китоби Туракул Зехнй "Санъати сухан" мавчуд нест. Дар сурате, ки кошифи асосии хунарй дар адабдат хамин суханварони сабки хиндй ба шумор мераванд, наметавон бе назардошти омузиши чунин равандхои адабй ба мохияти ашъори онхо даст ëфт. Яке аз сабабхои мушкилписандии шеъри шоирони сабки хиндй шояд хамин бошад, ки баррасии масоили мазкур чой бахси дигар аст. Муаллиф санъати "букаламун"-ро ин гуна тафсир кардааст: "Дар лyFaт чомаеаст румй, ки алвони мухталифа дорад ва дар истилох лафзе аст муштарак дар ду забон ë здада... масали Тубо... Тубо дар арабй ба маънии хушй ва номи дарахтест дар бихишт ва дар хиндй ба маънии бихишт" [1, с.103]. Х,амин гуна як чанд калимае, ки шаклан дар форсиву хиндй як хел буда, суханварон мазмуни хиндиашонро истифода кардаанд, хамчун санъати "букаламун" муаррифй гардидааст. Масалан, "паланг" ба забони хиндй сарирест, ки атрофи он бо чуб сохта шавад, "бачо-бачо" ба хиндй амрест бинавоз, "чанд" дар форсй маълум дар хиндй мох, "коло" дар форсй ба маънии матоъ дар хиндй ба маънии сдах, "каду" дар форсй маълум дар хиндй ба маънии гохе, "макрй" ба форсй мансуб ба макр ва дар хиндй анкабут ва f..:
Цуз %инду гулрухонаш дар xец кишваре нест, Ox$, ки хобгоxаш пушти паланг бошад [1, с.104].
%арфи бацо зи кас нашунидам дар аxли %инд, Fайр аз касе, ки гуфт ба мутриб бацо-бацо [1, с.104].
Гирифт он мщи xu^ü ма^и дигар дар бар,
Дигар мапурс xикоят, ки чанд дар чанд аст [1, с.104].
Дасти ман кутоху он хиндисанам болобаланд,
Муштари бисёр муфлис цимати коло баланд [1, с.104].
'k'k'k'k'k'k
Гуфтам: «Дар ин бахор гахе бода мекаши?», Аз ноз гуфт он бути хинду «каду каду» [1, с.104].
Намесозад рахо аз дасти худ тасбехро зохид,
Тамошо метавон кардан расанбоз аст ин макри [1, с.104].
Тавре мушохида шуд, вожахои мазкур чавхари асосии фикри суханварронро ифода карда, тобишхои маъноии онхоро мохиятан дигар сохтаанд. Дар сурати аз чунин махсусиятхои хунарй огох набудан, печидагихои сухани шоирони ин хавза печидатару мубхам хохад шуд. Илова бар ин, усули дигаре, ки дар ин раванд ;обили таваччух мебошад, ин тарзи номгузории санъатхои бадей ба шумор меравад. Муаллиф вобаста ба хусусияти санъатхо онхоро номгузорй кардааст. Масалан, дар бораи санъати "гасб" менависад: "иборат аз он ки бигирад шайъ хосаи гайрро...
Фуруги мохи рухат дидаи пуроб кунад, Касе надид, ки мах кори офтоб кунад" [1, с.75].
Дар санъати мазкур хосияти як ашё (офтоб) аз чониби ашёи дигар (мох) гасб (яъне аз фуруг (гармй)-и мох чизе (чашм) об) шудааст, аз ин чихат, ин санъат унвони "гасб"-ро гирифтааст.. Х,амин тари;, хосияти аксари санъатхои ихтироъкардаи муаллиф аз руй маънои лугавии калимахо, ки хамчун унвони онхо пазируфта шудаанд, муайян карда шудааст. Аз чумла, дар мавриди санъати "афхом" менависад: "дар лугат хомуш гардонидани хасм ба хуччат ва дар истилох иборат аст аз ин ки мутакаллим далел орад бар ву;уи амре, ки назди хасм мустахил ё мустабид аст...Сархуш, фард:
Замину осмон дар майкаши фармонбарат гардад,
Сарат чун гардад аз масти цахон гирди сарат гардад" [1, с.86].
Ин чо ихом аст. Шоир ба ;ахрамони лирикй мегуяд, ки замину осмон дар майкашй пеши ту фармонбардор хастанд. Ва;те ту маст мешавй на ин ки сари ту аз мастй чарх мезанад, балки чахон дар гирди сари ту чарх мезанад.Маънии дуюм: Ту чунон майкаш хастй, ки хама (замину осмон) дар назди мастии ту хечанд ва чун ту маст мешавй аз чарх задани сарат фикр мекунй, ки чахон дар гирди сарат гашта истодааст.
Аз хар ду маънй хам шоир ба ;ахрамони лирикй далелхои раднопазир меорад ва бо маънибозй матлаби хешро баён сохта, хусни байтро таъмин менамояд.
Санъатхое, ки унвонашон дучузъа хастанд, чунин хусусиятхоро касб кардаанд. Ч,узъи аввали ин гуна санъатхо унвони санъатхои маъмулии адабиёт буда, аз руйи чузъи дуюмашон хусусиятхои онхо муайян карда шудаанд. Аз чумла, санъати "ташбех-ул-истифода": "иборат аз ин ки истифода кунад мушаббахун бихи баъзе авсофи мушаббахро ё баракс:
Боди сахар аз буйи ту дам зад хама цон шуд, Оби Хизир аз лаъли ту цон ёфт равон шуд" [1, с.97].
Яъне, истифодаи як амал аз чониби ташбехшаванда ё ташбехкунанда барои пайдо шудани боз як навъи дигари санъати ташбех замина фарохам овардааст. Муаллиф дар баробари калимаи "ташбех" вожаи "истифода"-ро кор фармудааст, аз он чихат, ки ташбехшаванда ё ташбехкунанда амали анчомдодаи якеро истифода мекунанд. Масалан, оби Хизр, ки чонро аз лаъли маъшу; боз ёфтааст, боди сахар онро хангоми аз буйи маъшу; дам задан ба даст овардааст. Яъне, амали "оби Хизр" дар байти боло такрори амали "боди сахар" буда, онхо барои ичрои амали такрорй ба натичаи хамгун (табдили хар ду ба чон) омада расидаанд.
Х,амин тари;, тавре аз барраси^ои анчомшуда маълум гардид, Озоди Балгиромй бо овардани санъатхои бадеии хоси адабиёти хиндй ва му;оисаи он бо санъатхои роич дар адабиёти форсиву арабй баъзе хусусиятхои кашфношудаи санъатхои ;адимаро барчаста баён сохтааст. У дар раванди арзёбии бадеияти ашъори суханварон дидгоххои инти;одие низ вобаста ба чойгохи арузшиносони форсу араб ва хинд хам ба миён овардааст, ки як чузви мухими афкори тан;идии у дар ин арса ба шумор мераванд. Илова бар ин, доир ба равишхои ихтирои санъатхои бадей Озоди Балгиромй маълумоти муфассал пешниход намудааст, ки минбаъд чунин тачрибаи суханшиносй барои мух,а;;и;оне, ки ба шинохти бадеияти ашъори суханварони форсй ало;амандй зохир менамоянд, як рахнамои беминнат хохад гардид. Озоди Балгиромй аз санъатхои ;адимаи шеъри точикй-форсй огахии комил дошта, хатто доир ба як пешаи алохидаи суханварй, ки бевосита ба хунару истеъдоди суханвар вобастагй дорад, ало;амандии худро
нишон додааст, ки он пеша бо номи "доирагуён" ёд шудааст. "Доирагуён" ба сурудану кушудани асрори санъате машгул мешудаанд, ки дар кадим хеле равнак дошт ва он чунин буд, ки мисраъ ё байтеро ба чанд кисмат пора карда, ба дохили доираи бисёрхонадор ворид мекарданд ва хатто намунахои дигар ва мушкили ин санъат вучуд дошт, ки ба он танхо шахсиятхои хос, ки Озод онхоро "доирагуён" унвон кардааст, машгул мешуданд. Озоди Балгиромй ба ин чанба хам таваччух карда, худро хангоми зикри санъати "Доират-ул-таърих" хамчун "доирагу" нишон додааст. Аз баррасии у бармеояд, ки ин навъи санъат дар адабиёти точику форсй маъмул буда ва танхо дар ин пеша кам суханварон дасти тавоно доштаанд. Туракул Зехнй низ дар китоби "Санъати сухан" намунахои содаи чунин санъатро тахти унвони "Санъати мудаввар" зикр намудааст[3, с.220] ва ба назар мерасад, ки омузиши чунин масоил дар шинохти чанбахои хунарии адабиёти форсй имруз низ зарурат дорад. Илова бар ин, шарху маънигузории ашъори шоирони хавзаи адабии Хинд ба завки шеършиносиву маънигустарии Озод ишорат мекунанд. Шарху маънигустарй дар шинохти масоили хунарии адабиёт ба сифати ёвар барои Озоди Балгиромй хидмат кардаанд. Чун шеъри хиндй бо назардошти мушкилписандиву мушкилмаъной ба сифати шеъри тафаккур пазируфта шудааст, масоили баррасинамудаи Озоди Балгиромй нишон медихад, ки шеъри ин хавза дар макоми шеъри хунарй карор дорад. Шоирони ин хавза дар баробари чой додани маънихои тоза дар колаби танги калимахо кушиш кардаанд, ки хамин амалро ба воситаи хунарй анчом диханд ва афкорашон бештар санъаткорона руи сафха резад. Бо баробари тобишхои гуногун гирифтани маънохои баёншуда, аз хар чихат, истифодаи чандин санъатхои бадей дар як байт боис ба он гардидаанд, ки дарки маъно мушкил шуда, хатто санъатхои маъмул ва анъанавй баъзе хусусиятхоеро касб сохтаанд, ки барои онхо то ин дам хос набуданд. Мах,з, ручуи бештари Озод ба шеъри шоирони сабки хдндй ва чусторх,ои вай дар заминаи татбики аносири балогати хдндй дар таркиби шеъри замони хеш имкон додааст, ки дар кашфи бархе санъатх,ои бадей муваффак гардад, ки ба намунахои он ручуъ шуд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Балгиромй, Озод. Fизолон-ул-X,инд. Бо мукаддима ва тасхехи Сируси Шамисо/О.Балгиромй. -Техрон: Садои муосир,1382.-176 с.
2. Дехлавй, Амир Хурав. Расоил-ул-эъчоз. Бо мукаддима, тасхех, тавзехот ва шархи луготу таркиботи Мисбохиддини Нарзикул/А.Х.Дехлавй. -Душанбе: Дониш,2013.-470 с.
3. Зехнй, Туракул. Санъати сухан/Т.Зехнй.-Душанбе: Адиб, 2007.-400 с.
4. Казвинй, Мухаммад. Ал-муъчам фи меъёри ашъор-ул-Ачам. Мукаддима бар китоби "Ал-муъчам фи меъёри ашъор-ул-Ачам"-и Шамси ^айси Розй"/МДазвинй/Маколоти Аллома Мухаммад Казвинй. Гирдоваранда Абдулкарими Ч,урбазадор. Чопи аввал. Техрон: Асотир, 1362.-266 с.
5. Футухй, Махмуд. Накди хаёл (Баррасии дидгохдои накди адабй дар сабки х,индй)/М.Футухй. Техрон:1379.-340 с.
6. Ч,омй, Абдурахмон. Осор:иборат аз хашт чилд. Ч,илди якум. Девони аввал "Фотехат-уш-шубоб". Ба чопхозиркунанда Афсахзод Аълохон/А.Ч,омй.-Душанбе:Ирфон,1986.-560 с.
REFERENCES:
1. Balgiromi, Ozod. Ghizolon-ul-hind. Introduction and correction by Sirusi Shamiso. - Tehran: Contemporary Sound, 1382 hijra. - 176 p.
2. Dehlavi, Amir Khusrav. Rasoil-ul-ejoz. Introduction, correction, explanation, lexica and composition by Misbohiddini Narziqul. - Dushanbe: Knowledge, 2013. - 470 p.
3. Zehni, Turaqul. Art of Speech. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2007. - 400 p.
4. Qazvini, Muhammad. Al-Mujam Fi meyori Ash'or-ul-Ajam Introduction to "Al-Mujam Fi meyori Ash'or-ul-Ajam" by Shamsi Qaisi Rozi"// The article of the scientist Muhammad Qazvini. Collector: Abdulkarimi Jurbazador. The first edition. - Tehran: Asotir, 1362. - 266 p.
5. Futuhi, Mahmud. Critical Imagination. (Discussion of literary criticism view in indian literature). -Tehran: 1379. - 340 p.
6. Jomi, Abdurahmon. Work: in 8 parts. - Part I. "Fotahat-ush-shubob". Prepared by Afsahzod A'lokhon. - Dushanbe: Cognition, 1986. - 560 p.
