CC BY
1
Пулодова Шоира Солицоновна, н.и.ф., дотсенти кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Fафуров"(Тоцикисmон, Хуцанд) Пулатова Шоира Солиджоновна, к.ф.н., доцент кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы ГОУ "ХГУ имени акад.Б.Гафурова" (Таджикистан, Худжанд) Pulatova Shoira Solijonovna, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of the Tajik language and literature and its methods of teaching under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov (Tajikistan, Khujand),E-mail:рulatova78@mail.ru Вожа^ои калидй: Аумади Цом, таълими адабиёт, ашъори ирфонй, тайёрии омузгор, шаруу тафсир, матншиносии осори адаби, китобуои дарсй
Дар мацола аз хусуси мавцеи таълими адабиёти тасаввуф, аз цумла ашъори ирфонии Аумади Цом дар барнома ва китобуои дарсии хонандагони муассисауои таусилоти миёна дар Тоцикистон сухан рафааст. Муаллиф уадафи асосии таълими адабиётро парвариши завци солими адаби дар хонанда, ташаккули одоби уамида, мауорати сухангуйи ва шиносои бо бузургтарин намояндагони адабиёти гузаштаву имруз ва дар заминаи ощо тарбияи насли цавон дар рууияи худшиносиву худогоуй, арц нщодан ба арзишуои милли ва монанди ищо маусуб медонад. Барои расидан ба ин мацсадуо бархурдории муаллимон аз масоили ирфони, истилоуоти дини, цауонбинии хоси суханварон ва усулуои таулилу тафсири осори адаби мууим арзёби гаштааст. Дар мацола аз шартуои асосии тафсири сауеуи каломи манзум роуандозии кори матншиноси маусуб дониста шуда, таъкид бар он меравад, ки ба китобуои дарси матнуои бегалат ва дурусти ашъори шоирон интихоб карда шавад.
Ключевые слова: Ахмад Джам, литературное образование, мистическая поэзия, педагогическая подготовка, комментарий, текстологический анализ литературных произведений, учебники
В статье речь идёт о позиции преподавания суфийской литературы, в том числе мистических стихов Ахмада Джама в программах и учебниках учащихся средних учебных заведений Таджикистана. Главной целью литературного образования автор считает воспитание у читателя литературного вкуса, формирование хороших манер, разговорных навыков, знакомство с величайшими представителями литературы прошлого и настоящего и на их основе воспитание молодого поколения в духе самопознания и благочестия, уважения к национальным ценностям. Для достижения этих целей важно оценить понимание учителями мистических вопросов, религиозных терминов, мировоззрения говорящих, методов анализа и интерпретации литературных произведений. В статье говорится, что одним из главных условий правильной интерпретации слов стихотворения является проведение текстологических исследований, причем акцент делается на выборе правильных и верных текстов стихотворений поэтов для учебников.
Key words: Ahmad Jam, literary education, mystical poetry, pedagogical training, commentary, textual analysis of literary works, textbooks
The article deals with the position of teaching Sufi literature, including the mystical poems of Ahmad Jam, in programs and textbooks for students in secondary educational institutions in Tajikistan. The author considers the main goal of literary education to be the cultivation of a healthy literary taste in the reader, the formation of good manners, conversational skills, acquaintance with the greatest representatives of literature of the past and present and, on their basis, the education of the younger generation in the spirit of self-knowledge and piety, respect for national values, and the like. To achieve these goals, it is important to assess teachers' understanding of mystical issues, religious terms, worldviews of speakers, methods of analysis and interpretation of literary works. The article says that one of the main conditions for the correct interpretation of the words of a poem is to conduct textual research, and the emphasis is on choosing the correct and correct texts ofpoets' poems for textbooks.
Дарси адабиёт дар радифи дигар фанхои таълимй воситаи мухимми тарбияи шогирдон ва ба камол расонидани чавонони сохибфарханг, мехднпарвар, хушахло;, инсондуст ва аз хар чихат пешрафта мебошад. Тавассути омузиши осори адабии бузургон тафаккури хонандагон инкишоф меёбад, чахонбиниашон ганитар мегардад ва нут;ашон такмил меёбад. Таълими
DOI:10.51844-2077-4990-2023-4-158-162 ВЕЖАГЩОИ ТАЪЛИМИ АШЪОРИ ИРФОНИ ДАР ДАРСИ АДАБИЁТ
ОСОБЕННОСТИ ИЗУЧЕНИЯ МИСТИЧЕСКИХ СТИХОТВОРЕНИЙ НА УРОКАХ ЛИТЕРАТУРЫ FEATURES OF TEACHING MYSTICAL POEMS IN LITERA TURE LESSONS
ашъори гиноии шоирони мутасаввиф аз масъалахои мубрам дар муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ба шумор меравад. Дар давраи исти;лоли кишвар омузиши осори арзишманди ирфонй хамчун арзишхои маънавй бозшиносй ва ;адршиносй гардида, дар барномахои таълим мав;еи муносиб пайдо кард. Президенти Ч,умх,урии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон бо таваччух ба мероси илмй, адабй, динй ва фархангии хал;и точик ва сахми он дар рушди илму фарханги чахонй ба осори ирфонй ахамияти хоса дода, онро хамчун чузъи мухимми мафкураи миллй, худшиносию худогохй ва ташаккули хисси ифтихори миллй арзёбй намудааст: «.. .пас аз анчоми чанги тахмилии дохилй ва имзои Созишномаи умумии исти;рори сулх арч гузоштан ба гузаштаи пурифтихор, гиромй доштани таъриху фарханги гании ачдодй, тачлили солгарду зодрузи шахсиятхои таърихии бузургони илму ирфону адаб ва дар хамин замина бедор намудани рухи худшиносиву худогохй ва эхсоси баланди шахрвандии сокинони кишварро чузъи мухими барномаи сиёсати фархангии давлату Хукумати кишвар ;арор додаем» [7].
Таълими адабиёти точик дар таркиби барномаи омузиш дар фазои фархангию таърихй хусусияти хос касб карда, бояд бо такя ба анъанахои миллй густариш ёбад. Масъалаи парвариши табъи зебоипарастй, омузишу маърифати осори адабй нишони фарханги миллй ва худшиносии шахс аст. Аз ин лихоз, масъалаи интихоб ва ба китобхои дарсии адабиёт ворид сохтани матнхои бадей аз намояндагони барчастаи форсу точик дар мадди аввал ;арор мегирад ва мубрамияти махсус касб менамояд. Аз намояндагони адабиёти тасаввуф намунахо аз осори Абдуллохи Ансорй, Ахмади Ч,ом, Аттори Нишопурй ба хонандагони синфи V манзур гаштааст. Бо зиёд кардани мивдори мавзуъхои адабй танаввуъ ва гуногунии онхо огохии шогирдон аз ахбор ва назари донишмандон вусъат меёбад. Ба ин восита, доираи чахонбиниашон густардаву вусъати фикррониашон меафзояд. Бо хдмин максад, дар китоби синфи V интихоби маводи таълим аз Ахмади Ч,ом низ ба назар гирифта шудааст.
Рочеъ ба зарурати ворид сохтани намунахо аз осори шоирони мутасаввиф ба барномаи таълими адабиёти точик барои хонандагони синфхои V-XI байни олимону равишшиносон иттифо;и оро ба назар намерасад. Баъзе аз равишшиносон таълими адабиёти тасаввуфро боиси камолоти маънавии шогирдон махсуб донистаанд: "Дар давраи хозира, ки омузгори адабиёти точик тамоми имконоти тадрисро дорад ва ягон чорчубаи сиёсатгароиву синфгарой, партиявияту низоми фармонравой уро фишор намедихад, бояд ба чанбахои арзишманди милливу инсонгарой дар раванди омузиши осори бадей эътибори хоса дихад» [1,с.328]; баъзеи дигар оид ба ин масъала акидаи баръакс баён кардаанд. Аз чумла, ашъори интихобшуда аз осори Ахмади Ч,ом ва маълумот дар бораи у аз назари баъзе мухаккикон гуё барои хонандаи мактаб аслан созгор нест: "Аз осори ин орифи шоир (Ахмади Ч,ом - П.Ш.) ду газал: яке дар накухиши дунё бо унвони «Хеч нест» ва дигаре комилан ирфонй бо номи «Мумтоз шуд» интихоб шуда, ки мазмуни динию ирфонй доранд, ки аз дарки онхо на танхо хонандагон, балки омузгорон очизанд. Абёти дар ситоиши ин орифи номй эчодшуда низ, ки мазмуни динй доранд, хеч арзиши эстетикй надоранд. Масалан, дубайтии зер:
Худо мегуяму Шайх Ахмади Цом, Ба пайи (?) равзаи у медикам цон. Ки Шайх А^мад дуто гулдаста дора, Ба кафгох;аш(?) дарахти писта дора" [7].
Ин абёт дар китоби «Адабиёти точик»-и нашри соли 2008 [5] омада, бо назардошти накду эроди донишмандон дар нашри баъдии китоби мазкур [4] ин дубайтй хазф ва порчаи зерин нигох дошта шудааст:
Хушо, Чому хушо обиравонаш, ё Ахмади Чом! Хушо, он файзи руйи мардумонаш, ё Ахмади Чом! Магу Чому бигу дарёе аз ишц, ё Ахмади Чом! Ки А^мад чун на^анге дар миёнаш, ё Ахмади Чом! [5, с.99] Гумон меравад, ки ба хонандагони синфи V шинохту омузиши масоили диниву ирфонй амри зарурй махсуб меёбад. Мухим он аст, ки омузгорони фанни адабиёт ин кабил осорро дурусту сахех тахлилу баррасй намоянд ва ба таълими воситахои тасвири бадей, услуби баёни шоир ва аз он чумла, ба таносуби сухан эътибори чиддй диханд, зеро калиди фахмиши ашъори суханвар дар хамин гуна чихатхо зухур менамояд. Осори суханварони ахли тасаввуф, ки бо услуби хос ва тарзи пушида таълиф мегардад, идроки маънии ин гуна ашъор аз хонанда андешаи ами;ро та;озо мекунад. Ба газали зерин, ки дар китоби дарсй дарч гардидааст, таваччух менамоем:
Молу мулку тахту бахту миру чокар %еч нест,
Кору бору гиру дору зебу зевар %еч нест.
Цасру насру шо^у мо^у богу рогу гулситон
Чун гушойи чашми ибрат, эй бародар, %еч нест.
Äмру на^йи подшо^они ца^он сар то ба сар,
Пеши наздикони вай гашта мукаррар, %еч нест.
Гар бигирй Шарку Fарбу Руму Шому Х,инду Чин,
Ё шави Цоруни сони, ë ки К,айсар, %еч нест.
Гар равад фармону амрат дар %ама руйи замин,
Ё бигирй кулли олам чун Сикандар, %еч нест.
Як нафас гар ту барори на ба ëдат тавба кун,
Дар дукону рузи ма^шар гайри довар, %еч нест.
Ä%мади Цомй, чи банди дил дар ин души дун,
К-он чи мебинй ба чашми сар саросар %еч нест [5,с.97].
Дар байтхои нахуст шоир аз номи кахрамони лирикй ба хонанда мурочиат намyда, иброз менамояд, ки тамоми сарватy мансабy ташвишхои чахони фонй хеч арзише надорад. Тавре ки мушохида мегардад, кахрамони лирикй аз номи шахси аввал, ки шахси шоир аст, сyхан мегуяд. Аз сyханони ин кахрамон дармеёбем, ки y дар рохи ишки ирфонй ба камолот расидааст ва шогирдонро ба покии рухониву чисмонй даъват менамояд.Х,убби чоху мол яке аз зишттарину хатарноктарин гаразхоест, ки дар чомеаи башарй аз дер боз то кунун сабаби фитнаву хунрезихо ва фасодхои бисёре шудааст. Шоир чун мусулмоне комил ва орифе боэътикод низ дар газали мазкур гояхои накукорй ва дил набастан ба моли дунё ва дурй чустан аз амалхои бадро, ки дар охири кор илоче чуз хичолату шармандагй боки нахохад монд, таргиб намудааст. Яке аз хусусиятхои услубии газали мазкур аз он иборат аст, ки дар байтхои аввал бо максади муассирии фикр чуфтхои муродифй ва мутазодии "молу мулк, тахту бахт, миру чокар, кору бор, гиру дор, зебу зевар, касру наср, шоху мох, богу рог" пахлуи хам омада, тавассути онхо хадаф рушантар ифода ёфтааст ва хушохангиву мусикоии калом низ таъмин гаштааст.
Шоирони мутасаввиф, аз чумла, Абдуллохи Ансорй, Ахмади Ч,ом, Саноии Fазнавй, Аттори Нишопурй, Чдлолуддини Балхй, Саъдиву Хофизи Шерозй ва дигарон, ки барномаи таълими адабиёт омузиши осори онхоро пешниход менамояд, ба хотири он ки таълифоташон бештар мавриди таваччухи хонанда карор гирад, аз ;иссаву ривоятхои мардумй фаровон истифода кардаанд ва ё ба ;иссахои машхури ;уръонй ва аходиси набавй талмех кардаанд. Х,амчунин зикри талмехоти ^орун, ^айсар ва Сикандар дар газали "Х,еч нест"-и Ахмади Ч,ом ба хотири баёни комёбиву нокомихо ва сабабу натичахои кору рафтори инсон дар зиндагй корбаст гардидааст. Шоир ходисаву вокеахои таърихиро хамчун озмоишгохи фахму зехни инсонй карор дода, арзишмандтарин тачрибахои пешиниёнро барои насли нав армугон меоварад ва ба хамин далел накши бисёр созандаву асарбахш дар тарбияти инсонхо мегузорад. Он василаи хидоят аст, ки мучиби ибрат мегардад.
Fояхои ахлокие, ки Ахмади Ч,ом барои идроки арзиши умр овардааст, дар шеъри зерини Саъдии Шерозй низ идома ёфтааст:
Бас бигардиду бигардад рузгор
Дил ба дут дарнабандад %ушëр.
Эй, ки дастат мерасад коре бикун,
Пеш аз он, к-аз ту наëяд %еч кор..
Ин хама хеч асту чун мебигзарад,
Тахту бахту амру нахю гиру дор.
Номи неку гар бимонад з-одамй,
Бех к-аз у монад сарои зарнигор [5, с.65-66].
Осори Саъдй ахаммияти зиёди тарбиявй дошта, ба ситоиши некй, фазилати инсонй ва накухиши дунёпарастиву хислатхои ношоиста бахшида шудаанд ва мутобики барнома таълими он дар синфи 5 баъд аз Ахмади Ч,ом ва Аттори Нишопурй дар хачми 6 соат ва дар синфи 9-ум 12 соат сурат мегирад. Тахлилу тафсири самарабахши газалхои "Х,еч нест" ва "Мумтоз шуд"-и Ахмади Ч,ом заминаи хубе барои шинохти гояхои тарбиявию ахлокии асархои минбаъд барои таълим пешниходшуда фарохам меорад. Рисолати муаллим аст, ки асолати сухан, бадеиёт, таносуби калом ва рамзу рози ашъорро ба таври рушану возех баён кардаву дар тарбияи хулки некуи шогирдон сахми шоиста гузорад.Мутаассифона, дар матнхои интихобкардаи мураттибон хатохое рох ёфтаанд, ки идроки маънои байтхои алохидаро барои мухассилин мушкил мегардонанд. Аз мукобалаву мукоисаи матни китоби дарсии синфи V [5] бо матни «Девони
Шайх Аумади Ч,ом (Жандапил)» [2] бармеояд, ки дар газали "Х,еч нест" ба чойи ибораи "чашми х,айрат" - "чашми ибрат" омадааст. Гумон меравад, ки муаллифони китоби дарсй аз нусхаи дигар истифода кардаанд. Дар мисраи "Як нафас гар ту барорй на ба ёдат тавба кун" бандакчонишини шахси сеюми танхо "-аш" (ёдаш) баргалат бо бандакчнишини шахси дуюми танхо "-ат" (ёдат) омада, ки барои маърифати калом монеъа эчод мекунад. Инчунин галатхонй дар мисраи "Дар дукону рузи махшар гайри довар, хеч нест" ба назар мерасад. Таркиби "ду кавн" ба шакли "дар дукон" сабт гардида, боиси харобии мантики сухани муаллиф шудааст ва низ дар баъзе байтхо пеш аз радиф аломати вергул бемавкеъ ба назар мерасад. Дар байти матлаъи газали дувум бо номи «Мумтоз шуд» низ сахван ба чойи "хар чое" "дар чое" омадааст, ки дар ин маврид низ мураттибон ба маънову мантики байт бетаваччухй зохир намудаанд.
Мухимтарин талабот ва аввалин меъёри тафсири асархои бадей шинохти матни асил аз са;им аст: «Шорехон сиххатии матн ва асолати онро шарти умдаи маърифати адабиёт ва тафсири боасоси каломи бадей дониста, асархои мавриди шархро дар асоси нусхахои кадимаю муътабар накду тасхех кардаанд» [6,ч.2,с.340]. Аз ин лихоз, масъалаи интихоб ва ба китобхои дарсии адабиёт ворид сохтани матнхои бадей бояд дар мадди аввал ;арор гирифта мубрамияти махсус касб намояд. Муаллифони китобхои дарсии «Адабиёти точик»-ро зарур аст, ки санчидакор бошанд, аз сахву хатохо ичтиноб варзанд, аз маслихату тах;и;оти чадиди мутахассисон мустафид гарданд, танхо баъди муайян кардани сихатии калом ва инти;оди он дар асоси му;обалаву му;оиса бо нусхахои комил онро интишор диханд. Хднуз соли 1984 профессор Абдулманнони Насриддин доир ба хусну ;убхи китоби дар хамон замон тозанашри «Адабиёти точик» барои хонандагони синфхои 9-ум (муаллифон РДодизода, Т.Неъматзода ва Т.Миров) мулохизахои пурарзиш иброз дошта, мутоби;ат накардани мавзуъхои барнома бо китоби дарсй, баррасии хачми соатхои му;арраршуда, чанбахои тарбиявиву зебоишиносй, забон ва услуби маводи китоб аз донишу огохй ва диди ами;и му;арриз гувохй медиханд. Бо назарсанчихои мушикофонаву нозукбинона «дучор шудани чумлахои носуфта ва услубан хароб, садхо хатои имлоиву китобатй»-ро гунохи азим махсуб дониста, 23 андешаву хулоса рочеъ ба сатху сифати китоб баён кардаанд [6,ч.6,с.595-602]. То имруз китоби дарсии толибилмони синфи 8-ум 5 маротиба бознашр гардида бошад хам, вале баъзе аз ин галатхо мукарраран ба нашрхои нав кучонида шудаанд. Аз шартхои асосии тафсири сахех ба дурустй анчом додани кори матншиносй махсуб меёбад. Тавассути омузиши мазмуну гояи осори адабй асолати мероси маънавй ва хунарии суханварон идрок мегардад.
Мутуни аз адабиёти тасаввуф интихобшуда, албатта, мушкилоти муайян дар фахми калима, таркибхо, мафхумхо ва мазмуну хадафхоро пеш меорад. Бо ин сабаб, шарху тавзехи калимаву таркибхо худ як навъ дониши иловагист ва заминаи омодагии мухассилинро на фа;ат барои дарёфти мазмуни газалиёти баррасишаванда фарохам меорад, балки ба мутолиа ва омузиши ин навъ осори адабй мусоидат менамояд. Масалан, гумон намекунем, ки хонандагони синфхои панчум маънои вожаву иборахои «довар, дунёи дун, ^орун, ^айсар, вахдат, сармастй, суфй, фатх, мумтоз, дамсоз шудан, дархои рахмат»-ро аз газали мазкури Ахмади Ч,ом бе шарх дарк намоянд. Бе тафсиру шинохтани маъно ва мав;еи истилохоти ирфонй пардаи рамзии ашъор кушода намегардад ва рох ёфтан ба чахони фикрии муаллиф имкон надорад. Дар сурати нигохи сатхй андохтан ба ин гуна ашъор матлабхои содаву маъмулй берун меоянд ва хонандаи ноогох танхо аз хамон маънои зохирии шеър бахра мебардораду бас.
Барои наврасон таълими газали дар васфи хунар бахшидаи Ахмади Ч,ом, ки чанбаи тарбиявии баланд дорад, мувофик ба назар мерасад. Омузгорон ба сифати маводи иловагй газали зерро, ки дар гулчини осори шоир дар Точикистон бо хуруфоти сириллик ба чоп расидааст, метавонанд истифода кунанд:
Хунар беутар зи ганцу зар, уунар беу Валекин толеъу бахт аз уунар беу. Хунар беутар зи сад хирвори зар гир, Ки як зарра уунар аз ганцу зар беу. Зи марди беуунар паруез, эй дил, Ки аз осеби эшон баруазар беу. Набошад уец окцл назди бадбахт, Ки аз наздики эшон дуртар беу. Хамеша аз хаёлат ошик,онро Диле дар бими цоне дар хатар беу.
Чу ман васфи да^онат бозгуям, Да^онам з-ин %икоят пуршакар бе%. Фигон аз бахти хеш аст А^мадиро, Ки шар^и ин %икоят мухтасар бе%! [3, с.108]. Саъдии Шерозй дар идомаи ин мавзуъ гуфтааст:
Чави толеъ зи хирвори %унар бе%, Агар толеъ набошад, боз %унар бе% [8, с.342]. Мавзуъу масоили ахлокиву тарбиявии осори бузургон аз хар чихат ба хам каробат дошта, мундаричаи матнхои дар барнома манзуршуда давра ба давра мураккабтар мегарданд. Аз ин лихоз, омодагии хам омузгорон ва хам шоигирдон амри зарурй махсуб меёбад. Таълими ашъори ирфонии суханварон аз муаллимон дониши фарох, бархурдорй аз а;оиди ислом, огохй аз назарияи тасаввуфу истилохоти динй ва омодагии махсусро та;озо дорад. Лозим аст, ки мутуни барои омузиш ба хонандагони муассисахои тахсилоти миёна пешниходгардида аз галатхонй ва галат баргардон кардани порчахои адабй ба алифбои сириллик орй бошанд. Инчунин тавзехоту таъликот ва шархи луготи мушкилфахми матнхо дар китоби дарсй бехбуд мехохад. Таълимоти дурусту сарехи мутафаккири нуктасанч Ахмади Ч,ом, ки гуногунмазмуну гуногунчабха буда, дар онхо пахлухои серчилои хаёти инсон, андешахои хирадмандона, тафаккури маънавй, ичтимой, сиёсй, маданй бо чахонбинии хос инъикос гардидааст, ба тарбияи насли чавон дар рухияи худшиносиву худогохй, арч ниходан ба арзишхои миллй, ахло;и хамида ва монанди инхо мусоидат менамояд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ахмадов, М. Таълими адабиёти точик/М. Ахмадов.-Хучанд: Нури маърифат, 2018.- 252 с.
2. Девони Шайх Ахмади Ч,ом (Жандапил). Ба кушиши Ахмади Карамй.-Техрон: Чопи Хоча, Китобхонаи Растор.- 492 с.
3. Жандапил, Ахмади Ч,ом. Гулчин аз девон / Х,озиркунандаи чоп: Ромиз Собир. - Душанбе: Адиб, 2007. - 120 с.
4. Т.Мирзод. Адабиёти точик. Китоби дарсй барои синфи V./Т.Мирзод, РДамидов, МЛирзод.- Душанбе: АВА, 2008.- 301 с.
5. Мирзод Т. Адабиёти точик. Китоби дарсй барои синфи V./Т.Мирзод, РДомидов, М.Пирзод.-Душанбе: Маориф, 2017.- 304 с.
6. Насриддин, Абдулманнон. Куллиёти осор. Дар хафт мучаллад. Ч,илди дувум/А.Насриддин.-Хучанд: Хуросон, 2013. - 631 сах.; Насриддин, Абдулманнон. Куллиёти осор. Дар хафт мучаллад. Ч,илди шашум.- Хучанд: Хуросон, 2013. - 756 сах.
7. Шарифзода, Б. Мушкилоти китобхои дарсй // info@lip.tj
8. Шерозй, Саъдй. Куллиёт. Иборат аз 4 чилд. Ч,.1. ^асоид, марсия/С.Шерозй.- Душанбе: Адиб, 1988- 432 с.
REFERENCES:
1. Akhmadov M. Teaching Tajik literature.-Khujand: Light of Enlightenment, 2018.- 252 р.
2. Divan poetry of Sheikh Ahmad Jam (Jandapil). With the efforts of Ahmadi Karami.-Tehran: Khoja Printing House, Rastor Library.- 492 p.
3. Zhandapil, Ahmad Jam. Selected from the couch of poems / Publisher: Ramiz Sabir. - Dushanbe: Adib, 2007. - 120 p.
4. Mirzod T., Hamidov R., Pirzod M. Tajik literature. Textbook for class V. - Dushanbe: AVA, 2008.301 p.
5. Mirzod T., Hamidov R., Pirzod M. Tajik literature. Textbook for class V. - Dushanbe: Education, 2017. - 304 p.
6. Nasriddin, Abdulmannon. Collection of works. In seven volumes. The second volume. - Khujand: Khorasan, 2013. - 631 p.; Nasriddin, Abdulmannon. Collection of works. In seven volumes. The sixth volume. - Khujand: Khorasan, 2013. - 756 p.
7. Sharifzoda B. Problems with textbooks // info@lip.tj
8. Shirozi, Saadi. Kulliyot. It consists of 4 volumes.-Dushanbe: Adib, 1988- 432 p.- 1v.
