CC BY
8Асоси сарчашма хуччатхо ва нашрияхои расмии Хукумати Чумхурии Точикистон: ^онуни Чумхурии Точикистон буд
Точикистон «Дар бораи маориф» (1993); ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи тахсилоти олй ва касбии баъд аз муассисаи олии таълимй» (2003); ^арори Хукумати Чумхурии Точикистон № 95 аз 23 феврали соли 1996 «Дар бораи тартиби тахия, тасди; ва татбики стандарти давлатии тахсилот» (1996); Фармони Президенти Чумхурии Точикистон № 842 аз 15 июни соли 2002 «Дар бораи таъсиси Шурои хамохангсозии муассисахои миёнаи касбй, миёна ва ибтидоии касбии Чумхурии Точикистон»; Консепсияи миллии маорифи Чумхурии Точикистон (2002) ва гайра; инчунин Фармонхои Президенти Чумхурии Точикистон; Паёми Президенти Чумхурии Точикистон ба парлумон; нуткхо, маколахо, мусохибахо ва изхороти рохбарони хукумати чумхурият ва Вазорати маорифи Чумхурии Точикистон[8].
Хулоса. маводхои Архиви давлатии миллии Чумхурии Точикистон, архивхои чории Вазорати маорифи Чумхурии Точикистон ва макомоти махаллии он, соби; Вазорати маълумоти олй ва миёнаи махсуси Чумхурии Точикистон, муассисахои таълимии ш. типи нав (литсейхо, гимназияхо ва коллечхо) хамчун сарчашмахои хуччатй хизмат мекарданд.тадкикот
АДАБИЁТ
1. Закон Республики Таджикистан «Об образовании» от 22 июля 2013г. (№1004).
2. Закон Республики Таджикистан «О высшем и послевузовском профессиональном образовании» от 8 декабря 2003г (№48).
3. Ганиева Ситора Баходуровна «Управление Развитием Рынка Образовательных Услуг В Республике Таджикистан». Душанбе 2021-265 с.
4. Кадырова Заррина Халимовна «Развитие социально-экономического потенциала учреждений выешего профессионального образования». / З. Х.Кадырова- Душанбе 2019-292 с.
5. Фархудинов, Исуф Проблемы реформирования и перспективы развития системы образования Таджикистана после обретения независимости / И. Фархудинов - Душанбе 2013.-279 с.
6. Т.Р.Набиуллин «Особенности развития Вуза как субъекта предпринимательской деятельности»
7. Аникеев А. А., Артуров, Е. А. Современная структура образования в Германии/А.А. Аникеев, Е.А. Артуров // Alma mater. - 2012.- № 3.- C. 67
8. Рушди маориф ва илм дар даврони истиклоияти давлатй - Душанбе: Маориф, 2016. 200 с.
9. Клюев А. К. Экономика классического университета в переходный период / А. К. Клюев, В. С. Петухова // Университетское управление: практика и анализ. 2005. № 6(39).-С. 66-70.
10. Статистический ежегодник Республики Таджикистан (официальное издание) Агентство по статистике при Президенте Республики Таджикистан. - Душанбе - 2018-2019.-268 с.
ВАЗЪИ МУОСИРИ РУШДИ ТАХСИЛОТИ МИЁНАИ КАСБЙ
АЛИЗОДА Х^УСНИГУЛИ СОХИБ,
муаллими калони кафедраи щтисодиёт ва идоракуни Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба ном. С Айнй. Сурога: 734000, ш.Душанбе хиёбони Рудакй 121 Тел.: (+992) 918153533;
Дар мацола вазъи муосири рушди тахсилоти миёнаи касбй баррасй шудааст, ки хеле му^им аст. Низоми тщсилоти миёнаи касбии цущурй ба яке аз соущои мууими ицтисодиёти миллй табдил ёфтааст. Ин низоми тахсилот аз мацмуи муассисщо, ташкилотуо ва корхонщо иборат аст, ки пеш аз %ама фаъолияти тщсилотиеро амалй месозанд, ки ба цонеъ гардонидани талаботи гуногуни щолй ба хизматрсониуои тщсилотй, такрористе^солкунй ва рушди цувваи кории ицтисодиёт равона карда шудаанд.
Мацсади мацола: омузиши вазъи муосири рушди тахсилоти миёнаи касбй дар сол^ои охир мебошад.
Дар асоси натица^ои та^циц проблемами вазъи муосири рушди тахсилоти миёнаи касбй муайян карда шуданд, ки аз цониби мацомоти сало^иятдор исло^от тацозо мекунанд.
Калидвожщо: рушди ицтисодиёт, менецмент, тахсилоти миёнаи касбй, ихтисос, тахассус, сат^и тахсилот, ицтисоди бозорй, хизматрасонй.
СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ РАЗВИТИЯ СРЕДНЕГО ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ
АЛИЗОДА ХУСНИГУЛИ СОХИБ,
Старший преподаватель кафедры экономической теории Таджикского государственного педагогического университета имени С Айни.
734000, г. Душанбе проспект Рудаки 121, Тел.: (+992) 918153533
В статье рассматривается современное состояние развития среднего профессионального образования, что очень важно. Система среднего профессионального образования в стране стала одной из важнейших отраслей народного хозяйства. Данная система образования состоит из совокупности учреждений, организаций и предприятий, осуществляющих преимущественно образовательную деятельность, направленную на удовлетворение различных потребностей населения в образовательных услугах, воспроизводство и развитие трудовых ресурсов экономики.
Цель статьи: изучить современное состояние развития среднего профессионального образования в последние годы.
По результатам исследования выявлены проблемы современного состояния развития среднего профессионального образования, которые нуждаются в реформировании компетентными органами.
Ключевые слова: экономическое развитие, управление, среднее профессиональное образование, специализация, специализация, уровень образования, рыночная экономика, услуги.
CURRENT STATE OF DEVELOPMENT OF SECONDARY VOCATIONAL EDUCATION
ALIZODA HUSNIGULISOHIB,
Senior Lecturer, Department of Theory and Economics, Tajik State Pedagogical University. By S. Aini. Adress: 734000, Dushanbe avenue Rudaki 121, Phone: (+992) 918153533
The article discusses the current state of development of secondary vocational education, which is very important. The system of secondary vocational education in the country has become one of the most important branches of the national economy. This education system consists of a set of institutions, organizations and enterprises that carry out mainly educational activities aimed at meeting the various needs of the population in educational services, reproduction and development of the labor resources of the economy.
The purpose of the article: to study the current state of development of secondary vocational education in recent years.
According to the results of the study, the problems of the current state of development of secondary vocational education that need to be reformed by the competent authorities have been identified.
Key words: economic development, management, secondary vocational education, specialization, specialization, level of education, market economy, services.
Сарсухан. Дар шароити х,озира, ба кадри суръатёбии равандх,ои чах,онишавй ва иттилоотй ракобат ва хдмкории шарикон шиддат гирифта, дар айни замон сатх,и баланди таъсири номуайянй ба тамоми сох,ах,ои хдёти ичтимоию иктисодии чомеа ба назар мерасад. Раванди бебозгашти гузариш аз усулх,ои классикй барои ба даст овардани афзалиятх,ои ракобатй ба усулх,ои куллан нав, ки бар тахдввули иктисодиёт раками ва инноватсия асос ёфтааст, сурат мегирад. Ин равандх,ои тахдввулй, ки сохдх,ои гуногуни фаъолияти иктисодиро фаро мегиранд, пеш аз хдма, ба сох,ах,ои тах,силоти касбй таъсир мерасонанд, ки сифати инноватсионии фаъолияти он дар шароити муосир иктидори ояндаи рушди иктисодии кишварх,о ва кобилияти инноватсионии иктисодх,ои миллиро муайян мекунад. Аз ин ру, ракобатпазирии муассисах,ои тах,силоти касбй иктидори инноватсионии тамоми сох,ах,ои иктисоди миллиро муайян мекунад. [6]
^исми асоси, Низоми тах,силоти миёнаи касбии чумх,урй ба яке аз сох,ах,ои мухдми иктисодиёти миллй табдил ёфтааст. Ин низоми тах,силот аз мачмуи муассисах,о, ташкилотх,о ва корхонах,о иборат аст, ки пеш аз х,ама фаъолияти тах,силотеро амалй месозанд, ки ба
конеъ гардонидани талаботи гуногуни ахолй ба хизматрсонихои тахсилотй, такрористехсолкунй ва рушди кувваи кории иктисодиёт равона карда шудаанд.
Чи тавре, ки аз ракамхои чадвали 1.1. аён аст, дар давраи 7 соли охир, яъне дар тули солхои 2014 - 2020 шумораи муассисахои тахсилоти миёнаи касбй дар мамлакат аз 60 то 78 адад, яъне 28 адад зиёд шудааст, ки рушди он 130 фоизро ташкил додааст. Соли 2010, ки дар низоми тахсилоти миёнаи касбй 21 омузишгохи касби фаъолият менамуданд, тадричан онхо ба колеч табдил ёфта, шумораи коллечхо ба 78 адад расид. Пайваст бо афзудани шумораи муассисахои тахсилоти миёнаи касбй шумораи донишчуёни он, низ аз 59,3 то 93,5 хазор нафар, яъне беш аз 34,1 хазор нафар зиёд шудааст, ки сатхи рушди он 157,5 фоизро ташкил додааст.
Ч,адвали 1.1. [3]
Дннамикаи муассисахои тахсилоти миёнаи касбй ва донишчуёни он_
Солхо Шумораи аз он чумла Шумораи аз он чумла: дар %
муассисахо, коллечхо, донишчуён аз синфи аз синфи Аз аз синфи
адад вохид нафар 9 11 синфи 9 11
2014/2015 60 60 59356 11864 47492 20 80
2015/2016 65 65 68325 12733 55592 18,6 81,4
2016/2017 66 66 73333 14607 58726 19,9 80,1
2017/2018 66 66 80432 18329 62103 22,8 77,2
2018/2019 72 72 85579 17813 67766 20,8 79,2
2019/2020 75 75 87696 18258 69426 20,8 79,2
2020/2021 78 78 93531 25459 68072 27,2 72,8
Афзоиш, (+-) 18 18 34175 13595 20580 - -
дар фоиз 130 130 157,5 214,6 143,3 7,2 бф -7,2 бф
Манбаъ: ^исоб царда шуд аз руи Мацмуи омории сощи маорифи Чущурии Тоцикистон (цисми 2.) - Душанбе 2021, с.58.
Ахолй ва хонаводахо мамлакат зарурати таъмини фарзандонашонро ба касбу хунар, ки сармояи беназири манбаи даромадхои минбаъдаи онхо мебошад, дарк намудаанд. Бинобар он, дар муассисахои тахсилоти миёнаи касбй тамоюли афзудани донишчуёни аз синфи 9 мушохида мешавад. Дар давраи солхои 2014-2020 шумораи ин кабули донишчуён аз 11,8 то 25,4 хдзор нафар зиёд шудаанд, яъне дар ин давра шумораи онхо кариб 13,6 хазор нафар афзудааст, ки сатхи рушди он 2,1 маротибаро ташкил додааст. Донишчуёни аз синфи 11 бошад дар ин давра аз 47,5 то 68,0 хазор нафар зиёд шудааст, сатхи рушди он 143,3 фоизро ташкил додааст. Аммо бояд кайд намуд, ки сатхи рушд ва вазни киёсии донишчуёни аз синфи 9 нисбат ба донишчуёни аз синфи 11 тамоюли устувори болоравиро дорад: вазни киёсии донишчуёни аз синфи 9 дар шумораи умумии донишчуёни муассисахои тахсилоти миёнаи касбй аз 19,8 то 27,1 фоиз, яъне 7,3 банди фоизй зиёд шудааст, хамин тарик тамоюли омузиши тахсилоти умумй ба тахсилоти миёнаи касбй фаъол гашта истодааст.
Ч,адвали 1.2. Дннамикаи ва таркиби шумораи донишчуёни муассисахои тахсилоти миёнаи касбй. [3]___
Солхо Шумораи дониш-чуён. нафар аз он чумла Шуъбаи рузона дар % ба шумораи умумии донишчуён
рузона Fоибона
нафар буча-вй дар % нафар бучавй дар %
2010/2011 37550 28926 21326 73,7 8275 5138 62,1 77,0
2011/2012 40095 30091 22228 73,8 7459 4499 60,3 75,0
2012/2013 42277 32098 22278 69,4 7997 4203 52,5 76,0
2013/2014 43777 33813 21748 64,3 8464 4324 51,1 77,2
2014/2015 59356 44251 26852 60,7 13100 5072 38,7 74,5
2015/2016 68325 52817 28590 54,1 13971 5803 41,5 77,3
2016/2017 73333 56937 28180 49,5 14768 4708 31,9 77,6
2017/2018 80432 61048 25870 42,4 17591 5074 28,8 75,9
2018/2019 85579 67695 25644 37,9 15195 4458 29,3 79,1
2019/2020 87696 70836 24007 33,9 14796 4531 30,6 80,7
Х,исоб карда шуд аз руи Мачмуи омории сохаи маорифи Ч,умх,урии Точикистон (кисми 2.) - Душанбе 2018, с.59; Мачмуи омории сохаи маорифи Чумхурии Точикистон (кисми 2.) -Душанбе 2020, с.58
Дар муассисахои тахсилоти миёнаи касбии мамлакат асосан донишчуёни бахши рузона тахсил менамоянд, ки онхо имконияти васеъро барои азхуд намудани донишхои фарогир вобаста ба касбу ихтисос доро мегарданд. Талабот ба ин шакли тахсилот фаъолияти мунтазами тахсилотй ва иктидори зехниву модии муассисахоро, низ баланд менамояд.Шумораи донишчуёни рузона дар давраи солхои 2010-2020 28,9 то 70,8 хазор нафар зиёд шуда хиссаи онхо дар шумораи умумии донишчуён аз 77 то 80,7 фоиз, яъне 3,7 банди фоизи афзудааст. Суръати рушди шумораи донишчуёни рузона нисбат ба шумораи донишчуёни гоибона балан мебошад: дар ин давраи тахлилй шумораи донишчуёни рузона 41,9 хазор нафар зиёд шуда, сатхи рушди он 244,9 фоизро ташкил додааст, шумораи донишчуёни гоибона бошад 6,5 хазор нафар зиёд шуда сатхи рушди он 178,8 фоизро ташкил додааст. Дар солхои аввал дастгирии давлатии донишчуён аз хисоби бучет зиёд буд ва баъдан пайваста ба ворид шудани муассисахои тахсилоти миёнаи касбй ба муносибатхи бозорй ва афзудани талаботи бозории ахолй, фарзандонй мардум ба касбу ихтисосхои миёнаи касбй тамоюли поёнравии донишчуёни бучавй мушохида мешавад. Масалан, агар дар солхои хониши 2010/2011 73,7 фоизи донишчуёни рузона аз хисоби бучаи давлатй тахсил менамуданд, пас соли 2019/2020 ин нишондиханда ба 33,8 фоизро ташкл дод, дар ин давра 39,8 банди фоизй кам шудааст. Дар шумораи умумии донишчуёни гоибона агар соли 2010/2011 донишчуёни бучавй 62,1 фоизро ташкил медод, пас соли 2019\2020 ин нишондиханда 30,6 фоизро ташкил дод, ки -31,5 банди фоизй кам шудааст. Х,амин тарик, дар давраи тахлилй хиссаи донишчуёни шартномавй дар шумораи умумии донишчуёни рузона аз 26,3 то 66,1 фоиз ва шумораи донишчуёни гоибона аз 37,9 то 69,4 фоиз афзудааст. Вокеан хам бо баробари афзудани даромади ахолй бузургии харочоти онхо бахри пардохти хизматрасонихои тахсилотй дар мачмуи харочотхои онхо тамоюли афзянда пайдо карда истодааст. Х,амин тарик дар мамлакат бозори хизматрасонихои тахсилоти миёнаи касбй рушд ёфта истодааст ва дар танзими фаъолияти муассисахои тахсилоти миёнаи касбй механизмхои бозорй накши мухим пайдо кардааст. Дар ин пахноии бозори хизматрасонихои тахсилотй мухити ракобатй пайдо шудааст, ки он ба мухарики тавонои рушди низоми тахсилоти миёнаи касбй табдил хам ёфтааст. Муассисахои ин низом дар чустучуи навгонй ва механизмхои нави ташкили раванди тахсилот ва тайёр намудани ихтисосхои ба бозори мехнат чавобгу саъю кушиш доранд.
Дар минтакахои мамлакат вобаста ба талаботи сохахои ичтимоиву иктисодй ва бозори мехнати он зиёдшавии шумораи муассисахои тахсилоти миёнаи касбй ва афзудани донишчуни он, низ мушохида мешавад. Ба истиснои ВМКБ дар тамоми вилоятхои мамлакат шумораи муассисахои тахсилоти миёнаи касбй ва донишчуёни он тамоюли афзуданро дорад.
Чддвали 1.3.
Динамикаи муассисахои тахсилоти миёнаи касбй ва донишчуёни он дар минтакахои мамлакат. [31 ___
Солхо 2014/2015 2020/2021 ТаFиро т (+,-)
Муасси- Шумораи Муасси- Шумораи Муасси- Шумораи
сахо,вохид донишчун сахо, вохид донишчун сахо, вохид донишчун
Дар мамлакат 60 59356 78 93531 18 34175
аз он чумла:
ВМКБ 1 405 1 382 -23
вилояти Хатлон 12 16002 26 26064 14 10062
вилояти СуFд 19 16735 21 22519 2 5784
ш.Душанбе 12 14132 14 23303 2 9171
НТЧ, 16 12082 16 21263 9181
Манбаъ: ^исоб царда шуд аз руи Мацмуи омории сощи маорифи Чущурии Тоцикистон (цисми 2.) - Душанбе 2018, с.61; Мацмуи омории сощи маорифи Чущурии Тоцикистон (цисми 2.) - Душанбе 2020, с.58
Чи тавре, ки ракамхои чадвали 1.3. нишон медихад дар давраи солхои 2014- 2021 дар вилояти Хатлон шумораи коллечхо аз 12 то 26 адад зиёд шуда, шумораи донишчуёни он аз 16,0 то 26,0 хазор нафар, яъне дар ин давра беш аз 10 хазор нафар зиёд шудаанд, ки 29,4 фоизи афзоиши шумораи донишчуёнро дар мамлакат ташкил медихад. Дар вилояти Сугд
дар ин давраи тахлилй шумраи коллечхо 2 адад зиёд шуд, шумораи донишчуёни онхо 5,8 хазор нафар зиёд шудааст, ки беш аз 17 фоизи афзоиши шумораи донишчуёнро дар мамлакат ташкил додааст. Дар давраи тахлилй дар шахри Душанбе 2 колеч зиёд шуда шумораи донишчуёни онхо 14,1 то 23,3 хазор нафар афзоиш ёфтааст. Хиссаи онхо дар афзоиши шумораи донишчуёни муассисахи тахсилоти миёнаи касбии мамлакат 26,7 фоизро ташкил додааст. Дар НТЧ шумораи муассисахои тахсилоти миёнаи касбй бетаъгир мондааст, аммо шумораи донишчуёни онхо кариб 9,2 хазор нафарро ташкил додааст, ки кариб 27%и афзоиши шумораи донишчуёнро дар мамлакат ташкил медихад. Вокеан хам таъгирот ва ё афзоиши шумораи колечхо ва донишчуёни онхо вобаста ба сатхи чойгиршавии захирахои мехнатй ва рушди сохахои иктисодиву ичтимоии минтакахо сурат гирифтааст. Масалан, вилояти Хатлон минтакаи калонтарини мамлакат махсуб мешавад, мувофикан афзоиши шумораи муассисахои тахсилоти миёнаи касбй ва донишчуёни он нисбат ба дигар минтакахо баланд мебошад.
Фаъолияти мунтазам ва устувори муассисахои тахсилоти миёнаи касбй аз сатхи талаботи чомеа ба хизматраснихои тахсилоти онхо вобастагй дорад, ки он дар тамоюли кабули донишчуён инъикос меёбад.
Ч,адвали 1.4. Дннамикаи кабули донишчуёни муассисахои тахсилоти миёнаи касбй дар минтакахои мамлакат. [3]_____
Солхо дар мамлакат ВМКБ вилояти Хатлон вилояти Сугд ш.Душанбе нтч
наф. % наф. % наф. % наф. % наф. % наф.
2014/2015 23080 100,0 135 0,58 6104 26,4 6330 27,4 5656 4,5 4855 21,0
2015/2016 26146 100,0 135 0,52 6776 25,9 7771 29,7 5867 22,4 5597 21,4
2016/2017 23637 100,0 84 0,35 6440 27,2 6532 27,6 5254 22,2 5357 22,7
2017/2018 32534 100,0 81 0,25 7454 22,9 6102 18,8 5928 18,2 5869 18,0
2018/2019 26764 100,0 71 0,27 7008 26,2 6576 24,6 6837 25,5 6272 23,4
2019/2020 25423 100,0 97 0,38 6601 26,0 6562 32,8 6258 25,8 5905 23,2
2020/2021 33266 100,0 207 0,62 8724 26,2 7295 21,9 7680 23,1 7360 22,1
Х,исоб карда шуд аз руи: Мачмуи омории сохам маорифи Чумхурии Точикистон (кисми 2.) - Душанбе 2021, с.63
Чи тавре, ки ракамхои чадвали 1.4. нишон медихад дар давраи солхои 2014-2021 шумраи кабули донишчуён ба колечхо дар мамлакат аз 23,9 то 33,2 хазор нафар ва ё беш аз 44,3 фоиз афзудааст. Дар минтакахои мамлакат, низ тамоюли афзоиши кабули днишчуён мушохида мешавад: дар давраи тахлилй дар вилояти Хатлон шумораи кабули донишчуён аз 6104 то 8724 нафар ва ё 42,9% афзудааст; дар вилояти Сугд аз 6330 то 7295 нафар, яъне 15,2 %, дар ш. Душанбе аз 5656 то 7680 нафар, 33,7%. дар НТЧ, бошад аз 4855 то 7360 нафар, яъне 51,6 % афзудааст. Чуноне, ки мебинем рушди баланди кабули донишчуён дар колечхои вилояти Хатлон (142,9) ва НТЧ (151,6%) мушохида мешавад. Соли 2020/2021 дар шумораи умумии кабули донишчуён вазни киёсии колечхои вилояти Хатлон 26,2%. вилояти Сугд -21,9%. ш. Душанбе -23,1%, НТЧ бошад 22,2 фоизро ташкил додааст. Дар ин давраи тахлилй тамоюли болорави факат вазни киёсии шумораи кабули донишчуёни колечхои НТЧ мушхида мешавад, ин нишондиханда 1,1 банди фоизй зиёд шудааст. Дар умум, тамоюли афзоиш ёфтани талаботи ахолй ба тахсилоти миёнаи касбиро сатхи дарки ахолй оид ба зарурати гирифтани тахсилоти касбй, шарти асосии дарёфти чойи кор ва ба даст овардани даромад мебошад, муаяйн намудааст.
Натичаи нихои фаъолияти муассисахои тахсилоти миёнаи касбй дар шумораи хатми донишчуёни онхо хамчун барориши мутахасисони касбй сатхи миёна ифода меёбад. Яъне, хатм хамчун махсулоти нихой оид ба истифода ва ё харчоти самраноки захирахои молиявию модии онхо шаходат медихад ва хиссаи онхоро дар ташаккул ва рушди сармояи инсонии чомеа, сохахои иктисодиёт ифода менамояд. Ракамхои чадвали 2.1.5. нишон медихад, ки дар мамлакат дар давраи солхои 2014\2021 шумораи хатмкунандагони донишчуёни муассисахои тахсилоти миёнаи касбй аз 11740 то 22370 нафар ва ё 90,5 % зиёд шудааст. Пас аз соли 2017 дар колечи ВМКБ хатми донишчуён мушохида намешавад, ин холат аз он шаходат медихад, ки муассисаи муассисахои тахсилоти миёнаи касбии ин вилоят дар арафаи бархамхурй карор дорад.
Дар шумораи хатми донишчуён колечхои вилояти Хатлон пешсаф мебошад. Дар ин давраи тахлили шумораи хатм аз 3776 то 6428 нафар, ва 70,2 фоиз зиёд шудааст. Дар вилояти Сугд бшад соли 2021 5606 нафар донишчуён хатм намуланд, ки нисбат ба соли 2014 2 маротиба зиёд аст, дар ш.Душанбе дар ин давра хатми донишчуён аз 2243 то 5476 нафар ва ё 2,4 маротиба зиёд шудааст. Дар колечхои НТЧ хатми донишчуён аз 2980 то 4771 нафар ва ё 60,1% зиёд шудааст.
Дар соли 2021 вазни киёсии хатми днишчуёни колечхои вилояти Хатлон дар шумораи умумии хатми днишчуёни мамлакат 28,7 фоизро ташкил дода нисбат ба соли 2014 3,4 банди фоизи кам шудааст. Ин нишондихадахо дар вилояти Сугд 25,0 фоизо ташкил дода, 1,9 банди фоизй зиёд шудааст. колечхои ш.Душанбе 24,4 фоизи шумораи хатмкунандагони мамлакатро ташкил дода нисбат ба соли 2014 5,3 банди фоизй афзудааст Ч,адвали 1.5.
Динамикаи хатми донишчуёни муассисахои тахсилоти миёнаи касби дар минтакахои мамлакат. [3]_
Сол-хо дар мамлакат ВМКБ вилояти Хатлон вилояти СуFД ш.Душанбе нтч
наф. % наф. % наф. % наф. % наф. % наф. %
2014/2015 11740 100 30 0,25 3776 32,1 2711 23,0 2243 19,1 2980 25,3
2015/2016 12093 100 155 1,28 3665 30,3 3332 27,5 2753 22,7 2188 18,0
2016/2017 12670 100 170 1,34 4284 33,8 3592 28,3 2479 19,5 2145 16,9
2017/2018 17179 100 0 0 4735 27,5 4857 28,2 4109 23,9 3478 20,2
2018/2019 19961 100 0 0 6318 31,6 4931 24,7 4489 22,4 4223 21,1
2019/2020 19677 100 0 0 5859 29,7 4851 24,6 5034 25,5 3933 19,9
2020/2021 22370 100 89 0,39 6428 28,7 5606 25,0 5476 24,4 4771 21,3
Таъ^ирот, % 190,5 - 296,6 0,14 170,2 -3,4 206,7 1,96 244,1 5,37 160,1 -4,0
Манбаъ: Х,исоб царда шуд аз руи: Мацмуи омории сощи маорифи Цущурии Тоцикистон (цисми 2.) - Душанбе 2020, с.64
Соли 2020 ба колечхои НТЧ, бошад 21,3 фоизи хатми донишчуёни мамлакат рост омадааст, аммо нисбат ба соли 2010 4 банди фоизй кам шудааст. Тагироти сохтории манфй аз заиф гаштани фаолияти онхо, ки аз сатхи заифи мутобикатсозй бо бозори мехнат, умуман муносибатхои бозорй бармеояд, шаходат медихад.
Максади асосии тахсилот хамчун раванди педагогй, рисолати он баланд бардоштани арзиши шахс хамчун шахсият, корманд, шахрванд мебошад. Бинобар он солхои охир дар муассисахои тахсилоти миёнаи касбй тадричан кувваи кории зехни кишвар чалб шуда, суръати он сол аз сол меафзояд. Чуноне, ки чадвали 1.6. нишон медихд дар давраи солхои 2014-2021 шумораи омузгорони тахсилоти миёнаи касбй аз 4500 то 6819 нафар, ва ё беш аз 51,5 фоиз зиёд шудааст. Шумораи кормандони омузгорони асосй аз 2469 то 4768 зиёд шуда шумораи кормандони дучояи он кам шудааст. Дар ин давраи хиссаи омузгорони асосии он аз 54,8 то 69,9% ва ё 15 банди фоиз зиёд шудааст. Ин тамоюли мусби мебошад, зеро аз як тараф зиёдшавии кормандони муассисахои тахсилоти миёнаи касбй вобаста ба афзудани талаботи ахолй ба тахсилоти миёнаи касбй ва зиёд шудани шумораи муассисахои миёнаи касбй дар давраи тахлилй сурат гирифтааст Ч,адвали 1.6.
Динамикаи шумораи омузгорон дар муассисахои тахсилоти миёнаи ^ касби. [4
2020/2021
Нишондихндах 2014/201 2015/201 2016/201 2017/201 2018/201 2019/202 2020/202 ба
о 5 6 7 8 9 0 1 2014/2015 дар %
Х,амагИ 4500 5119 5091 5188 5775 6381 6819 151,5
аз он чумла
Шумораи
умумии омузгорони 2469 2505 3282 3273 3914 4260 4768 193,1
асоси
дар фоиз 54,8 48,9 64,4 63,1 67,7 66,7 69,9 15,0
Манбаъ: Х,исоб карда шуд аз руи: Маориф дар Цум^урии Тоцикистон- Агентии омори назди Президенти Цумуурии Тоцикистон, 2020 с. 57
Аз тарафи дигар, дар муассисахои тахсилоти миёнаи касбй низоми устувори хавасмандй ташаккул ёфтааст. Пеш аз хама тамоюли болоравии сатхи музди мехнати кормандони ин муассисахо мушохида мешавад, бинобар он вазни киёсии кормандони дучоякор паст шудааст.
Чи тавре, ки тахлилхо нишон дод, дар шароити тахаввулоти бозории низоми тахсилоти касбй диверсификатсияи манбахои маблаггузорй сурат гирифт, ки кам шудани маблаггузории давлатии тахсилотро хавасманд намуд. Интизор меравад, ки раванди густариши манбаъхои маблаггузорй дар оянда идома хохад ёфт. Дар баробари маблаггузории давлатй ба сифати манбаъхои маблаггузории маориф харчи бештар пардохт барои таълим ва хизматрасонихои дигари муассисаи тахсилот, дастгирии молиявии сохахои саноат, сохторхои тичоратй ва дигар намояндагони бахши хусусй истифода мешаванд. Зеро, дар чомеа дар сатхи объективй талабот ба тахсилоти касбй вучуд дорад, ки манфиатхо аз тахсилот амали мегардад. (Чадвали 1.7.)
Ч,адвали 1.7.
Манфиатхо аз тахсилот_
Манфиат-дорон Мустаким (дар шакли пул ифодаёбанда) Гайримустаким
Инсон Афзоиши музди мехнат Баланд бардоштани фарханги умумй
Корхона Афзоиши хосилнокии мехнат Пахнкунии инноватсияхои технологй, бехтарсозии фазо дар гурух ва гайра
Чомеа Афзоиши сах,м ба даромади миллй Кохишёбии чинояткорй, ба даст овардани ризоияти бештари ичтимой ва гайра
Манбаъ: Аз цониби муаллиф тащя карда шудааст.
Азбаски манфиатхои тахсилотро хам чомеа дар мачмуъ, хам корхонахо ва хам худи одамон дар натичаи тахсилоти худ ба даст меоранд, ин манфиатхо метавонанд мустаким бошанд, яъне бо пули накд ифода ёбанд, ё метавонад гайримустаким, берун аз доираи ифодаи арзишй ва музди мехнат бошанд. Тахсилот ба баланд шудани хосилнокии мехнати кормандон, зиёд шудани сахми онхо ба даромади миллй оварда мерасонад, ки ин дар афзоиши музди мехнат инъикос ёфта, манфиатхои бевоситаи тахсилот бо он вобастаанд. Манфиатхои гайримустаким, берун аз сохаи маориф - ин баланд бардоштани фарханги умумии одамон, кохишёбии чиноят, ноил шудан ба ризоияти бештари ичтимой, пахн намудани навоварихои технологй ва гайра мебошанд. Давлат дар ин холат яке аз харидорони ин мол дар баробари шахсоне, ки тахсилот мегиранд (донишчуён), корхонахо, ташкилотхои гуногуни чамъиятй мебошад. Хусусияти манфиатхо аз тахсилот буданро манбаъхои асосии маблаггузории маориф: хусусй, корпоративй ва давлатиро муайян мекунад.
Тагйирёбии самтхои афзалиятноки рушди низоми тахсилоти миёнаи касбии чумхурй, ки дар тайёр кардани максадноки мутахассисоне, ки аз чониби иктисодиёт дар дурнамои дарозмухлат талаб карда шудаанд, накш ва ахамияти маблаггузории давлатро муайян менамояд, ки хачми онхо дар солхои охир афзоиш ёфта истодааст. Дар тули солхои истиклолияти давлатии чумхурй рушди муассисхои тахсилоти миёнаи касбй таъмин карда шуд. Масалан факт дар давраи солхои 2015-2020, яъне дар панч соли охир хачми маблаггузории давлатй дар сохаи маориф аз 2918,7 млн. сомонй то 5004,7 млн. афзоиш ёфт. Дар давраи мавриди тахлил вазни холиси он дар харочоти умумии давлатй ба хисоби миёна 16%-ро ташкил дод[4]. Маблаггузории давлатй дар сохаи тахсилоти миёнаи касби аз 83,1 то 260,9 млн. сомни ва ё беш аз 3,1 маротиба афзудааст. Х,иссаи маблаггузории давлатии ин соха дар хачми умумии маблггузории сохаи маориф дар давраи тахлилй аз 2,8 то 4,6 фоиз, ва ё беш аз 1,8 банди фоизй афзудааст. ( ниг. чадвали 1.8. ).
Ч,адвали 1.8. Динамикаи харочоти давлати ба муассисхои тахсилоти миёнаи касби
Нишондихандахо 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2021 ба 2015 дар %
Х,амагИ дар сохаи маориф 2918,7 3146,2 3581,2 3863 4404,9 5004,7 5597,1 191,7
аз он чумла:
тахсилоти миёнаи касбИ 83,1 100,2 140,2 146,8 176,9 222,4 260,9 313,9
дар % 2,8 3,18 3,9 3,8 4,0 4,4 4,6 1,8
Манбаъ: Х,исоб карда шуд аз руи: Маориф дар Цум^урии Тоцикистон- Агентии омори назди Президенти Цумуурии Тоцикистон, 2020 с. 218. 2021, 221
Баланд бардоштани сатхи даромаднокии ичтимой ва хусусй аз сармоягузорй дар сохаи тахсилоти касбй, бехтар намудани фазои сармоягузорй дар соха хамчун шарти калидй барои чалби сармоягузорихои хусусй хизмат мекунанд. Ислохоти низоми муносибатхои мутакобила дар сохаи тахсилотй миёнаи касбй, ташаккули заминаи дахлдори меъёрию хукукй ва самтгирй ба баланд бардоштани дурнамои ракобатпазирии он танхо дар натичаи хамкорихои фаъоли хамаи субъектхои бозор ва ба туфайли тахияи стратегияи равшани муосиркунонии соха имконпазир мегарданд.
Хулоса, Дар айни замон кисми муаяйни харочот барои тахсилот миёнаи касбй аз чониби давлат пардохт карда мешавад. Бояд зикр намуд, ки айни замон маблаггузории давлатй дар сохаи тахсилоти миёнаи касбй такмил ва оптимизатсияи низоми таксимоти захирахои бучетии аз чихати марказонидашуда чудошавандаро дар доираи шаклхои нави хамкорихои тамоми муассисахои тахсилоти касбй талаб мекунад. Айни замон хачми маблаггузории бучавии сохаи тахсилоти олии касбй нисбатан баланд аст: дар давраи солхои 2015-2020 маблаггузории давлатии ин соха аз 477,1 то 781,5 млн сомони зиёд шудааст[4]. Маблаггузории бучетии сохаи тахсилоти олии касбй аз афзоиши тадричии хиссаи харочот барои тахсилот дар мачмуъ ва барои тахсилоти касбй аз чумла гувохй медихад. Чунин динамикаи харочоти бучет, пеш аз хама, бо он шарх дода мешавад, ки афзалиятхои тахсилоти олй дар чомеа бартарият доранд; мутаносибан харочоти давлат барои дастгирии тахсилоти олй тамаркуз мешаванд. Аз тарафи дигар, барои тахсилоти ибтидоии касбй ва миёна, ки масъулият барои маблаггузории он тибки конунгузории чумхурй ба бучетхои вилоятй ва махаллй вогузор карда шудааст, маблаггузории кифоя амалй карда намешаванд. Чунин муносибат дар таксимоти захирахои мутамарказ камсамарабахш ба назар мерасад. Ба назари мо, дар айни замон талошхои давлат бояд ба баркарорсозии нуфузи тахсилоти миёнаи касбй равона карда шаванд. Дар кишвар «дастахои корй», мухандисони сатхи миёнаи тахсилотгирифта намерасанд. Тахлили вазъи кунунй дар бозори мехнат, аз чумла дар корхонахои давлатй, аз мавчудият ва зиёдшавии доимии нарасидани мутахассисони категорияи миёна шаходат медихад. Ташаккули фармоиши давлатй барои чунин мутахассисон ва маблаггузории мутамаркази дахлдор метавонанд дар дурнамои миёнамухлат сифати тайёркунй ва тахсилоти коргаронро бехтар кунанд, ки ба мувозинати талабот ва пешниход дар бозори мехнати иктисодиёт мусоидат мекунанд.
АДАБИЁТ
Закон Республики Таджикистан «Об образовании» от 22 июля 2013г. (№1004).
Закон Республики Таджикистан «О высшем и послевузовском профессиональном образовании» от 8 декабря 2003г (№48).
Мачмуи омории сохаи маорифи Чумхурии Точикистон (кисми 2.) - Душанбе 2021.-240 с. Маориф дар Ч,умхурии Точикистон- Агентии омори назди Президенти Ч,умхурии Точикистон, 2020 с. 278 с
Мирсаидов А. Б. Инститциональние аспекты инновационного развития учреждений общественного сектора экономики/А.Б. Мирсаидов //Экономика Таджикистана, 2017, № 2.-С. 71-18 Аникеев А. А. Современная структура образования в Германии/А.А. Аникеев, Е.А. Артуров // Alma mater. - 2012.- № 3.- C. 67
Рушди маориф ва илм дар даврони истиклоияти давлатй - Душанбе: Маориф, 2016. - 200 с Клюев А. К. Экономика классического университета в переходный период / А. К. Клюев, В. С. Петухо-ва // Университетское управление: практика и анализ. 2005 г.. № 6(39). С. 66-70.
Статистический ежегодник Республики Таджикистан (официальное издание) Агентство по статистике при Президенте Республики Таджикистан. - Душанбе - 2018-2019. 259 с.
