CC BY
11ТДУ 339 (575).3 РУШДИ ИЦТИСОДИИ МАЪЛУМОТИ МИЕНАИ КАСБИ ДАР чумхурии ТОЦИКИСТОН
АЮБОВ ДИЛОВАР МИРЗОШАРИФОВИЧ,
номзади илм^ои щтисодй, дотсенти кафедраи щтисодиёт ва идоракунни Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба ном. С Айнй.
Сурога ш.Душанбе 734000, хиёбони Рудаки 121;
АЛИЗОДА ХУСНИГУЛИ СОХДБ, муаллими калони кафедраи щтисодиёт ва идоракунии Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба ном. С Айнй. Сурога ш.Душанбе 734000, хиёбони Рудаки 121, Тел.: (+992) 918153533;
Дар мацола рушди щтисодии та^силоти миёнаи касбии Цум^урии Тоцикистон баррасй шудааст, ки хеле му^им аст. Маълумоти миёнаи касбй яке аз шаклхои асосии таълим буда, максад аз он тайё'р кардани ташкилотчиён ва рофарони звенохои ибтидоии истехсолот, ёрдамчиёни мутахассисони баландихтисос, мустакилонаи кори ихтисоснок мебошад. Аз ин ру, дар ин мацола на тащо рушди та^силоти миёнаи касбй, балки таъсири омил^ои ицтисодй ва сиёсати хорицй ба рушди маориф дар сол^ои истицлолият низ мавриди баррасй царор гирифтааст.
Мацсади мацола: омузиши рушди ицтисодии та^силоти миёнаи касбии Цум^урии Тоцикистон дар давраи истицлолият мебошад.
Дар асоси натица^ои та^циц проблемами рушди ицтисодии та^силоти миёнаи касбии Цум^урии Тоцикистон муайян карда шуданд, ки аз цониби мацомоти сало^иятдор исло^от тацозо мекунанд.
Калидвожа^о: рушди ицтисодиёт, менецмент, та^силоти миёнаи касбй, ихтисос, тахассус, сат^и та^силот, ицтисоди бозорй, хизматрасонй.
ЭКОНОМИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЯ СРЕДНЕГО ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
АЮБОВ ДИЛОВАР МИРЗОШАРИФОВИЧ,
кандидат экономических наук, доцент, кафедры экономика и управления Таджикского государственного педагогического университета. С.Айни, Адрес: 734000, г. Душанбе проспект 121;
АЛИЗОДА ХУСНИГУЛИ СОХИБ, старший преподаватель кафедры экономика и управления Таджикского государственного педагогического университета. С.Айни.
Адрес: 734000, г. Душанбе. Тел.: (+992) 918153533;
В статье рассматривается экономическое развития среднего профессионального образования в Республики Таджикистан, которое является очень актуальным. Среднее профессиональное образование является одной из основных форм образования, имеет целью подготовку непосредственных организаторов и руководителей первичных звеньев на производстве, помощников специалистов высшей квалификации, самостоятельных исполнителей квалифицированной работы. Поэтому в настоящей статье исследуются не только вопросы развития среднего профессионального образования, но и влияние экономических и внешнеполитических факторов на развитие образования за годы независимости.
Цель статьи: исследование экономического развития среднего профессионального образования в Республики Таджикистан в период независимости.
По результатам исследования: выявлено проблемы экономического развития среднего профессионального образования в Республики Таджикистан, что требует реформы со стороны компетентных органов власти.
Ключевые слова: экономическое развитие, управление, среднее профессиональное образование, специальность, квалификация, уровень образование, рыночная экономика, услуга.
ECONOMIC DEVELOPMENT OF SECONDARY VOCATIONAL EDUCATION IN REPUBLIC OF TAJIKISTAN
AYUBOVDILOVAR MIRZOSHARIFOVICH,
candidate of economic science, associate professor of the Department of Economics and Management Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ainy, Adress 734003, Dushanbe city avenue Rudaki 121;
ALIZODA HUSNIGULISOHIB, Senior Lecturer, Department of Economics and Management Tajik State Pedagogical University. S. Aini.
Adress 734003, Dushanbe city avenue Rudaki 121, Phone: (+992) 918153533;
The article discusses the economic development of secondary vocational education in the Republic of Tajikistan, which is very relevant. Secondary vocational education is one of the main forms of education; it aims to train direct organizers and managers of primary links in production, assistants to highly qualified specialists, and independent performers of qualified work. Therefore, this article examines not only the development of secondary vocational education, but also the influence of economic and foreign policy factors on the development of education over the years of independence.
The purpose of the article is to study the economic development of secondary vocational education in the Republic of Tajikistan during the period of independence.
Based on the results of the study, the problems of economic development of secondary vocational education in the Republic of Tajikistan were identified, which require reform by the competent authorities.
Key words: economic development, management, secondary vocational education, specialty, qualification, level of education, market economy, service.
Мукаддима. Дар охири асри XX ва ибтидои асри XXI дар хаёти ичтимоию иктисодй ва сиёсии Точикистон дигаргунихои бузург ба амал омаданд. Бузургтарин ходисаи ин замон сохиби истиклолият пас аз пошхурии Иттиходи Шуравй ва канда шудани робитахои иктисодй бо бисёре аз чумхурихо мебошад. Ин дар назди Чумхурии Точикистон вазифахои мураккаб гузошт, ки яке аз онхо ислохоти системаи маориф буд, зеро таърихи башарият нишон медихад, ки маориф ва чомеа чудонопазиранд. Тамоми мушкилоти глобалй (иктисодй, ичтимой, сиёсй, фархангй, демографй ва гайра), ки чомеа бо ин ё он шакл дучор меояд, ба сохаи маориф таъсир мерасонад. Масалан, бинобар мушкилоти иктисодие, ки дар бисёр кишвархо, аз чумла Чумхурии Точикистон аз сар гузаронидаанд, маблаггузории давлатии системаи маориф кам шуда истодааст, ки ин боиси суст шудани тачхизоти моддию техникии муассисахои таълимй, паст шудани сифати тахсилот мегардад. тайёр кардани мутахассисони дорой маълумоти миёнаи касбй[1].
Маълумоти миёнаи касбй яке аз шаклхои асосии таълим буда, максад аз он тайёр кардани ташкилотчиён ва рохбарони звенохои ибтидоии истехсолот, ёрдамчиёни мутахассисони баландихтисос, мустакилонаи кори ихтисоснок мебошад.
Х,оло дар Чумхурии Точикистон маълумоти миёнаи касбй-техникй дар техникумхо ва мактабхо ба рох монда мешавад. Онхо кариб барои хамаи сохахои хочагии халки чумхурй аз руи зиёда аз 96 ихтисос кадрхо тайёр мекунанд. Онхо аз руи намудхои фаъолияти ояндаи мутахассиси звенои миёна: маориф, санъат, тандурустй, тарбияи чисмонй, иктисодиёт, хочагии кишлок, геология, чустучу ва азхудкунии конхои фоиданок, мошинсозй, энергетика, металлургия, технологияи хурокворй, сохтмон, наклиёт ва гайра.
Х,озир шумораи талабагони омузишгоххои миёнаи касбй-техникй аз 29 хазор нафар гузашта, ба омузишгоххои миёнаи касбию техники соле ба хисоби миёна кабули чавонон 9600 нафарро ташкил медихад. Омузишгоххои миёнаи касбй-техникй бо кадрхои дорои ихтисоси зарурии хамаи сохахои хочагии халки чумхурй муътадил таъмин гардиданд. Х,ар сол зиёда аз 5 хазор нафар тамомкунандагони омузишгоххои миёнаи касбй-техникй ба кор фиристода мешаванд. Ин сохахои хочагии халки чумхуриро бо мутахассисони звенои миёна таъмин мекунад[10].
То ибтидои солхои 90-уми асри XX дар Точикистон сатхи баланди саводнокии ахолии калонсол (тибки баруйхатгирии соли 1989 99%) ва захираи хуби мехнатй - 77 фоиз маълумоти миёна ва олй доштанд. Муассисахои таълимй дар хама сатххо барои
аксарияти ахолй дастрас буданд. 9 сентябри соли 1991 Точикистон давлати сохибистиклол шуд, аммо хамзамон ба факру нодорй, ки дар натичаи катъ шудани кумакпулй аз марказ ба вучуд омадааст, низ даст ёфт. Дар Точикистон дар пайи чанги шахрвандии солхои 1991-1997 боз хам шадидтар шуд, ки хисороти умумии он 7 миллиард долларро ташкил медихад.
Шароити хозира такмили сохтори системаи маорифи чумхуриро талаб кард, ки ба он муассисахои томактабй ва берун аз мактаб, мактабхои ибтидой, асосй ва миёна, литсейхо, гимназияхо, омузишгоххои касбй-техникй, коллечхо ва техникумхо, инчунин хамчун донишкадахо ва дигар марказхои тахсилоти баъдидипломи (такмили ихтисос), аспирантура ва докторантура.
Дар ин бора Президенти Чумхурии Точикистон Эмомали Рахмон дар маколаи худ «Чумхурии Точикистон дар остонаи асри 21» кайд мекунанд: - «Асри 21 асри информатика, технологияхои нав аст. Точикистон набояд ба сарзамине табдил ёбад, ки дар он технологияхои кухнаро «партофт» имконпазир бошад. Барои пешгирии ин ходиса бояд дар бораи чавононе, ки навтарин дастовардхои тамаддуни муосирро бо забонхои пешрафтаи он ва дар заминаи донишхои пешрафтаи кишварамон ва хоричи кишвар аз худ карда тавонанд, сари вакт гамхорй кард. Дар солхои истиклолият дар системаи маорифи кишвар типхои нави давлатии муассисахои таълимй пайдо шуданд.
Вале проблемаи инкишофи маълумоти миёнаи касбй-техникй дар чумхурй имруз яке аз проблемахои тезу тундтарин мебошад. Барои ба даст овардани натичахои самарабахш дар халли ин проблемаи мухим тадбирхои мухими иктисодй, сиёсй, илмй ва ташкилй талаб карда мешавад. Хдлли бисёре аз ин масъалахо донистани шароити вокеии таъсис ва рушди Чумхурии Точикистонро чи дар замони Шуравй ва чи дар замони муосир такозо мекунад. Тахлил, чамъбасти ин мушкилот шароити мураккаб ва хоси рушди ичтимоию иктисодии минтакахои гуногуни чумхурй, тахия нашудани принсипхои методй, ташкилй ва равишхои низоми тахсилоти миёнаи касбиро дар давлати дунявии демократй бозмедорад.
Аз ин ру, дар ин макола на танхо рушди тахсилоти миёнаи касбй, балки таъсири омилхои иктисодй ва сиёсати хоричй ба рушди маориф дар солхои истиклолият низ мавриди баррасй карор гирифтааст.
Асосхои назариявии системаи маориф дар асархои олимони машхур гузошта шудаанд: П.П. Блонский, Ш.И. Голанта, А.Г. Калашников, С.Т.Шацский ва дигарон.
Проблемахои маориф дар асархои О. Абдулина, С.И. Архангельский, Е.П.Белозерцев, Ю.А.Абдуллоев, К.Я.Бендриков, Х.Нигматуллоев, М.Р.А.Абдуллоева, Х.Д. Чонназарова ва дигарон.
Дар осори Шукуров М.Р. оид ба вазъи маорифи Точикистон дар замони шуравй маводи бойи далелй мавчуд аст. «Таърихи хаёти мадании Точикистони советй. (19171941)» (Душанбе: Ирфон, 1970) ва «Х,аёти мадании Точикистон дар давраи социализми мутараккй» (-Душанбе: Ирфон, 1980). Дар Онхо проблемахои таълими ибтидой, миёна ва миёнаи касбии Точикистон дар солхои Хокимияти Советй кисман инъикос карда шудаанд.
Оид ба таърих ва масъалахои умумии маориф дар Точикистон як катор тадкикотхо мавчуданд, масалан, Додихудоева Н.М. дар кори рисолаи номзадиаш «Маорифи халк дар Вилояти Мухтори Кухистони Бадахшони Чумхурии Точикистон (1924-1995)» таърих ва вазъи маорифи Вилояти Мухтори Кухистони Бадахшонро мавриди баррасй карор додааст.
Шукуров Т.А. дар рисолаи илмии худ «Системаи дидактикии фаъолгардонии фаъолияти маърифатии мактаббачагон ба воситаи бозй» Асосхои илмию педагогии системаи дидактикии фаъолгардонии фаъолияти маърифатии мактаббачагон ба воситаи бозиро тахкик менамояд.
Дар монографияи Шарипов А.А. «Маълумоти олй дар Точикистон (1971-1991)» (Душанбе: Шарки озод, 1995) фаъолияти макомоти давлатии Точикистон дар тахкими заминаи моддию техникй ва илмии муассисахои таълимии чумхурй дар солхои 1971 -1991 тахлил шудааст.
Пас аз эълони истиклолият дар соли 1991 дар чумхурй оид ба проблемахои таърихи ташаккул ва рушди маориф як катор маколахо ва тахкикотхо ба табъ расидаанд. Аз ин чумла асархои Лутфуллоев М.Л., Кодиров К.Б., Афзалов Х.А., Шарифов X., Нуров А., Иноятова М.И. ва гайра, ки масъалахои муайяни ташкили процесси таълим дар муассисахои таълимй ва азнавсозии мактаби точикиро дар мархалаи Х,озира инъикос кардаанд.
Дар байни асархои ин муаллифон китобу маколахои М.Лутфуллоев сазовори таваччух мебошанд.мактабхо.
Рачабов С.Р оид ба масъалахои рушди маориф дар солхои истицлолият маводи пурарзишро дар бар мегирад. «Маориф дар Чумхурии Точикистон» (Душанбе, 2002) ва Рашидова А.Р. «Маориф барои хама» (Душанбе, 2000), ки воцеахои таърихиро дар робита ва бо чанбахои ичтимой, ицтисодй ва педагогй муфассал тахлил мекунад. Дар онхо муаллифон аз муваффацияту камбудихои сохаи маориф дар солхои аввали истицлолияти Точикистон зикр кардаанд.
Кори Афзалов Х.С. «Таърихи педагогикаи точик» (Душанбе: Матбуот, 2002), доираи масъалахои марбут ба таърихи педагогика аз соли 1917 то охири солхои 90-ро тахциц мекунад.
Аммо ягон нафар аз муаллифони номбурда ба масъалаи ислохот ва дурнамои рушди тахсилоти миёнаи касбй, бахусус тахияи стандартхои нави давлатии тахсилот, нацшахои таълимй, барномахои таълимй, китобхои дарсй ва воситахои таълим ба таври махсус сару кор нагирифтаанд.
Маълумоти васеъ оид ба рафти ислохоти тахсилоти миёнаи касбй аз чониби мо дар натичаи тахлили санадхои меъёрии хуцуцй, хисоботи солонаи Вазорати маорифи Чумхурии Точикистон, раёсатхо ва раёсатхои маорифи вилоятхо, шахру нохияхо ба даст омад. инчунин маводе, ки дар мачаллахои асосии даврй, пеш аз хама дар рузномаву мачаллахо, аз цабили «Омузгор» («Рузномаи муаллим»), «Маърифат», («Рашанфикр»), «Забон ва адабиёти рус дар мактаби точикй», «Адаб», «Чумхурият», «Садои мардум», («Садои халк), «Народная газета», «Мактаб ва чомеа» ва гайра.
Аз хамаи гуфтахои боло бармеояд, ки омузиши раванди ислохот ва рушди тахсилоти миёнаи касбй дар солхои истицлолият, вазъи он, шиносой бо мушкилоти имрузаи он, муайян намудани тамоюлхои асосии такмили он дар давраи гузариш таваччухи зиёди илмй дорад. , зеро ин ба мо имконият медихад, ки тачрибаи чамъшуда барои истифода бурдани он.дар шароити Х,озираи Точикистон.
Дар баробари ин, чунин тадцицот имкон медихдд, ки хусусиятхои раванди ислохоти системаи маориф ва махсусан тахсилоти миёнаи касбй муайян карда шавад.
Ахамияти ичтимоии масъала, цариб пурра набудани тахияи он интихоби мавзуи тадцицотро муайян намуд: «Рушди тахсилоти миёнаи касбй дар Чумхурии Точикистон дар солхои истицлолият (1991-2005)».
Мацсади тадцицот тахлили вазъият ва мушкилоти асосии рушди тахсилоти миёнаи касбй дар Точикистон дар шароити мархалаи демократии рушди чомеа мебошад. Вобаста ба объект, предмет ва хадафи тадцицот вазифахои зерин мураттаб карда мешаванд:
-тачрибаи ичтимоии рушди тахсилоти миёнаи касбй дар Точикистон дар солхои истицлолиятро тавсиф намояд;
- тахлили назарияви ва баходихии вазъи тахсилоти миёнаи касбии Чумхурии Точикистон ва дурнамои рушди онро анчом дихад;
- вазъи тахсилоти миёнаи касбиро дар муассисахои таълимии тахсилоти миёнаи касби ва ташкили раванди таълим тахлил менамояд;
- низоми тайёр кардани мутахассисони зинаи миёна, маблаггузорй ва бо техникаи нав мучаххаз намудани муассисахои таълимй, истифодаи технологияхои муосир ва тахкими заминаи моддию техникии муассисахои тахсилоти миёнаи касбиро тавсиф менамояд;
- омузиши имкони бунёдии татбици тачрибаи кишвархои пешрафта дар сохаи ислохоти маориф дар Точикистон.
Асоси методологии тадцицот аз инхо иборат буд: а) муцаррароти фалсафй оид ба робитаи таърихии падидахои ичтимой, фаъолияти инсон: бо назардошти тачрибаи таърихй хангоми дарки вазифахои муосири таълиму тарбия; б) муцаррароти бунёдии педагогика оид ба афзалияти таълим дар инкишофи шахсияти инсон, нацши таърихи педагогика дар ошкор намудани проблемахои куллии педагогй.
Барои халли вазифахои ба миён гузошташуда мачмуи усулхои тадцицотй: тахцици танцидии маъхазхои педагогй (нацшахои таълимй, барномахо, китобхои дарсии мактабй, архиви чории Вазорати маорифи Чумхурии Точикистон, хуччатхои муассисахои тахсилоти миёнаи касбй ва гайра) истифода шудааст.); мониторинги фаъолияти хонандагони мактабхои миёнаи касбии Чумхурии Точикистон; сухбатхо бо олимон, муаллимон, студентон, коркунони Вазорати маорифи РСС Точикистон.
Асоси сарчашма хуччатхо ва нашрияхои расмии Хукумати Чумхурии Точикистон: ^онуни Чумхурии Точикистон буд
Точикистон «Дар бораи маориф» (1993); ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи тахсилоти олй ва касбии баъд аз муассисаи олии таълимй» (2003); ^арори Хукумати Чумхурии Точикистон № 95 аз 23 феврали соли 1996 «Дар бораи тартиби тахия, тасди; ва татбики стандарти давлатии тахсилот» (1996); Фармони Президенти Чумхурии Точикистон № 842 аз 15 июни соли 2002 «Дар бораи таъсиси Шурои хамохангсозии муассисахои миёнаи касбй, миёна ва ибтидоии касбии Чумхурии Точикистон»; Консепсияи миллии маорифи Чумхурии Точикистон (2002) ва гайра; инчунин Фармонхои Президенти Чумхурии Точикистон; Паёми Президенти Чумхурии Точикистон ба парлумон; нуткхо, маколахо, мусохибахо ва изхороти рохбарони хукумати чумхурият ва Вазорати маорифи Чумхурии Точикистон[8].
Хулоса. маводхои Архиви давлатии миллии Чумхурии Точикистон, архивхои чории Вазорати маорифи Чумхурии Точикистон ва макомоти махаллии он, соби; Вазорати маълумоти олй ва миёнаи махсуси Чумхурии Точикистон, муассисахои таълимии ш. типи нав (литсейхо, гимназияхо ва коллечхо) хамчун сарчашмахои хуччатй хизмат мекарданд.тадкикот
АДАБИЁТ
1. Закон Республики Таджикистан «Об образовании» от 22 июля 2013г. (№1004).
2. Закон Республики Таджикистан «О высшем и послевузовском профессиональном образовании» от 8 декабря 2003г (№48).
3. Ганиева Ситора Баходуровна «Управление Развитием Рынка Образовательных Услуг В Республике Таджикистан». Душанбе 2021-265 с.
4. Кадырова Заррина Халимовна «Развитие социально-экономического потенциала учреждений выешего профессионального образования». / З. Х.Кадырова- Душанбе 2019-292 с.
5. Фархудинов, Исуф Проблемы реформирования и перспективы развития системы образования Таджикистана после обретения независимости / И. Фархудинов - Душанбе 2013.-279 с.
6. Т.Р.Набиуллин «Особенности развития Вуза как субъекта предпринимательской деятельности»
7. Аникеев А. А., Артуров, Е. А. Современная структура образования в Германии/А.А. Аникеев, Е.А. Артуров // Alma mater. - 2012.- № 3.- C. 67
8. Рушди маориф ва илм дар даврони истиклоияти давлатй - Душанбе: Маориф, 2016. 200 с.
9. Клюев А. К. Экономика классического университета в переходный период / А. К. Клюев, В. С. Петухова // Университетское управление: практика и анализ. 2005. № 6(39).-С. 66-70.
10. Статистический ежегодник Республики Таджикистан (официальное издание) Агентство по статистике при Президенте Республики Таджикистан. - Душанбе - 2018-2019.-268 с.
ВАЗЪИ МУОСИРИ РУШДИ ТАХСИЛОТИ МИЁНАИ КАСБЙ
АЛИЗОДА Х^УСНИГУЛИ СОХИБ,
муаллими калони кафедраи щтисодиёт ва идоракуни Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба ном. С Айнй. Сурога: 734000, ш.Душанбе хиёбони Рудакй 121 Тел.: (+992) 918153533;
Дар мацола вазъи муосири рушди тахсилоти миёнаи касбй баррасй шудааст, ки хеле му^им аст. Низоми тахсилоти миёнаи касбии цущурй ба яке аз соущои мууими ицтисодиёти миллй табдил ёфтааст. Ин низоми тахсилот аз мацмуи муассисщо, ташкилотуо ва корхонщо иборат аст, ки пеш аз %ама фаъолияти тщсилотиеро амалй месозанд, ки ба цонеъ гардонидани талаботи гуногуни щолй ба хизматрсониуои тахсилоти, такрористе^солкунй ва рушди цувваи кории ицтисодиёт равона карда шудаанд.
Мацсади мацола: омузиши вазъи муосири рушди тахсилоти миёнаи касбй дар солхои охир мебошад.
Дар асоси натица^ои та^циц проблемами вазъи муосири рушди тахсилоти миёнаи касбй муайян карда шуданд, ки аз цониби мацомоти сало^иятдор исло^от тацозо мекунанд.
Калидвожщо: рушди ицтисодиёт, менецмент, тахсилоти миёнаи касбй, ихтисос, тахассус, сат^и тахсилот, ицтисоди бозорй, хизматрасонй.
