Научная статья на тему 'ВАЛЮТА КУРСИНИ ПРОГНОЗЛАШ ВА УНИ АМАЛГА ОШИРИШДАГИ МУАММОЛАР'

ВАЛЮТА КУРСИНИ ПРОГНОЗЛАШ ВА УНИ АМАЛГА ОШИРИШДАГИ МУАММОЛАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
2
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
валюта / валюта курси / валюта биржалари / прогнозлаш / валюта риски / валюта операциялари / валюта операциялари таҳлили / техник ва фундаментал таҳлил

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Болтаев Тўлқин

Мақолада валюта курсини прогнозлаш моҳияти ва усуллари, валюта операцияларида валюта курси пргнози кўрсаткичларини қўлланилиши, валюта операцияларида прогонозлашнинг аҳамияти тўғрисида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ВАЛЮТА КУРСИНИ ПРОГНОЗЛАШ ВА УНИ АМАЛГА ОШИРИШДАГИ МУАММОЛАР»

ВАЛЮТА КУРСИНИ ПРОГНОЗЛАШ ВА УНИ АМАЛГА ОШИРИШДАГИ МУАММОЛАР

Болтаев Тулкин, катта укитувчи

Тошкент давлат иктисодиёт университети https://doi.org/10.5281/zenodo.12087431

ARTICLE INFO

Qabul qilindi: 05-June 2024 yil Ma'qullandi: 10- June 2024 yil Nashr qilindi: 18- June 2024 yil

KEYWORDS

валюта, валюта курси, валюта биржалари,

прогнозлаш, валюта риски, операциялари, операциялари техник ва

валюта валюта таулили,

ABSTRACT

Мацолада валюта курсини прогнозлаш моуияти ва усуллари, валюта операцияларида валюта курси пргнози курсаткичларини цулланилиши, валюта операцияларида прогонозлашнинг ауамияти тугрисида суз боради.

фундаментал та^лил

Бозор и;тисодиёти даврида мамлакатдаги и;тисодий муносабатлар, х,одиса ва жараёнлар ривожланиши ва равна;и аник; бир режалар остида х,аракат килиши талаб ;илинмок;да. Валюта курсини прогнозлаш айнан шу ма;садлардан бири х,исобланади. Келгусидаги и;тисодий муносабатларни ривожлантириш х,озирги кунда валюта курси курсаткичларига таянган х,олда амалга ошириш ма;садга мувофикдир. И;тисодий муносабатларда мутаносибликка эришиши, и;тисодий муносабатлар уртасидаги богликларни ани;лаш, айни;са валюта курсининг моделлари барча сох,а ва тармо;лардаги келгуси режаларни аник; белгилаш имконини беради.

Валюта ва фонд биржасида иштирок этувчилар ёки уларга богли; фаолият юритувчилар келажакни олдиндан билишни хох,лайдилар. Жах,он молиявий и;тисодий ин;ирози шароитида Хал;аро фонд биржаларида 2008 йилда руй берган ин;ироз бунинг я;;ол исботидир.

Валюта курсини прогнозлаш бош;а макрои;тисодий курсаткичларни прогнозлашга нисбатан жуда мураккаб фаолият х,исобланади.

Валюта курсини тугри прогнозлаш учун Марказий банкнинг тугри валюта сиёсати х,амда инфляция даражасини тартибга солиш борасида килинадиган ишлари мух,имдир. Шунингдек, и;тисодиётнинг очи;лик даражасини х,ам эътиборга олиш лозим. Чунки и;тисодиёт канчалик очи; булса валюта курси ва инфляция даражаси орасидаги мутаносиблик ю;ори булади.

Валюта курсини прогнозлашда туртта йуналиш мавжуд: 1. Энг оддий йуналиш, яъни валюта курси кейинги йилда х,ам бир хилда булади. Бундай тахмин валюта курсини усиши ва тушиши эх,тимоли бир хил эканлигига

асосланган. Узбекистон валюта курсини узгариши эса факат бир томонламаги учун бундай йуналишдан фойдаланиш максадга мувофик эмас.

2. Молиявий бозорларнинг самарадорлигига (фоиз ставкаси) асосланган йуналиш. Яъни Узбекистон кимматли когози (фоиз ставка асосида даромад берувчи), масалан облигацияси 15% даромад берса, АКШда облигация 6% даромад берадиган булсин. Бозор фаолиятига асосланадиган булсак бир йилдан кейинги ушбу даромадлар тенг булиши лозим. Шунга асосланиб х,исобланган курс фоиз ставкаси ю;ори булган мамлакатларнинг валютаси курсини тушишига олиб келади.

3. Учинчи йуналиш мамлакат и;тисодиётини баркарорлигини таъминлашга каратилган. Бунда валюта курсини узгариши натижасида тулов балансининг ижобий сальдосига эришиш кузда тутилган.

4. Охирги йуналиш нарх-навонинг ички ва ташки бозорда тенглаштиришга каратилган. Яъни арзон молларнинг четга кетишини ёки киммат молларнинг четдан келишини тартибга солишда валюта курсидан моливий ричаг сифатида фойдаланилади. Бу усул туловга кобилиятлилик паритетига асосланган булиб узок муддатли прогнозлашда кулланилади.

Валюта курсини прогнозлашдан максад компания ва банкларнинг, шунингдек бошка валюта бозорлари катнашчиларининг карорлар кобул килишида, режаларини белгилашида самарадорликни оширишга, валюта рискларини сугурталашни яхшилашга каратилишидир. Шунингдек прогноз бах,о моливий спекуляторлар фаолиятида х,ам мух,имдир, чунки улар айнан маълум даврдаги курслар фарки, фоизлар ставкаси узгариши, кимматбах,о когозлар курсининг узгариши оркали юкори даромадга эришишлари мумкин.

Валюта курсини прогнозлашда фойдаланиладиган усулларни икки гурух,га булиш мумкин:

1. Микдорий тах,лил асосида амалга ошириладиган статистик усуллар;

2. Сифат томонини тах,лил килиш асосида амалга ошириладиган эксперт бах,оси усуллари.

Статистик усуллар куйидагиларга булинади:

1. Техник тах,лил

2. Фундаментал тах,лил

3. Динамик тах,лил

Х,озирги кунда амалиётчилар орасида кенг фойдаланиладиган усул техник таххлил усули х,исобланади. Бунинг асоси х,ам трендни аниклашдир. Техник тах,лил -прогнозлашнинг янги усулларидан булиб бозордаги бах,оларни келажакдаги усиш йуналишларини прогнозлаш максадида кулланилади. Техник тах,лил х,озирги кунда бизнинг мамлакатимизда х,ам товар, кимматли когозлар ва валюта бозорларида кулланилиши максадга мувофикдир. Бу усул математик назарияларга асосланган булиб унинг ёрдамида исталган бозор учун бах,оларни исталган муддатларга, бир неча минутдан бир неча йилларгача прогнозлаш мумкин.

Валюта курсини прогнозлашда кенг таркалган усул фундаментал тахлил х,исобланади. Бунда валюта курси «фундаментал фактор»лар (пул массаси, фоиз ставкалари, инфляциянинг усиш суратлари, реал даромадларнинг узгариши даражаси ва бошкалар) узгаришига боглик х,олда аникланади. Бунда келгусидаги валюта курси

Page 203

динамикаси натижавий х,исобланиб, бу юкоридаги омилга боглик параметрларнинг олдиндан прогнозланган даражаси оркали аникланади. Бу параметрлар сифатида мамлакат макроиктисодий курсаткичлари, яъни пул массаси, ЯИМ, инфляция, тулов баланси х,олати, фоиз ставкалари ва бошкалар олиниши мумкин.

Фундаментал тах,лил валюта курсига таъсир этувчи ва валюта курсини шакллантирувчи факторлар ёрдамида тузиладиган регрессия моделига асосланади. Бу моделлар асосида валюта курслари прогнозлаштирилади. Фундаментал тах,лил асосида тузиладиган моделларни куйидагиларга булиш мумкин:

1. Чизикли функциялар

2. Даражали функциялар

3. Аналитик богликлар усули

4. Алох,ида курсаткичлар бах,оси усули Чизикли функцияларнинг умумий куриниши куйидагича:

ВК = а0+а1*Х1+а2*Х2+а3*Х3+ ... +ап*Хп

Даражали функцияларнинг умумий куриниши: ВК = а0*Х1а1*Х2а2*Х3а3 *... *Хпап Бу ерда: ВК - валюта курси;

а0,а1, ... , ап - узгармас параметрлар, коэффициентлар; Х1,Х2, ... , Хп - валюта курсга таъсир этувчи факторлар.

Аналитик богликлар функциялари усулида валюта курсини шакллантириш жараёнида катнашадагин икки валютага тегишли факторлар фойдаланилади.

Бунда функциянинг параметрлари сифатида валюталарни шакллантирувчи факторлар, яъни ЯИМ ва пул массаси катнашади. Бу моделнинг тузилиши валютанинг туловга кобилиятлигига асосланган. Валюта "курсини бу усулда прогнозлаш учун тузиладиган моделнинг умумий куриниши куйидагича:

ВК = (М/ЯИМ)/(Мх/ЯИМх)

Бу ерда: М, ЯИМ - мазкур мамлакатнинг пул массаси ва ЯИМ х,ажми; Мх, ЯИМх - валюта курси таккосланаётган мамлакат пул массаси ва ЯИМ х,ажми.

Алох,ида курсаткичлар бах,оси усулида валюта курси ва унга таъсир этувчи факторларнинг бири орасидаги богланиш урганилиб уларнинг бирини узгариши иккиничисини канча узгаришга олиб келиши аникланади. Масалан, валюта курси ва инфляция орасидаги богланишни аниклашимиз мумкин. Чунки улар орасида богликлик мавжуд. Мисол учун 2010-2020 йил маълумотларини олиб тах,лил килиш натижасида валюта курси ва инфляция даражаси оарсидаги богланиш мавжудлиги аникланди. Яъни богликликни ифодаловчи корреляция коэффициенти 0.92 га тенг булсин. Бу юкори богланиш борлигини ифодалйди. Бунга асосланга х,олда инфляция канчага узгарса валюта курси кандай узгаришини бах,олаш мумкин. Яъни 1% га инфляция даражаси узгарса, валюта курси 1,2%га узгаришини олдинги давр

маълумотлари асосида аницланган булсин. Демак 2021 йилда инфляция 8% дан 10% га ошиши прогноз цилинса (бу прогнозни статистик ташкилотлар маълумотлари асосида олиш мумкин), у х,олда инфляция цушимча 2%га ошганлиги муносабати билан валюта курси 2.4%га ошади. Яъни 2020 йилда валюта курси 10% га ошган булса, 2021 йилда 12,4% га ошиши прогнозланади. Бу усул соддалиги билан ажралиб туради. Валюта курсини прогнозлашда мураккаб х,исобланган турли моделларни тузишдан кура бу усулдан фойдаланиш мацсадга мувофицдир.

Бу усулга асосланган х,олда ЯИМ х,ажми ва валюта курси орасидаги богланишни аницлашимиз х,ам мумкин.

Валюта курсларининг динамика цаторлари тах,лили асосида амалга ошириладиган прогнозлашда валюта курси узгаришидаги тренд, циклик тебранишлар, мавсумий таъсирлар аницланади ва шу асосда текисланган цатор х,осил цилинади. Бу цаторнинг келгуси давр учун экстрополяцияси бизга зарур булган прогноз курсаткичларни беради. Бу х,ацда кейинги параграфда батафсил тухталиб утамиз.

Валюта курсини эксперт бах,оси асосида прогнозлаш х,ам бир неча усулларга булинади. Х,озирги кунда статистик усулларда олинадиган натижаларга нисбатан экспертлар аницлаган прогноз курсаткичлар самараси юцори буляпти. Эксперт бах,оси усулининг энг тарцалган усуллари цуйидагилардир:

1. Сценарийлар усули

2. Интуитив усул

Сценарийлар усулида валюта курсини прогнозлаштириш цуйидагича амалага оширилади. Яъни аввал х,одисанинг узгариш вариантлари аницланади. К^айси х,одисанинг руй бериш эх,тимоли юцори булса, уша хддиса танланади ва шу х,одисага мос равишда вужудга келадиган янги хддисалар танланади ва х,оказо

Валюта курсини прогнозлашнинг интуитив усули. Биз биламизки х,ар доим х,ам валюта курсининг охирги даврдаги узгариши бир текисда, яъни маълум бир математик богланишда булмаслиги мумкин. Бундай х,олларда мутахассисларнинг куп йиллик илмий тажрибасига, бозор фаолиятини кузатиш маълумотларига ва валюта муносабатларининг х,олатига, шунингдек мамлакат ицтисодий барцарорлашиш имкониятига асосан прогнозлаш амалга оширилади. Бу прогноз маълум бир ицтисодий курсаткичларга функционал таянмаганлиги учун х,ар доим х,ам реал натижаларни бермайди.

Бу усулларнинг х,ар бири турли хусусиятларга цараб амалиётда цулланилиши мумкин. Буларнинг бирини цулланилиши, иккинчисини цулланилишини истисно цилмайди. Амалиётда асосон цисца муддатлар учун техник тах,лил усули цулланиласа, урта ва узоц мулддатлар учун фундаментал тах,лил усулининг цулланилиши мацсадга мувофицдир.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг «Валютани тартибга солиш тугрисида»ги цонуни (янги тах,рири). - Т., 2019 йил 22 октябрь.

2. Бункина М.К., Семенов А.М. Основы валютных отношений: Учебное пособие. -М.Юрайт, 1998. - 192с.

3. Болтаев, Т. К. (апр 2020). Перспективы развития валютных отношений в узбекистане. Universum: экономика и юриспруденция, (4), 9-12

4. Болтаев, Т. К. (июнь 2022). Узбекистон тижорат банкларида валюта операцияларини ривожлантириш исти;боллари. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, VOLUME 2 | ISSUE 6

5. Kurbanov, R. B., & Asirarov, R. Z. (2022). The role of the bank's initial public offering in increasing the capitalization of commercial banks. Asian Journal of Research in Banking and Finance, 12(4), 30-36.

6. Kurbonov PhD, R. (2021). An 1. Important Aspects Related to Foreign Exchange Operations of Commercial Banks. Akram Tolliboevich Absalamov, Oybek Odilovich Xudoyorov, Sardor Umarovich Kholdorov

7. ХУДОЁРОВ О.О. (2023). БАНК ТИЗИМИНИ РАЦАМЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА РАЦАМЛАМЛИ БАНК ТЕХНОЛОГИЛАРИНИ ЖОРИЙ КИЛИШ . ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ, 13(7), 99-107. Retrieved from http://www.newjournal.org/index.php/01/article/view/2788

8. Худоёров О.О.,Эргашев А.Ж. "ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ БАЛАНСДАН ТАШЦАРИ ОПЕРАЦИЯЛАРИНИНГ ИЛГОР ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ" Vol. 2 No. 23 (2023): O'ZBEKISTONDA FANLARARO INNOVATSIYALAR VA ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI. https://bestpublication.org/index.php/ozf/article/view/7881

9. www.cbu.uz - Узбекистон Республикаси Марказий банки сайти

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.