Научная статья на тему 'Халқаро молия институтлари фаолиятини ташкил этувчи иқтисодий- математик модeлларнинг назарий асослари'

Халқаро молия институтлари фаолиятини ташкил этувчи иқтисодий- математик модeлларнинг назарий асослари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
338
53
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инвестиция / математик­иқтисодий модель / халқаро молия институтлари / халқаро иқтисодий ўсиш / RMSM / RMSM­X / FPM. / investment / economic­mathematical model / international financial institutions / international economic development / RMSM / RMSM­X / FPM.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ёвкочев Шерзод Шуҳрат Ўғли

Мақолада халқаро молия институтлари математик­иқтисодий моделларининг назарий аҳамияти ва ўрни тўғрисида фикр юритилган. Унда иқтисодий­математик моделларга ва халқаро молия институт­ ларининг инвестицион хусусиятларига тўхталиб ўтилган. Таҳлил натижасида ҳозирги кунда иқтисодий­ математик моделларнинг ўрни тўғрисида атрофлича хулоса қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE THEORETICAL FRAMEWORK OF THE INTERNATIONAL FINANCIAL INSTITUTIONS’ ECONOMIC-MATHEMATICAL MODELS

There is discussed in the article the importance and role of international financial institutions’ economic­ mathematical models. There was given the definition of economic­mathematical models and identified aspects of international financial institutionsinvestment. In accordance with the results of analysis, there was made a comprehensive conclusion regarding the current role of economic­mathematical models.

Текст научной работы на тему «Халқаро молия институтлари фаолиятини ташкил этувчи иқтисодий- математик модeлларнинг назарий асослари»

Ёвкочев Шерзод Шу^рат угли,

Тошкент давлат шаркшунослик институти мустакил тадкикотчиси

ХАЛКАРО МОЛИЯ ИНСТИТУТЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТУВЧИ ИЦИСОДИЙ-МАТЕМАТИК МОДЕЛЛАРНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

УДК 339.923

ЁВКОЧЕВ Ш.Ш-У. ХАЛКАРО МОЛИЯ ИНСТИТУТЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТУВЧИ ИКТИСОДИЙ-МАТЕМАТИК МОДЕЛЛАРНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Маколада халкаро молия институтлари математик-иктисодий моделларининг назарий ах,амияти ва урни тyFрисида фикр юритилган. Унда иктисодий-математик моделларга ва халкаро молия институт-ларининг инвестицион хусусиятларига тухталиб утилган. Тах,лил натижасида х,озирги кунда иктисодий-математик моделларнинг урни тyFрисида атрофлича хулоса килинди.

Таянч иборалар: инвестиция, математик-иктисодий модель, халкаро молия институтлари, халкаро иктисодий усиш, RMSM, RMSM-X, FPM.

ЁВКОЧЕВ Ш.Ш-У. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЭКОНОМИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИХ МОДЕЛЕЙ МЕЖДУНАРОДНЫХ ФИНАНСОВЫХ ИНСТИТУТОВ

В статье рассматриваются значение и роль экономико-математических моделей международных финансовых институтов. Дано определение экономико-математическим моделям, выявлены особенности инвестирования международных финансовых институтов. По результатам проведенного анализа сделан комплексный вывод о том, какую роль на сегодняшний день играют экономико-математические модели.

Ключевые слова: инвестиция, экономико-математическая модель, международные финансовые институты, международное экономическое развитие, RMSM, RMSM-X, FPM.

YOVKOCHEV SH.SH-U. THE THEORETICAL FRAMEWORK OF THE INTERNATIONAL FINANCIAL INSTITUTIONS' ECONOMIC-MATHEMATICAL MODELS

There is discussed in the article the importance and role of international financial institutions' economic-mathematical models. There was given the definition of economic-mathematical models and identified aspects of international financial institutions' investment. In accordance with the results of analysis, there was made a comprehensive conclusion regarding the current role of economic-mathematical models.

Keywords: investment, economic-mathematical model, international financial institutions, international economic development, RMSM, RMSM-X, FPM.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

Кириш. Авваламбор, урганилаётган жараён-нинг маълум ва аникланиши керак булган пара-метрлари орасидаги микдорий боFланишларни ифодаловчи муносабатлар табиий масаланинг математик модели дейилади [1]. Иктисодий модель эса иктисодий объектларнинг соддалаш-тирилган нусхаси х,исобланади. Бунда моделнинг х,аётийлиги, унинг моделлаштирилган объектга айнан мос келиши мух,им ах,амиятга эга. Шу билан бир каторда, ягона моделда урганилаётган объектнинг х,амма томонини акс эттириш мум-кин булмайди. Унда жараённинг энг характерли ва энг мух,им белгилари акс эттирилади [2].

Тадкикот мавзусининг долзарблиги. Халкаро молия институтлари фаолиятини урга-нишнинг узи х,озирги куннинг долзарб ах,а-миятига молик булган йуналишлардан х,исоб-ланади. Мазкур жах,он иктисодиёти институт-ционал тузилмалари фаолиятини ташкил этувчи иктисодий-математик моделлар назарий тах,лили эса мух,им ах,амият касб этади. Шу нуктаи назар-дан х,ам мазкур мавзу долзарб х,исобланади.

Муаммонинг куйилиши. Мазкур мавзу дои-расида Халкаро молия институтлари, хусусан, Жах,он банки гурух,и ва Халкаро валюта фонди-нинг иктисодий-математик моделларининг тур-лари ва хусусиятларининг назарий ах,амияти ва роли ёритилган.

Тадкикот методлари. Маколада тадкикот мавзусига оид назария ва таълимотларни гурух,лаштириш, суровлар утказиш услублари, илмий тадкикот буйича хулосалар чикаришда моделлаштириш, статистик тах,лил, тизимли ёндашув, прогнозлаш, умумлаштириш усуллари кенг кулланилди.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили. Адаби-ётлар тах,лили шуни курсатмокдаки, мамлакати-мизда халкаро молия институтлари томонидан фойдаланиладиган инвестицион моделлар йуна-лиши урганилган тадкикотлар куп эмас. Мавжуд манбалар эса умумий математик ва инвестицион моделларни акс эттиради. Узбек олимларидан А.Н.Мирзаев ва Ю.М.Абдурахманованинг иктисодий математик моделлар туFрисидаги илмий ишларини келтириб утиш жоиз [3].

Хорижий давлатларда, авваламбор Ж.Кейнс-нинг инвестицияларнинг усиши ва бандликнинг узаро боFликлик назариясини келтириб утиш лозимдир. У бандлик муаммосини инвестиция-

лар талаби х,ажмига боFланганлигини келтириб утади. Уз навбатида инвестицияга талабни мультипликатор назарияси билан ботлайди. Шу билан бир каторда айнан Кейнс х,озирги халкаро молия институтлари асосчиларидан бири х,исобланади [4].

Э.Дж.Долан ва Д.Линдсейлар эса уз навбатида инвестицияларнинг микродаражадаги хусусият-ларини урганишган. Инвестициялар микроикти-содиёт даражасидаги иктисодий таъсири, улар-нинг микроиктисодий моделлари ва уларнинг бозор муносабатларидаги фундаментал асосла-рини ёритиб беришган [5].

О.И.Изряднова илимий ишларида инвестицион потенциал ва минтакалардаги хусусиятла-рини келтириб утган. Унинг илмий иши иктисо-диётнинг тузилмавий узгаришлари доирасида инвестицион потенциал ва уларни минтакалар доирасида туFри таксимлаш масалаларига баFишланади. Колаверса, инвестицияларга инфратузилма, бошкарув ва мех,нат омиллари таъсирларининг тах,лилини келтиради [6].

В.А.Царьков инвестияларнинг моделлари ва уларнинг назарий ах,амиятини батафсил ёритиб берган. Илмий иш умумий ва янги инновацион моделларнинг умумий тах,лилига баFишланади. Унда соф жорий киймат ва ички даромадлилик нормаси узаро тах,лил этилиб, жалб этилган капитал доирасидаги янги инновацион модель тах,лил этилган [7].

В.Е.Сухованинг тадкикот ишлари эса инвестицияларнинг умумий назариялари ва уларнинг иктисодий бах,олаш усулларига асосланади. Унда инвестицияларнинг умумий назарияси, уларни жалб этиш, асосий инвестицион ресурсларни хисоблаш методлари, рисклар ва бошка омил-ларни х,исобга олиш йуллари ва инвестициялар таъсирини бах,олаш усуллари келтирилган [8].

М.В.Арнеберг илмий ишида Жах,он банки ва Халкаро валюта жамFармасидаги иктисодий моделлар туFрисида батафсил маълумот келтирилган. Халкаро валюта жамFармаси томонидан кенг фойдаланиладиган молиявий дастур модели кенг тарзда ёритилган [9].

Д.Эддисон уз илмий ишида Жах,он банкининг инвестицион моделлари ва назарияларини келтириб утган. Унда кайта куриб чикилган минимал стандарт модели, назарий ах,амияти ва хусуси-ятлари туFрисида маълумот берилган [10].

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

Умуман олганда, сох,анинг мутахассислари томонидан инвестицион моделлар ва инвести-цион лойих,аларни бах,олаш каби назарий тадки-котлар олиб борилган. Айнан Халкаро молия институтлари томонидан фойдаланиладиган инвестицион моделлар ва уларнинг жах,он иктисодиёти билан боFликлик жих,атларини урганиш х,озирги кунда зарур ах,амият касб этади. Бу эса, уз навбатида, мазкур мавзунинг долзарб ах,амиятга эга эканлигини намоён этади.

Асосий натижалар. Бреттон-Вудс халкаро конференциясида ташкил этилган икки муассаса: Халкаро валюта жамFармаси (ХВЖ) ва Халкаро тикланиш ва тараккиёт банки булмиш молия институтлари учун инвестицион моделнинг кераклиги уларнинг ик,тисодий сиёсат юритиш-ларида намоён булади. Биринчидан, маълум максадларни амалга ошириш учун кредит к,ий-мати х,акида маълумотга эга булишлари керак-лигидир. ХВЖ нуктаи назаридан, тулов балан-сидаги вактинчалик дефицитни молиялаштириш учун керакли микдордаги кредитни бах,олаш х,исобланди. Бу эса, уз навбатида, дефицитнинг микдори ва давомийлигини бах,олаш керакли-гини англатади. Шу нуктаи назардан, халкаро молия институтлари, хусусан Жах,он банки учун инвестицион моделнинг ах,амияти, молиялаш-тирилаётган мамлакатда муайян максадга эри-шиш ва ишлаб чикариш х,ажми усиши учун башорат килишда намоён булади. Бу эса мам-лакатларда ишлаб чикаришнинг усиши ва халкаро молия институтлари ажратаётган кредит линиялари уртасидаги боFликлик туFрисидаги билимлар кераклигини такозо этади.

Иккинчидан эса инвестицион моделнинг ах,амияти, х,озирги кунга келиб халкаро молия фондларининг мамлакатлар учун Тузилмавий тузатиш дастурлари (Structural Adjustment Programmes, SAPs) билан боFлик х,исобланади. Чунки ёрдам ажратилаётган мамлакатнинг иктисодиёти кандай ишлаётгани ва барча бошк,а сиёсатнинг таъсири натижалари кандай булиши мумкинлиги асосида халкаро молия институт-ларининг инвестицион сиёсати тузилади [11].

Жах,он банки гурух,ида энг кенг таркалган ва фойдаланиладиган инвестицион модель 1973

йилда яратилган Кайта куриб чик,илган минимал стандарт модель (Revised Minimum Standard Model, RMSM) х,исобланади [12]. Халкаро валюта жамFармаси томонидан фойдаланиладиган моделнинг номи Молиявий дастур модели (Financial Programming Model, FPM) деб юрити-лади. Хозирги кунга келиб бу икки модель бир-лаштирилиб, улардан янги RMSM-X модели сифатида фойдаланилмокда. Юк,орида келтириб утилган умумий модель асосида мамлакатлар туFрисидаги маълумотларга асосан х,ар бир мам-лакат учун алох,ида модель ишлаб чикилади.

Жа^он банки модели: RMSM.

Жа^он банкининг тах,лилий максади аввалам-бор, иктисодий усишни молиялаштириш ман-баларини аниклашдан бошланади. Шундай килиб, ишлаб чикариш пировард максад сифатида экзоген, яъни ташки тарзда берилади. Ишлаб чикариш х,ажмининг усиши ишлаб чикариш кувватларининг х,ам уз навбатида усишини талаб этади, шунинг учун х,ам инвестиция дастурлари ишлаб чикариш максадларига мувофик лойих,алаштирилган ишлаб чикариш кувватларига эришиш учун молиялаштирилиш мух,им ах,амият касб этади. Инвестицияларнинг молиялаштирилиши мах,аллий, хусусий, давлат сектори ёки хорижий жамFармалар х,исобига амалга оширилади. Мах,аллий тасарруфдаги соф даромад сифатидаги мах,аллий жамFармалар ва хорижий жамFармалар (грант ва кредитлар) бир-галикда Жах,он банкининг инвестиция дастур-ларини молиялаштирувчи манбалари х,исоб-ланди. Давлат томонидан инвестиция дастула-рини раFбатлантириш учун соликлар фоизини тушириши ва истеъмол х,ажмини пасайтириши мумкин. Бу эса, уз навабтида, ушбу мах,аллий жамFармаларнинг усишига олиб келади. Хакикий ва керакли булган жамFарма х,ажми уртасидаги тафовут эса Жа^он банки томонидан молиялаш-тирилади.

Ишлаб чикариш х,ажми факатгина ишлаб чикариш кувватлари билан белгиланади. Тулик ишлаб чикариш кувватларини инобатга олган ^олда, мазкур модель талабнинг ишлаб чикаришга таъсирини эътиборсиз колдиришини келтириб утиш жоиздир. Шу билан бир каторда,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

капитал ва ишлаб чикариш х,ажми уртасида (даромад доирасида) доимий ботликлик мавжуд булади, яъни кушимча мах,сулот х,ажми кушимча капитал х,ажмини купайтиради. Бу эса, уз навба-тида, мех,натнинг капитал билан ёки капиталнинг мех,нат билан урнини боса олмаслигидан дало-лат беради. Колаверса, тулик ишлаб чикариш кувватлари туFрисидаги тахмин билан бир каторда, ишсизликнинг келиб чикишига х,ам капиталнинг етишмаслигини англатади. Математик модель сифатида бу куйидаги формула билан келтирилиши мумкин булади:

1. dy = (—) • dk у V icor J

бу ерда: y - соф ишлаб чикариш х,ажми ёки реал шартлардаги ялпи ички мах,сулот (ЯИМ), ЯИМ бу ерда даромад каби бир хил булади;

icor - кушимча капиталнинг даромадлилик коеффициенти;

k - маълум вактдаги капиталнинг микдори; d - маълум вакт доирасидаги ишлаб чикариш х,ажми ёки капитал захиралари узгаришини ифо-далайди;

dk - хусусий инвестицияларни назарда тутади.

Юкорида келтирилган 1-моделни мавжуд булган инвестициялар даражаси доирасида ЯИМнинг усишини изох,ловчи сифатида келти-риш мумкин. Мазкур фомула Жах,он банкининг ёндашуви ва фикрлаш модели х,исобланади ва ундан давлатлар томонидан устувор белгиланган иктисодий усишни куриб чикиш учун фойдала-нилади. Шу нуктаи назардан, мазкур модель керакли булган иктисодий усиш учун инвестиция х,ажмини аниклаб беради.

Хусусий жамтарма хусусий катъий соф фойда сифатида каралади. Микро (шахс ва корхона доирасида) даражада бунинг, даромад даражаси юкори ёки паст булишига карамай, шахсларнинг доимо соликдан сунг соф фойдасининг 20% ни жамFариши тушунилади. Бу эса шахслар х,ар доим даромадининг даражасидан катъий назар, соф фойдасининг 80%ини сарф этишини такозо этади. Бунда макро даражада х,ам боFликлик сифатида, хусусий сестор даромадининг дара-

жаси ва таксимотидан катъий назар, факатгина 20% соф фойдасини саклаб колиши мумкинли-гини назарда тутади. Бу эса уз навбатида куйидаги истеъмол килиш функциясини беради:

2. cp = (1 - s) ■ (y - t)

бу ерда: cp - реал хусусий истеъмол; s - жамFарма даражаси; t - хусусий секторнинг давлатга тулаган туFридан-туFри соликлар х,ажми.

Бу ерда фоиз ставкаси х,исобга олинмаганлиги учун Жах,он банки фоиз ставкасини шахсий жамтарма таъсирига оид кушимча х,исоб-китоб-ларни узи амалга оширади. Шундай килиб, кутарилган реал фоиз ставкаси баркарорлаш-тириш дастури ^исобланади.

Импорт х,ажми умумий реал даромаднинг баркарор улуши ^исобланади. Бу ^удди узгармас жамFарма даражаси фикрига асосланган х,олда тузилган, лекин бу ерда давлат ва хусусий сектор уртасидаги даромадлар таксимланиши импортга таъсир килмайди. Импорт х,ажми функцияси куйидагича келтирилади:

3. z = a ■ y,

бу ерда: z - импорт х,ажми; a - иктисодиётдаги импорт тенденцияси.

Мазкур боFликликлар, уз навбатида, молия-вий х,исоботлар ботликлиги билан уйтун булиши назарда тутилади. Яъни истеъмол, инвестиция ва экспорт х,ажмлари таклиф (ишлаб чикариш ва импорт) х,ажмларидан ортиши мумкин эмас-лиги:

4. y +z = cp + cg +dk +x

бу ерда: x - экзоген экспорт х,ажмининг омили.

Шу билан бирга, юкоридаги формула жам-Fарма ва инвестиция х,ажмлари уртасидаги боFликликни курсатиш учун куйидагича келтирилиши х,ам мумкин:

5. dk = (v - t - cp) + (t - cg) + (z - x) = = s * (y - t) + (t - cg) + (a * y - x)

бу ерда: cg - давлат харидлари (public consumption).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

Бу ерда инвестициялар хусусий ёки давлат жамFармаларидан ёки соф импортнинг ресурс-лар окимидан келиб чикишини курсатади. Шу нуктаи назардан, соф импорт хорижий жамтарма сифатида тушунилади, яъни чет эл мамлакатлари мах,сулот сотиб олишдан кура купрок, мах,сулот сотиши оркали активлар тупланиши тушунилади. Жах,он бозоридаги мах,аллий мах,сулотларга булган талабнинг салбий узгариши даврида, инвестициялар ва иктисодий усишни ратбатлан-тириш дастаклари сифатида хорижий жамFар-маларни жалб этиш ва купайтириш оркали амалга оширилади. Бу эса доимий ишлаб чик,а-риш даражаси билан боFлик1 булади. Экспор-тнинг кискариши ишлаб чикаришнинг камайти-рилишидан кура, купрок (хорижий) жамтармалар беради. Инвестициялар жамFармалар билан аникланишини х,исобга оладиган булсак, экс-портнинг кискариши иктисодий усишни раFбат-лантиради. Буни куйидагича келтириш мумкин:

6. dk = ^ + а) • V + (1 - s) • t - сд - х

Бу ерда инвестицияларнинг керакли манба-лари ва иктисодий усишни куриш мумкин булади. Максад эришилган даромаднинг юкори булиши, хусусий жамFарма ва импорт х,исобига инвестициялар х,ажми х,ам юкорилигида намоён булади. Колаверса, соликларнинг давлат жамFар-малари х,ажми ортишига таъсири туфайли, инвестициялар х,ажмини х,ам оширади. Аммо, соликлар хусусий жамFармаларга салбий таъсир этиши мумкин, чунки соф даромаднинг камайи-шига олиб келади. Шу билан бирга, истеъмол ва экспорт х,ажмининг ортиши уз навбатида ресурс-ларнинг таксимланишига таъсир этиши оркали инвестиция х,ажмининг камайишига олиб келади. Максад иктисодий усиш булгани учун ва унинг дастаклари сифатида истеъмол ва соликлардан фойдаланилади. Шу нуктаи назардан, усишни раFбатлантириш учун соликларни ошириш билан давлат дефицитини камайтириш ёки давлат хара-жатларини камайтириш йуллари белгиланади. Шуни таъкидлаш жоизки, мазкур модель капитал талабини акс эттирмайди. Аммо, шубх,асиз капиталга булган талаб, мавжуд захираларга ёки

умумий жамFармалар х,ажмига тенглигини курсатади. Яъни жамFарилган капитал автоматик тарзда молиялаштирилишини назарда тутади.

Юкорида таъкидлаб утилганидек, иктисодий усиш тулов баланси максадлари билан икки хил парадоксни юзага келтиради: 1) инвестициялар даромадни купайтиради ва бу, уз навбатида, импортни х,ам оширишига сабабчи булади; 2) экспортнинг ошиши инвестициялар окимини кискартиради. Тулов баланси соф халкаро савдо ва капитал окимларидан келиб чикадиган хорижий валюта тушуми сифатида белгиланади. Куйидаги формулада изо^ланади:

7. dr = х - а • у - df

бу ерда: dr - тулов баланси (хорижий валюта соф тушуми хорижий валютада белгиланади);

df - хорижда жойлаштирилган активларнинг узгариши (хусусий активлар назарда тутилганда бу капиталнинг кочиши, давлат активлари назарда тутилганда эса хорижий захиралар сифатида тушунилади; бу х,ам хорижий валютада белгиланади).

Бу ерда агар df манфий булса, бу мамалакат-нинг хориждан карз олаётганини англатади. Моделнинг мазкур куриниши мамлакатнинг ташки карзларини кандай кайтариши мумкин-лиги ^акида х,еч кандай маълумот бермайди, чунки унда фоиз туловлари назарда тутилмаган. Бу ерда билвосита df ни давлатнинг иктисодий сиёсатининг микдорий тавсифи сифатида кури-лиши, ^укумат томонидан давлатнинг канчалик микдорда карздорлик юкига бардош бера оли-шини билиш имкониятига эга булади. Давлат df ни мамлакатнинг чет элдаги захираларининг камайтирилиши, ташки карзларнинг купайти-рилиши ёки капитал окимини тартибга солиш оркали бошкариши мумкин булади.

Колаверса, давлат томонидан реал валюта алмашинув курсини импорт ва экспорт х,ажмига таъсир этиш максадида бошкарилиши тахмин этилади, бу эса куйидаги формулада келтири-лади:

8. z = а • у - Ь • е, х = х0 + с • е,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

бу ерда: е - реал алмашинув курси (хорижий ва мах,аллий нархларнинг нисбати);

b - импортга булган талабнинг узгариши;

c - экспорт товар ва хизматларини етказиб беришдаги узгариш.

Бу эса уз навбатида, сотиш ёки кайта сотиш натижасида сотилган товар нархининг узгари-шига мос келади. Жах,он бозоридаги х,озирги бах,олар доирасида экспорт товарларга булган талаб чексизлиги тахмин килинади ва шунинг натижаси сифатида етказиб бериш х,ажмини оширади. Нархларнинг кутарилиши импорт талабини пасайтиради, шу билан бирга девальвация (е ошганда) импорт х,ажмини камайтиради ва маълум даромад даражасида экспорт х,аж-миннги усишини раFбатлантиради. Шуни таъ-кидлаш жоизки, бу ерда номинал булмаган иктисодий дастак сифатидаги реал алмашинув курси назарда тутилади.

Халцаро валюта жамгармаси: Молиявий дастур модели.

Халкаро валюта жамтармаси томонидан фой-даланиладиган Молиявий дастур модели (Financial Programming Model, FPM) куйидаги жих,атларни:

1) тулов баланси дефицитининг молиялаш-тириш х,ажмини;

2) экспорт усиши х,ажмини (айирбошлаш курси камайишини х,ам);

3) тулов балансини мах,аллий молиявий вази-ятга ботлаш оркали мах,аллий кредит х,ажмининг усишини аниклайди.

Авваламбор, тулов баланси ва халкаро захи-ралар учун кредит ажратиш максадлари белги-ланади. Сунг тулов баланси дефицити молия-лаштириш х,ажми аникланади. Экспорт х,аж-мининг усиши учун керакли булган сиёсат чора-лари кискартирилади. Шундай килиб, молия-лаштиришдаги эх,тиёж, тулов балансининг максадли киймати ва бах,оланган киймати (экспорт усишини х,исобга олган х,олда) уртасидаги фарк билан белгиланади.

Молиялаштиришга булган талаб х,ажми номинал даромад усишининг экзоген тахминларидан келиб чикади. Шундан сунг, мах,аллий кредит

(банк секторидан) берилиши мумкин булган юкори х,ажми аникланади.

Мазкур моделнинг энг асосий хусусияти сифатида у- реал вактдаги ишлаб чикаришнинг экзоген тарзда белгиланиши х,исобланади. (мисол учун, мах,сулот бозорида узок муддатли мувозанат). Номинал ЯИМ булмиш Y, P нархлар даражаси билан белгиланади (миллий валютада белгиланган, мах,аллий ва жах,он бозоридаги нархларнинг уртача киймати)

9. Y = P * y

Мазкур модель тахминида, реал ишлаб чикариш ёки даромадга сиёсий чораларнинг таъсири булмаслигини алох,ида таъкидлаб утиш жоиздир. Хар кандай чекловчи ёки кенгайти-рувчи сиёсий чоралар таъсири мазкур моделдан булак тарзда тах,лил этилиши керак булади. Иктисодиётнинг реал ва молиявий томонлари уртасидаги боFликлик пул талаби - MD билан ифодаланади ва у доимий равишда номинал даромаддаги узгаришларга таъсир этади. D эса икки давр уртасидаги узгаришларни ифода-лайди. Шу билан бирга, v пул окими тезлигининг тескари киймати:

10. MD = v ■ dY

Мазкур модель, уз навбатида, х,ар бир номинал ишлаб чикариш киймати учун мос келади-ган пул микдори булиши кераклигидан келиб чикади; M=v ■ P ■ y, ва шу билан бирга, берил-ган даромад усиши курсаткичи, пул окими усиши курсаткичи билан бирга булишини такозо этади. Ушбу моделни битта элемент сифатида эмас, балки пул талаби билан инфляция уртасидаги тасодифий боFликлик сифатида тушуни-лиши керак булади.

11. dMS = dMD = dM

Мувозанат х,олати шуни таъкидлайдики, кредит окими х,ажми MS пул талаби х,ажмига караб узгариб боради ва сиёсий восита сифатида каралмаслиги таъкидланади. Колаверса, юко-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

рида келтирилган модель Марказий банкнинг ах,оли истаётган хорижий валютани мах,аллий валютага айирбошлаш мажбурияти мавжудли-гидан х,амда тартибга солинмаган валюта бозори назариясидан келиб чиккан х,исобланади. Ах,оли учун купрок пул микдори керак булган х,олда, хориждан карз олишлари мумкин ва Марказий банк уни алмаштиришига туFри келади. Мазкур моделда фоиз ставкаси ажратилган х,олда булганлиги учун купчилик ривожланаётган мам-лакатларда юкоридаги тахмин кузатилмайди. Шу билан бирга, хорижий кредитлар буйича чекловлар булмаган х,олда, ички фоиз ставкаси халкаро даражага якинлашади ва тенглашади. Колаверса, юкоридаги моделда фоиз ставкаси-нинг х,исобга олинмаганлиги, инвестиция х,аж-мининг усиши учун керакли пул-кредит сиёса-тини тах,лил этиш имкониятини бермайди. Кейинги уринда эса пул х,ажмининг усиши dМ, шу билан бирга, мах,аллий валюта х,исобла-надиган, хорижий валюта захираларининг усиши dР билан бирга х,исобланади.

12. dM = dR + dDp +dDg

Юкорида тенглама билан келтирилган модель Марказий банкнинг бухгалтерлик х,исоб-кито-бини ифодалайди. Шу билан бирга, х,укумат учун автоном х,исобланган Марказий банкдан узга банк сектори вакиллари мавжуд эмаслигини х,ам таъкидлаб утиш керак булади. Колаверса, юкорида Dp - Марказий банкнинг хусусий сек-торга ажратган кредитлари булса, Рд - Марказий банкнинг давлат секторига ажратган кредит х,ажми х,исобланади. Мазкур моделнинг унг томондаги киймати Марказий банкнинг актив-ларини, чап томондагиси эса мажбуриятларини ифодалайди. Мисол учун, хусусий секторга ажратиладиган кредит х,ажми усиши пул х,ажми-нинг х,ам шундай микдорда усишига олиб келади.

Юкорида келтирилган (9-12) тенгламалар билан ифодаланган модель иктисодиётнинг монетаристик караш оркали кандай фаолият олиб бориши тутрисида маълумот беради: реал

ишлаб чикариш х,ажмининг ортиши билан муво-занатсиз, пул х,ажмининг ортиши, нархнинг (инфляция) ортишига олиб келиши тушунилади. Уз навбатида, инфляция даражасини ушлаб туриш учун реал ишлаб чикариш усиш х,ажми билан Марказий банк ажратаётган кредит х,ажмлари узаро мувознатда булиши керак булади. Бундай хулоса (11) тенглама натижаси сифатида, яъни х,ар кандай кредит х,ажмлари узлаштирилади ва кредит х,ажмлари ортиши бу пул х,ажмининг х,акикий усиши билан тенглиги тушунилади. Шу билан бир каторда, ах,олининг турли нарсалар сотиб олиш эх,иёжи мавжуд булганлиги учун доимий пул окимини узлаш-тиради. Агарда мавжуд ишлаб чикариш х,ажм-лари баркарор булиб, мавжуд пул х,ажмлари ортса, шунга мувофик нарх х,ам мах,сулот тала-бини кондириш максадида кутарилади. Шунга карамай, реал шароитларда пул х,ажмининг ортиши автоматик тарзда улаштирилмаслиги х,ам кузатилиши мумкин булади. Бу эса, фоиз ставкасини пасайтиради х,амда инвестиция кириб келишини раFбатлантиради ва пулга булган талабни оширади. Шунинг учун х,ам, молия бозоридаги мувозанат паст фоиз ставкаси ва юкори ишлаб чикариш даражаси билан урнатилиши максадга мувофик булади.

Инфляция даражасидан ташкари, хорижий захиралар (ёки тулов баланси) Халкаро валюта жамFармасининг кредитлинияларига кирувчи асосий йуналишлардан х,исобланади. Иктисодиётнинг реал томонидан караганда, хорижий валюта захиралари ва савдо баланси уртасида куйидаги тенгламага эга буламиз:

13. dR = X - Z - dFp - dFg

Савдо баланси мусбат курсаткичларни курсатганда захираларни купайтириш имко-нияти пайдо булади. Бу ерда экспорт х,ажми - Х, импорт х,ажми - Z дан юкори булган х,олда захиралар усишига эришилади. Икки курсаткич х,ам миллий валютада х,исобланади. Колаверса, капитал окими х,ам захираларни купайтирувчи омиллардан х,исобланади. Капитал окими (мил-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

лий валютада х,исобланади) хусусий секторнинг хорижда активларни сотишдан ёГр ёки давлат секторининг хорижда активларини сотишдан ёГд келиб чикади. Бу ерда узгармас нисбат булмиш импорт х,ажми Z юкорида келтирилган RMSM моделидаги номинал даромад а каби х,исобланади. Бу ерда баъзи соддалаштирилган тахминлар асосида (7) тенглама куйидагича кайта ёзилиши мумкин:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

14. г = + (1_- Ь) * ёЕ + Ь * ёРй + а * ёу

Бу ерда Е - номинал айирбошлаш курсини ифодалайди (миллий ва хорижий валюта уртасидаги нисбат). Импорт х,ажми реал даромад усиши ва мах,аллий нарх усиши - ёРС! кура узгаради ва шунинг учун х,ам бир катор мах,аллий товарларга нисбатан импорт товарлар нархларини пасайтиради. Шунга эътибор каратиш керакки, девальвация импорт товар-лари нархларни оширади, агарда импортнинг нарх таъсирчанлиги киймати Ь юкори даражада булиб, девальвациянинг бевосита таъсиридан х,ам ортса, у х,олда импорт х,ажмини шу нуктаи назардан пасайтиради. Юкоридаги карашлар асосида экспорт функцияси кийматини келтириб чикариш мумкин:

15. X = Х_,+ (Х_-с) * ёЕ - с * ёРл

Бу ерда с - экспортга ишлаб чикарувчилар, товарлар нархи узгаришига таъсирчанлик киймати х,исобланади. Уз навбатида, девальвация экспорт мах,сулотининг мах,аллий кийматини ошириб, ишлаб чикаришни раFбатлантириши мумкин булади. Бошка тарафдан олганда, девальвациядан кейин келадиган нархларнинг умумий усиши оралик товарлар нархларини х,ам оширади (уз навбатида ишчи кучига х,ам таъсир этиши мумкин, аммо бу модель доирасидан ташкарида булади). Шу нуктаи назардан, импорт товарларига боFлик ишлаб чикарувчиларнинг даромадлари х,ам девальвация натижасида камаяди.

16. ёF = ёFf * (1 + ёЕ)

Хорижда жойлашган хусусий ва давлат актив-лари (ёки мажбуриятлари) экзоген равишда аникланади. Капитал окиб кетиши ва ташки карзлар шу нуктаи назардан факат айирбошлаш курси билан ботлик булади. Чунки капитал окиб кетиш х,ажмининг мах,аллий киймати х,ам узгаради.

Умуман олганда, х,укумат иккита дастак -мах,аллий кредит узгартириш ва айирбошлаш курсини узгартириш оркали инфляция даражаси ва тулов балансига (ёки хорижий захираларга) таъсир этиши мумкин булади. Колаверса, х,укумат тулов баланси ёР учун маълум максадга эришиш нуктаи назаридан, девальвациядан фойдаланиши мумкин. Бу эса экспортни оширади ва импорт х,ажмини камайтиради (бунда ёР киймати купаяди). Савдо сектори олдингига нисбатан купрок валюта окимига эга булади ва шу билан мах,аллий валютага айирбошлаш талаби х,ам ошади, хорижда активлар сотиб олишга ёки ташки карзларни сундиришга инти-лиш кузатилади. Агарда савдо сектори х,амма даромадни хорижга инвестиция килмаса (ёF=ё(X-Z)), бирламчи захираларнинг мах,аллий киймати ошиши х,исобига захиралар киймати мусбат савдо баланси билан купаяди.

Хулоса ва таклифлар.

Юкоридаги тах,лилимиз халкаро молия инсти-тутлари томонидан фойдаланиладиган икти-содий-математик моделлар назарий асосларига асосланади.

Шу билан бир каторда, тах,лилимиз натижаси сифатида шуни алох,ида таъкидлаш жоизки, халкаро молия институтлари томонидан фойдаланиладиган иктисодий-математик моделлар, хусусан, улардан келиб чикадиган иктисодий натижалар, кейинги ажратиладиган кредит линияларига таъсири мавжудлигини хулоса килса булади.

Тах,лилимизда келтирилган иктисодий моделлар, мамлакатлардаги турли иктисодий тизим-лар туFрисида маълумот беради. Шу нуктаи

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

назардан, инвестицион лойих,аларни бах,олашда, мамлакатлар иктисодий потенциалини урга-нишда юкорида келтирилган моделлардан кенг микёсда фойдаланиш таклифи берилади. Колаверса, миллий адабиётларимизда халкаро молия институтлари томонидан фойдаланила-диган моделлар туFрисида маълумотлар бери-

лиши х,укумат муассасаларининг ушбу ташки-лотлар билан муносабатларини ривожланти-ришлари учун х,измат килади.

Юкоридагиларни инобатга олган х,олда, маз-кур молия институтлари моделларининг жах,он иктисодиётидаги назарий урни ва роли канчалик мух,им эканлигини х,ам куриб чикдик.

Адабиётлар руйхати:

1. Mirzayev A.N., Abduraxmanova Y.M., Iqtisodiy matematik usullar va modellar. O'quv qo'llanma. - T., 2014.

2. Shodiyev T.Sh., Xakimov T.X., Boltayeva L.R., Ishnazarov A.I., Nurullayeva Sh.T., Muminova M.A. Ekonometrika (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2007.

3. Изряднова О.И. Инвестиционный потенциал и привлекательность регионов. Изд. Российской Академии народного хозяйства и государственной службы при Президенте Российской Федерации. - М., 2018. -С. 4.

4. Царьков В.А. Теория и модели инвестиций. // Финасовая аналитика: проблемы и решения, 2014, 43 (229).

5. Mirzayev A.N., Abduraxmanova Yu.M., Iqtisodiy matematik usullar va modellar. O'quv qo'llanma. - T., 2014.

6. Кейнс Дж. Общая теория занятости, процента и денег. / Пер. с анг. Н.Н.Любимова; под. ред. Л.П.Куракова. - М., 2000. -С. 54.

7. Долан Э.Дж., Линдсей Д. Рынок: Микроэкономическая модель. / Пер. с анг.; под. общ. ред. Б.С.Лисовика и В.В.Лукашевича. - С-Пб.: 1992. -С. 13.

8. Изряднова О.И. Инвестиционный потенциал и привлекательность регионов. Изд. Российской Академии Народного хозяйства и государственной службы при Президенте Российской Федерации. - М., 2018. -С. 4.

9. Царьков В.А.. Теория и модели инвестиций. // Финасовая аналитика: проблемы и решения, 2014, 43 (229).

10. Arneberg M.W. Theory and Practice in the World bank and IMF Economic Policy Models. Case study Mozambique. Statistics Norway, 1996.

11. Doug Addison. The World Bank Revised Minimum Standard Model: Concepts and Issues. Washington DC.: The World Bank, 1989. Working Paper No. 231, May 2, 1989. P. 3.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.