Научная статья на тему 'Валюта курсига таъсир этувчи омиллар'

Валюта курсига таъсир этувчи омиллар Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1070
303
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
валюта / валюта курси / макроиқтисод / микроиқтисод / бозор иқтисодиёти / иқтисодий сиёсат / валюта йўлакчаси / инфляция / капитал тўлови баланси / валюта бозори / инвестиция. / currency / currency rate / micro economy / market economy / economic politics / currency corridor / inflation / balance of the payment capital / currency market / investment.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Матрузиев А.

Мақолада бозор иқтисодиёти шароитида валюта курсининг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар ўрганилган ва улар бир тизимга келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE FACTORS CURRENCIES, INFLUENCING RATES

In the article the factors influencing to currency rate in conditions of market economy is investigated, and those are given in unified system.

Текст научной работы на тему «Валюта курсига таъсир этувчи омиллар»

Матрузиев А.

Тошкент Давлат техника университети мустак,ил тадк,ик,отчиси

ВАЛЮТА КУРСИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР

Бозор ицтисодиёти шароитида субъектлар уртасида ташкил топадиган, талаб ва таклиф цонуни таъсирида узгариб турадиган бозор муносабаталари таъсирида валюта курси цам доимий равишда узгариб туради.

Валюта курсининг узгариб туриши объектив ва субъектив омилларга боFлик булади.

Объектив омиллар мамлакатнинг иктисодий х,олатидан келиб чикади. Чунки мамлакат иктисодиётини ривожлантириш иш-лаб чикилган иктисодий сиёсат максадидан келиб чикади.

Шунинг учун х,ам маълум даврдаги иктисодий х,олатда ташкил топган валюта курси шу даврнинг ижтимоий-иктисодий х,олатини ифода этади.

Валюта курсига таъсир этувчи омиллар-дан бири валюта йулакчасини белгилаш х,исобланади. Валюта йулакчасини белги-лаш бозор иктисодиётида валюта курси уз-гаришининг маълум бир доирада булишининг давлат томонидан тартибга солинишини на-зарда тутади. Натижада валюта курсининг мукобил даражасини белгилаш оркали валюта муомаласининг самарали булишини таъминлаш мумкин.

Валюта курсининг к,ай даражада сак,-ланишини давлатнинг иктисодий сиёсатидан келиб чиккан х,олда Марказий банк белгилаб беради.

Валюта курсига таъсир курсатувчи асо-сий омилардан яна бири унга булган талаб ва таклифдир. Валютага булган талаб ва так-лифнинг узгариб бориши х,ар бир мамлакатнинг макроиктисодий ривожланиш даража-сига боFликдир. Макроиктисодий даражада иктисодиётнинг ривожланиб бориши валютага булган талабни ва таклифнинг усишига олиб келади.

Натижада бундай иктисодий х,олатда валютага булган талаб ва таклифни мувофик-

лаштиришнинг бирдан бир йули валюта кур-сини такомиллаштиришдан иборат булади.

Валюта курсига таъсир этувчи омиллар-дан яна бири - бу мамлакат ташки иктисодий муносабатларининг ривожланишида ташки савдога истеъмол мах,сулотлари ва ишлаб чикариш воситаларини экспорт килиш да-ражасининг усиб боришидир. Иктисодий алокаларда мамлакатлар уртасидаги валюта муносабатларининг амалга оширили-ши окибатида айрим мамлакатлар валюта карзларининг усиши х,ам унинг курсига таъсир этади.

Шунингдек, валюта курсига мамлакатнинг пул-киймат курсаткичлари х,ам уз таъсирини утказади. Бу, асосан, муомалага чикарилган пулнинг умумий х,ажмига ва нархларнинг узгаришига боFлик булади. Валюта курсига муомалага чикарилган пул умумий х,ажми ва нархларнинг таъсир этиши, асосан, муомала учун зарур булган пул микдорини белгилаш конуни оркали аникланади. Бу боFликликни америкалик иктисодчи Фишер томонидан ишлаб чикилган тенглама оркали ифодалаш мумкин:

MV=PV1f

бу ерда: М - муомаладаги пул х,ажми;

V - пулнинг айланма тезлиги;

Р - мах,сулот киймати;

V - ялпи ички мах,сулот киймати.

1 Дорнбуш Р., Фишер С. Макроэкономика. Пер. с анг. -М.: Изд-во МГУ: ИНФРА-М, 1997. -С. 187.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 11

Пулнинг муомаладаги айланма тезлиги канчалик тез булса, шунчалик пулга булган талаб камаяди ва миллий валюта курсининг юкорилиги таъминланади. Буни асосан харид килиш кувватининг усишида куриш мумкин.

Валюта курсининг узгариши, яъни уни баркарор ёки нобаркарор булиши иктисодий жих,атдан унинг кадрсизланиши билан боFл и к. Валюта курсининг узгариб туриши унинг "олтин андазаси"нинг бекор килиниши ва унинг урнига сузиб юрувчи валюта курсининг киритилиши билан кучайди. Иктисодий инкироз даврида ишлаб чикариш жараё-нининг кискариши окибатида валюта курсининг харид килиш кобилияти пасаяди. Иктисоднинг издан чикиши ва муомалага кушимча маблаFларнинг чикарилиши валюта курси бирлигининг кадрсизланишига ва мах,сулот бирлигини харид килиб олиш учун зарур булган пул массасининг купайишига олиб келади. Валюта курсининг кадрсизланиши, одатда, ташки иктисодий алокаларда, шу жумладан, ташки савдода се-зиларли даражада товар айланмаси булган мамлакатларда юкори даражада сезилади. Бу иктисодий х,олатни товар-пул муомаласининг амалга оширилишида куриш мумкин. Тарки-бий омиллар ичида валюта курсига таъсир курсатувчи асосий иктисодий омил бу мамла-катнинг тулов кобилияти, яъни х,исоб-китоб ишларидаги тулов баланси х,исобланади.

Агарда мамлакатнинг ички ва ташки савдода харид килинаётган мах,сулотлар учун тулов кобилиятининг талабга жавоб бермаслиги, валюта курсининг ички бозорда тушиб ке-тишига, хорижий талабгор валюта курсининг эса усишига олиб келади. Бундай иктисодий х,олат, асосан, тулов кобилиятига эга булмаган мамлакатлар учун хосдир. Иктисодий жих,атдан юкори иктисодий мавкега эга булган мамлакатларнинг валюта курслари-нинг киймати, ташки савдо сох,аларида таъ-минланмаган х,олда, узининг ички бозорида ишлаб чикарилган мах,сулотларини сотиш ёки хизмат курсатиш оркали таъминланиши мумкин. Бундай иктисодий х,олат ички мамла-кат уртасида содир булиши мумкин. Умуман олганда эса, иктисодий жих,атдан ривожлан-ган мамлакатнинг валюта курси бошка фао-лиятларни олиб бориш х,исобига х,ам усиши мумкин. Бундан шундай хулосага келиш мум-

кинки, иктисодий танглик ва валюта курси тулов кобилиятига эга булган мамлакатларда уларнинг харид килиш кувватининг пасайи-шига асло салбий таъсир курсатмайди ва бу мамлакатларнинг валюта курслари киймати усиб боради.

Тулов кобилиятига эга булмаган мамлакатларнинг валюта курслари, аксинча, пасайиши х,исобига уларнинг харид килиш даражаси талабга жавоб бермай колади. Валюта курси мукобиллик даражасига эга булмаслиги окибатида, миллий иктисодиётнинг усиб бо-ришини белгиланган даражада бир маромда ривожланишининг таъминланиши мумкин эмас. Хозирги эркин бозор иктисодиётини ривожлантириш шароитида мамлакатларнинг тулов кобилияти ва унинг миллий валюта курсининг баркарорлигини таъ-минлаши жах,он иктисодий хужалигидаги иктисодий муносабатларнинг ривожланиши билан боFл и к булган хорижий мамлакатлар уртасидаги капитал окимнинг х,аракатига боFл и к. Валюта курси унга таъсир этувчи структуравий омиллардан бири - турли мамлакатларда уни сотиш билан боFлик булган хорижий мамлакатлар уртасидаги капитал окимининг х,аракатига боFлик. Валюта курсига таъсир этувчи структуравий омиллардан яна бири - турли мамлакатларда уни сотиш билан боFл и к булган фоиз туловларининг бир хилда булмаслигидир.

Валютани харид килиш ёки сотиб олиш оркали унинг курсини фоизлар асосида бел-гилаш х,ам маълум микдорда фойда олишни таъминлайди. Валютани харид килиш учун белгиланадиган фоизлар даражасини оши-риш х,исобига фойда олиш мамлакатнинг макроиктисодий курсаткичини ташкил этади. Шунинг учун х,ам мамлакатлар валюта курсини иложи борича ошириш ёки уни мукобил даражада ушлаб туришдан иктисодий ман-фаатдордирлар. Валютага юкори даражада-ги фоиз туловлари хорижий мамлакатлардан инвестицияларнинг кириб келиши даражаси-ни оширади.

Бу, уз навбатида, валюта сифатида инвестиция олаётган мамлакатларнинг ички валютага булган талабининг усиб боришига олиб келади. Хорижий мамлакатлар инвестиция олаётган мамлакатларнинг миллий валюта-ларини арзон кийматларда сотиб олиб, улар-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 11

1-чизма.

Валюта курсига таъсир этувчи омиллар1

ни кайта сотиш оркали фойда олишдан х,ам манфаат топадилар. Улар сотиб олинган мил-лий валютани кайта шу мамлакатларга юкори курсларда сотадилар. Чунки миллий валюта-нинг хорижий давлатлар кулида тупланиши мамлакатда миллий валютага булган талаб-ни, унинг танкислигини оширади.

Валютага белгиланган курс кийматининг пасайишига йул куймаслик зарур. Акс х,олда, миллий валютани хорижий мамлакатлар сотиб олиши натижасида унинг дефицити вужудга келади. Шу билан бирга, хорижий мамлакатларга карздор булган давлатлар узларининг миллий валюталарини хорижий давлатлар-га сотишлари эвазига уз ташки карзларини ёпишга х,аракат киладилар. Карздор мам-лакатларнинг бундай иктисодий чораларни куриши унинг миллий валютаси курсининг

*Муаллифники.

тушишига олиб келади. Демак, кайси мам-лакатларда инфляция жараёни юкори булса, валюта курси буйича фоиз ставкасини оши-риш инфляция шароитида иктисодий самара бермайди. Валюта курсига таъсир этувчи структуравий омиллардан яна бири - бу мам-лакатнинг иктисодий сиёсати х,исобланади.

Давлат томонидан миллий валюта алмашув курсини таъминлаш максадида олиб борила-диган бундай тадбирлар хорижий валютанинг таклиф килиниши даражасининг пасайишига олиб келади. Мамлакатлар валюта курсини туширмаслиги натижасида узларининг иктисодий х,олатларини яхшилашни таъмин-лашлари лозим.

Шуни айтиш мумкинки, валюта курсининг керакли даражада булишини таъминлаш максадида банклар валюта операцияларини амалга оширадилар.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 11

Валюта курсига таъсир этувчи омиллар 1-чизмада келтирилган.

Валюта курсига таъсир этувчи таркибий омиллардан бири - бу эркин ракобатга асос-ланган бозор иктисодиёти шароитида х,ар бир мамлакатнинг ишлаб чикараётган истеъ-мол товарларининг ракобатдошлик даража-си х,исобланади. Чунки ишлаб чикаришдан максад фойда олиш х,исобланади. Валюта курсига таъсир этувчи структуравий омиллардан яна бири - миллий даромаднинг усиши х,исобланади. Миллий даромаднинг усиши ах,оли реал иш х,акларининг усиб бо-ришига олиб келади. Бу х,ол, уз урнида, сотиб олиш кобилияти ва сифатли хорижий истеъ-мол товарларига булган талабнинг усишига

олиб келади. Албатта бу, уз навбатида, валюта курсининг ошиши ва хорижий валюта-нинг импортер давлатлардан экспортер дав-латларга чикиши х,ажмининг усиб боришини таъминлайди.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, валюта курси экспорт ва импорт жараёнини амалга оширишда нархлар оркали уз таъ-сирини утказади, мамлакатлар иктисодий тармокларининг, колаверса, корхоналарнинг ракобатдошлигига таъсир курсатади. Валюта олди-сотди операциялари валюта бозорла-рида амалга оширилади.

Адабиётлар:

1. Носкова И.А. Финансовые и валютные операции. - М.: "Университет", 1996.

2. Лаврушин О.И. Деньги, кредит, банки. - М.: "Кнорус", 2004.

3. Абдуллаева Ш.З. Халкаро валюта кредит муносабатлари. - Т.: "Иктисод ва мо-лия", 2005.

4. Дорнбуш Р., Фишер С. Макроэкономика. Пер. с анг. - М.: Изд-во МГУ: ИНФРА-М, 1997. -С. 784.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 11

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.