Научная статья на тему 'Хитой халқ республикаси валюта сиёсатини такомиллаштириш ва тартибга солишнинг асосий йўналишлари'

Хитой халқ республикаси валюта сиёсатини такомиллаштириш ва тартибга солишнинг асосий йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
312
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
валюта сиёсати / валюта курси / валюта интервенцияси / валюта захираси. / currency policy / exchange rate / currency intervention / foreign currency reserves.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Муминов Нозим Гаффарович

Мақолада Хитойда валюта захирасини шакллантириш ва кўпайтириш масалалари чуқур таҳлил қилинган. Хитойда кредитлаштириш ва инвестициялаш соҳаларидаги ўсишнинг валюта сиёсатини такомиллаштириш ва тартибга солишдаги аҳамияти тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MAIN DIRECTIONS OF IMPROVEMENT AND REGULATION OF CURRENCY POLICY OF PEOPLE'S REPUBLIC OF CHINA

In article processes of formation and increase in foreign currency reserves in China are analysed. The role of regulation of currency policy in development of the sphere of crediting and investments in China is investigated.

Текст научной работы на тему «Хитой халқ республикаси валюта сиёсатини такомиллаштириш ва тартибга солишнинг асосий йўналишлари»

Муминов Н.Г.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети ик,тисодиёт факультети «Макроик,тисодиёт» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

хитои халк, республикаси валюта сиёсатини такомиллаштириш ва тартибга солишнинг асосии

Иуналишлари

Мамлакатимизда олиб борилаётган валюта сиёсатини янада такомиллаштириш, унга таъсир этувчи омилларни чуцур тацлил этиш учун тез суръатларда тарацций этиб бораётган Хитой Халц Республикасининг бу борадаги тажрибасини урганиш муцим ацамият касб этиши мумкин.

Валюта сиёсати хукукий жихатдан ва-лютавий конунлар асосида тартибга со-линади. Буларга хукукий даражадаги чегараларнинг урнатилиши, мамлакат ичида ва мамлакат ташкарисида валюта кимматликлари билан буладиган муно-сабатларни тартибга солиш, валютавий муаммолар буйича икки томонлама ва куп томонлама мамлакатлараро валютавий келишувларни тузиш киради. Валюта сиёсатини амалга оширишнинг асосий йулларидан бири давлатнинг халкаро хисоб-китоблари бажарилиши-ни бошкариш ва миллий, мамлакатлараро, худудлараро валюта муносабатла-рини амалга оширишдан иборат.

Окилона олиб борилаётган валюта сиёсатини мамлакатдаги баркарор

иктисодий усишдаги урни туFрисида Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов куйидаги фикрни билдир-ганлар: «Махаллийлаштириш дастурла-рини амалга ошириш борасида туплаган тажрибамиз бизнинг ташки омилларга боFликлигимизни камайтириш, ички та-лабни шакллантириш ва бозорларимизни зарур истеъмол товарлари хамда бутлов-чи махсулотлар билан тулдириш, ташкил этилган ишлаб чикариш кувватларининг тулик фаолият курсатишини таъминлаш, валюта ресурсларини тежаш ва улар-дан окилона фойдаланиш, ахоли банд-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

лигини таъминлаш буйича мух,им роль уйнашини амалда тасдикламокда»1.

\ f V V W W

Хитой охирги уттиз йил ичида узи-нинг муттасил равишда усиб бораётган иктисодиёти туфайли йирик иктисодиётга эга мамлакатлар каторига кушилди. Хитойда валюта сиёсатидан капитал окимлари устидан назоратни амалга ошириш учун фойдаланилади. Назарий жих,атдан, мамлакат ичида ва хориж-да фоиз ставкасининг юкорилиги ёки пастлиги оркали капитал устидан назо-рат унинг катта х,ажмда кириб келиши ёки чикиб кетишининг олдини олиши мумкин. Аммо амалиётда узок вакт да-вомида капитал устидан самарали назоратни амалга ошириш жуда мурак-кабдир, айникса, ташки савдога тобе иктисодиётларда. Мамлакат бу вазифани самарали амалга оширган такдирда х,ам, миллий валюта курси пасайганлигича колаверади, натижада ташки савдо ба-лансида катта х,ажмдаги профицит, валюта интервенцияси натижасида пайдо булган катта х,ажмдаги пул массасини стерилизация килиш (йук килиш) муам-моси юзага келади. Стерилизация килиш рад этилса, банк ва молия тизимларида-ги ликвидлиликнинг усиши охир натижада инфляцияга олиб келади. Аммо агар миллий валюта курси пасайтирилган булса, бир маротабалик стерилизация килиш вактинчалик самарага олиб кела-

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш х,исобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш -устувор вазифамиздир. // Узбекистан Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якун-лари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлиси-даги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

ди. Маълум вакт утгандан сунг Марказий банк стерилизациянинг асосий воситаси х,исобланмиш давлат облигацияларининг чикарилишини купайтиради, натижада фоиз ставкаси усади. Натижада Марказий банкнинг давлат облигациялари буйича фоизларни тулаш харажатлари уни хори-жий кимматли когозлардан олинадиган даромадаларидан ошиб кетиши мумкин.

Хитойда миллий валюта курси доимий равишда пасайтирилган булиб, куп йил-лик кенг микёсли валюта интервенцияла-ри натижасида катта х,ажмда валюта за-хиралари шаклланди. 2007 йил мартдан 2009 йил бошига кадар ХХР валюта захи-раси тахминан икки баробарга купайиб, 2 триллион АК,Ш долларини ташкил этди, бу мамлакат ЯММнинг тахминан 50%и2 х,исобланади.

Хитой иктисодиёти катта х,ажмдаги валюта захирасидан х,еч кандан манфаат курмайди. Марказий банк корхоналар-дан АКШ долларини сотиб олиб, обо-ротга юань чикаришга мажбур. Бу эса мамлакатда пул массасини купайтиради, юаннинг харид кобилиятини пасайтира-ди ва инфляцияни юзага келтиради. Ушбу муаммони ечиш учун Марказий банк юкорида кайд этилган стерилизация килиш усулидан фойдаланади. Ушбу процедуралар каторига давлат об-лигацияларини чикаришдан ташкари, банк захира ставкалари х,ам киради. Хисоб-китобларга кура, 2007 йил март-да стерилизация х,ажми валюта захи-расининг 40%ини ташкил этди (тахминан 600 миллиард АКШ доллари). Захирада катта маблаFларнинг мавжудли-ги йукотишларга, яъни капитал мажбурий

2 Cappiello L., Ferrucci G. The sustainability of China's exchange rate policy and capital account liberalization. // http://www.ecb.eu/pub/pdf/ scpops/ecbocp82.pdf

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

3axupaga 6ynraH gaBpga 6aHKnap ynapHiu MHBecrn^fl.nam.napM opKanu onumu MyM-

V I V V w

kuh 6ynraH poMgaHMHr MyKoTumnapura onu6 Kenagu. LUy 6unaH 6upra 3axupagaru Ma6naFnapgaH uKTucogueTHu paF6aTnaH-Tupum yqyH ^oMganaHum MyMKuH эgu: 3a-pyp pecypcnapHu uMnopT Kunum, aHru um ypuH^apuHu apaTum eKu ^yKaponapra ux-tmmomm TynoBnapHu aManra omupum.

Xutom BanwTa 3axupacu MyaMMOcuHu ypraHa Typu6, yHuHr TapKu6uHu Taxnun Kunum xyga MyxuMgup. XuToMga gaBnaT uHBecm^flnapuHMHr aHMK xaxMu gaB-naT cupu xuco6naHagu, aMMO Typnu MaH-6anapHuHr1 MatnyMoTnapura Kypa, yHuHr yMyMuM xaxMu TaxMuHaH 2 TpunnuoH AK.W gonnapuHu TamKun yHga

70%hu gonnap aKTuBnapu TamKun этagu. AKW mo-ma Ba3upnuru MatnyMoTnapu-ra Kypa, AKW Tam^u K,ap3MHMHr TaxMuHaH MopaK kucmu XuToMra Ternmnugup. ByryH-ru KyHga 6y 1 TpunnuoH AKW gonnapugaH KynpoK cyMMaHu TamKun Kunagu. ynap-gaH 480-500 Munnuapgu gaBnaT KuMMaTnu KoFo3napura uHBecru^flnaHraH. Standard & Poor's peMTMHr areHTnurnHMHr Mat-nyMoTnapura Kypa, Xutom xyKyMaTMHMHr 6aHKpoT 6ynraH Fannie Mae Ba Freddie Mac unoTeKa areHTnuKnapu o6nura^fl-napura uHBecM^flnapu xaxMu TaxMuHaH 340 Mnpg AKW gonnapuHu TamKun эт-raH. Arap ym6y o6nura^fl.napHMHr Hapxu 90%ra nacatfraHnurnHM xuco6ra oncaK, mo-nuaBuM uHKupo3 HaTuxacuga xutom Banw-Ta 3axupanapu KaMuga 306 Munnuapg AKW gonnapura KucKapraHu MatnyM 6ynagu.

BanwTa 3axupanapuHu xoMnamTupum TyFpucuga Kapop Ka6yn KunaeTraH xutom xyKyMaTu uHBecru^flnapHM 6up noMuxara

1 Geof Dyer. China has long way to go to dislodge dollar//Financial times, May 2009. nttp:// www.ft.eom/cms/s/0/2522ed5e-462d-llde-803f-00144feabdc0.html7nclick check=l

жойлаштириш нотyFри эканлигини ту-шунар эди. Бирок инвестицияларнинг бундай таркиби тасодифан танланмаган эди. ХХР валюта захирасининг хажми 700 миллиард АК,Ш долларга етган 2005 йилда Хитой хукумати инвестицион куйилмаларни диверсификациялаш-га харакат килди, аммо уша даврда энг ишончли иктисодиёт АКШда мавжуд эди. Хатто 2008 йил охирида, инкироз авжи-га чиккан вактда хам, АКШ давлат карзи ЯИМга нисбатан 70%ни ташкил этарди, бу курсаткич Японияда 140%га етган эди. Ундан ташкари, АКШ Хитой экспортининг асосий бозори хисобланар эди. Ва якин вактларгача Хитой АКШ иктисодиётини Хитой товарларига истеъмолини раFбат-лантириш борасида кредитлаб келган эди. Шунингдек, жахон валюта бозорла-рида доллар курсининг узгариши ва унга жахон захира валютаси сифатида ишонч-нинг пасайиши хам Хитой валюта захи-раси кийматига салбий таъсир курсатади. Доллар курсининг бошка валюталарга нисбатан пасайиши Хитой захирасининг кадрсизланишига олиб келиши мум-кин. АКШ доллари курсининг хар 10%га пасайиши Хитой валюта захирасининг мамлакат ЯММнинг 3%ига тенг кисмига кискаришига олиб келади. Шу сабаб-дан, Хитой йукотишларга карамасдан, АКШ иктисодиётини кредитлашда давом этишга мажбурдир: уз иктисодиётининг мустакиллигини ошириш, фукароларнинг турмуш даражасини кутариш ва ички ис-теъмолни раFбатлантириш урнига АКШ хукуматининг давлат облигацияларини янада купрок сотиб олмокда.

Хитой иктисодчиларининг фикрига кура, хозирги захира фондининг 30%и 2003 йилдан кейин шаклланган. Улардан 60%и савдо балансининг ижобий саль-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

доси натижасида эмас, балки капитал-нинг окиб келиши хисобига шаклланган. Аслида бу маблаFлар Хитойга тегишли эмас. Охирги йилларда жахон бозорида турли сабабларга кура Хитой экспортига талаб пасайди, аммо валюта захирала-ри Марказий банкни юань эмиссиясини ошириш ва иктисодиётда пул массасини купайтиришга мажбур килиб, усишда да-вом этди. 2008 йилнинг январь-июнь ой-ларида Хитой валюта захираси 280 млрд АК,Ш долларига купайди. Экспортнинг па-сайиши ортида валюта массасининг усиб бориши унинг асосий кисми туFридан-туFри хорижий инвестициялар ва савдо хисобига эмас, балки спекулятив капитал эвазига ошганлигидан далолатдир.

Спекулятив капиталнинг тез кириб келиши ва чикиб кетиши мамлакат-нинг иктисодий баркарорлигига хавф туFдиради. Спекулятив капитал узининг кутилмаганда кучиб юриш хусусия-ти билан хавфлидир. Жонланиш ва усиш даврларида у иктисодий усишни раFбатлантиради. Иктисодиёт кизиб кет-ган вактда капитал кимматли коFOЗлар ва кучмас мулк бозорларига окиб утади хамда шу бозорларда нархларни бир неча баробарга кутариб юборади. Ички бозорда шароит узгариб, иктисодий па-сайиш белгилари пайдо булса, спекулятив капитал жадал суръатлар билан чикиб кета бошлайди, натижада инф-ляциянинг кучайиши, тулов баланслари-нинг бекарорлиги, валюта курсларининг тебраниши оркали инкирозни чукур-лаштиради.

Норасмий маълумотларга кура, 2008 йилнинг 3-чорагида Хитойда камида 500 млрд АКШ доллари хажмида спекулятив капитал мавжуд булган. Унинг Хитойга кириб келишининг асосий сабабларидан

бири валюта курсининг катъий тартиб-га солиниши хисобланади. Юань курси узининг бозор кийматидан анча паст да-ражада булганлиги сабабли спекулятив капитал булган катта маблаFлар хорижий валютада Хитойга хорижий инвестициялар ёки экспорт товарларига аванслар куринишида кириб келиб, банк хисоб ракамларида колиб кетар эди.

Стерилизация валюта захиралари-дан тезрок усадиган харажатларни юза-га келтиради. Марказий банкнинг тулов балансида улар нолга тенгдир, чунки стерилизациланган давлат облигация-ларининг даромадлилиги бугунги кунда ХХР валюта захирасининг 70%ини таш-кил этувчи АКШнинг урта муддатли ва киска муддатли давлат облигациялари даромадлилигидан пастдир. Аммо стерилизация кийматини бундай усул билан хисоблашда ноаникликлар мавжуд. Келажакда Хитой Халк банкига янги чикарилган облигацияларнинг сотиб олинишини раFбатлантириш хамда аввал жойлаштирилган облигацияларни кайта молиялаштириш учун стерилизацияга мулжалланган давлат облигацияларини чикариш хажмини оширишга туFри келиши мумкин. Стерилизацион карз мажбу-риятлари даражасининг уртача муддати бир йилдан кам муддатни ташкил этган-лиги сабабли, мамлакат ичида фоиз став-каларини ошириш стерилизацион обли-гациялар даромадлилигининг ошишига олиб келиши мумкин.

Энг мухими шундаки, пул массасини тартибга солиш учун Хитой Халк банки кредитлар ва займлар буйича операция-ларни назорат килишга кайтишлари за-рур булади. Масалан, бу холат 2005 йилда хам юзага келган эди. Уша даврда депо-зитларнинг жадал усиши шароитида банк

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

кредитларини бериш буйича чекловлар банк тизимида ортикча ликвидлиликни юзага келтирди, бу холат эса Хитой Халк банкининг стерилизацион облигацияла-рига талабнинг усиши ва ушбу кимматли KOFOЗлар буйича фоиз ставкалари банк депозитлари фоиз ставкаларидан паса-йиб кетишига олиб келди. Шундай килиб, Марказий банк томонидан кредитлар устидан амалга оширилаётган назоратни эътиборга олиб, стерилизациянинг реал киймати Марказий банкнинг тулов балан-сидан банк тизими балансларига кисман утказилади ва, уз навбатида, Хитой Халк банкининг стерилизация операциялари-дан олинадиган фойдани сунъий равиш-да ошириб юборади ва узок муддатда молия тизими баркарорлигига футур ет-казади. Эхтимол, банк тизимида бундай маъмурий тусиклар булмаганда, стерилизацион давлат облигацияларининг да-ромадлилиги юкорирок, Хитой Халк банкининг стерилизациядан олган даромади меъёрида булиши мумкин эди.

Бундан ташкари, валюта активлари ва миллий валютадаги мажбуриятлар уртасида усиб бораётган номутаносиблик юаннинг кучайиб бориши, Марказий банк активлари жорий кийматини пасай-тириши, бунда миллий валютадаги мажбуриятлар суммаси узгармасдан колади, бу эса, уз навбатида, давлат молия орга-ни тулов балансида капитал кийматининг кискаришини юзага келтириши борасида хавотир пайдо булади.

Шу билан бирга, кредит-пул сиёсати-нинг валюта сиёсати билан боFликлиги режали харажатлар даражасига таъси-рининг самарали механизмининг ри-вожланишида асосий шарт хисобланган фоиз ставкасининг эркинлаштирилишига тусиклик килади. Бу хол яна мустакил мо-

лия cuecaTuHu aManra omupumra Kogup 6ynraH KygpaTnu Monua MHcTMTyrnapMHMHr apaTunumura TycuK 6ynagu.

1990-Munnap 6omnapugaH Xutom 6aHK tm3mmm xaMFapManapHuHr ycumu HaTuxa-cuga axmu puBox Tongu. ,4eno3MT.nap yMyH AMM 1990 MungaH 2005 MiunraMa i/ikki/i 6a-po6ap ycgu. Xo3upru KyHga Xutom 6aHKna-pu xaMFapMa xuco6 paKaMnapugaru cyM-Ma ammhuht 50%mhm1 TamKun Kunagu.

XaMfapManapHMHr ycumura ca6a6 6ynaguraH 6up HeMTa oMunnap MaBxyg. BupuHMugaH, axonu co$ gapoMagnapu Ba conuK TynaHraHgaH cyHr KopxoHa gapo-MagnapuHuHr AMMgaru ynymuHMHr y3ra-pumu epgaMuga Ky3aTum MyMKuH 6ynraH ucretMon gapaxacu 1983 MungaH 6epu nacaMu6 KenMoKga. AMMga co$ gapoMag-nap ynymu 1983 Mungaru 70%gaH 2006 Munga 52%raMa nacaMgu2. Axonu gapo-MagnapuHuHr KucKapu6 6opumu XuToMga opTuKMa um KyMu MaBxygnuru mapouTu-ga um xaK^HMHr ceKMH ycu6 6opumu 6u-naH 6oFnuKgup. Axonu gapoMagnapuHMHr KucKapumu geno3MT.napHMHr KaM gapoMag KenTupumu 6unaH xaM 6oFnuKgup. BaHK KyMunManapu, 6omKa anbTepHaTMB Ba-puaHTnap 6ynMaraHnuru ca6a6nu, axonu gapoMagnapuHMHr энг KeHr TapKanraH MHBecTM^anam o6teKTu xuco6naHagu. Xutom xyKyMaTu a^ua aranapu cohmhm KaMaMTupum cuecaTMHM onu6 6opMoKga Ba <£yKaponapra yci/16 6opaeTraH Kopnopa-tub ceKTop gapoMagnapugaH ^oMganaHum uMKoHuaTuHu MerapanaMoKga.

1 Kuecnam yMyH: AKUIga AMMga umku ucTetMon ynymu 2006 Munga 86%, EBpona Htth^okh MaMna-KaTnapuga 78%, XuHgucToHga aca 69% hu TamKun BTraH.

2 Cappiello L., Ferrucci G. The sustainability of China's exchange rate policy and capital account liberalization. // http://www.ecb.eu/pub/pdf/ scpops/ecbocp82.pdf

MKTMCOfl BA MOflMN / 3KOHOMMKA M OMHAHCbl 2015, 2

Иккинчидан, давлат корхоналарини реструктуризациялаш натижасида фука-ролар ижтимоий кафолатларнинг асосий кисмидан махрум булдилар, шу сабабдан даромаднинг асосий кисмини соFликни саклаш, таълим ва кексаликни таъмин-лашга олиб куярдилар.

Учинчидан, Хитой молия тизимидаги мавжуд камчиликлар сабабли, жисмоний шахснинг истеъмол кредитини олиши жуда мураккабдир.

Туртинчидан, 2007 йил августга кадар амал килган валюта тушумининг бир кисмини мажбурий сотиш сиёсати-га мувофик, корхоналар банклар хисоб ракамларида миллий валютада катта суммаларни туплаганлар. Ликвидлилик вазиятини юкорида кайд этилган спеку-лятив капитал хам чукурлаштирарди.

Банк тулов балансларида «депозит-лар» моддасининг жадал усиб бориши кредитлаштиришни баркарор кенгай-тириб бориш билан боFликдир. Аммо юкори захира ставкаси киритилиши му-носабати билан кредитлаштиришнинг усиши депозитларнинг усишидан анча оркада колмокда. Кредитларнинг депо-зитларга нисбати 2002 йилдаги 78%дан 2007 йилда 69%гача тушиб кетди, нати-жада банк тулов балансида давлат мо-лиявий назоратидан четга чикиб кетиш-дан саклаб турилган хаддан ташкари куп ички маблаFлар тупланиб колди. Мос ра-вишда, охирги йилларда банк активлари умумий кийматида хорижий валютадаги активлар улуши аста-секин пасайиб бор-ди. Шундай килиб, кредитлаштиришни назорат килиш ва хисоблардаги капитал куйилмалар буйича операцияларни че-гаралаш, депозитларнинг кескин усиши охир-окибат банклар ликвид активлари-нинг купайишига олиб келди. Уларнинг

улуши 2002 йилдаги 10%дан 2007 йилда 17%га етиб, 950 миллиард АКШ дол-ларини ташкил этди ёки 2006 йилдаги мамлакат ЯММнинг 37%ига тенг булди1. Шу курсаткич 2011 йилда 70%гача кута-рилди2.

Аммо стерилизация буйича чора-тад-бирларга карамасдан, улар каторига захира ставкасини ошириш хам киради. 2003 йилдан бошлаб Хитойда кредит-лаштириш ва инвестициялаш сохаларида кескин усиш юзага келди. Агар кредитлаштиришнинг кенгайиб бориши ва иш-лаб чикаришнинг усиб бориши мунтазам ошиб борса, охир-окибат бу дефляцияга ва, энг ёмони, рецессияга олиб келади. Корпоратив секторда дефляция натижасида фойда пасайиб боради, кредит-лар буйича фоиз ставкаларининг усиши карздорликнинг ошиб боришига олиб келади. Шундай килиб, кайтарилмайдиган кредитлар сони тез усиши ва банк тизи-мининг баркарорлигига футур етказиши мумкин.

Банк тизимининг ^ломлиги кредитлар бериш купайган даврдаги кредитларнинг сифати даражасига боFликдир. Агар ушбу кредитларнинг бир кисми кайтарилмайдиган шаклга айланса, банклар жиддий зарар курадилар. Кайтарилмайдиган кредитлар муаммоси банк тизимининг кучсизлиги билан чукурлашади, бунда фойда маржаси жуда кичик, капитализация даражаси суст, активлар сифати паст, менежмент ва назорат тизими кам ривожланган булади.

1 Шестакова Я.А. Валютная политика КНР и ее влияние на экономическую стабильность страны. // Научная библиотека КиберЛенинка: 1пир:// суЬег1ептка.ш/аг^с1е/п^а1у^пауа-ро1Шка-кпг-i-ee-vliyanie-na-ekonomicneskuyu-stabilnost-strany#ixzz3OLXW7xSt

2 http://research.stlouisfed.org/fred2/series/ DDDI05CNA156NWDB#

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

Хитойда барча банк активларининг 50%ига эгалик килувчи, давлат мулки Хисобланган учта йирик банкни реструк-туризациялаш натижасида кайтарил-майдиган кредитлар улуши 2004 йилдаги 17,2%данх хозирги давргача (2014 йил) 1,1%гача пасайтирилди2, халкаро стан-дартлар буйича банк активларининг си-фати ханузгача паст даражада колмокда.

2005 йилнинг охирига келиб, 206 млрд АК,Ш долларини ташкил эта-диган кайтарилмайдиган кредитлардан ташкари, тижорат банкларда 270 млрд АКШ доллари хажмида ёмон карзлар тупланиб колиб, улар барча Хитой банк тизими активларининг 25%ини ташкил этмокда3. Fitch Ratings рейтинг агентли-ги маълумотларига кура, Хитой хукумати 1998 йилдан бошлаб давлат банкларини соFломлаштиришга 400 миллиард АКШ доллари (2006 йилда ЯММнинг 15%) маблаF сарф килди4. Албатта, молия тизими баркарорлиги рискларини бахолашда катта хажмдаги валюта захиралари ва давлат карзининг паст даражаси эъти-борга олиниши зарур. Ушбу омиллар охир натижада мунтазам молиявий узга-ришлар холатида молиявий институтлар-ни соFломлаштириш ресурсларига айла-нишлари мумкин.

1 Шестакова Я.А. Валютная политика КНР и ее влияние на экономическую стабильность страны. // Научная библиотека КиберЛенинка: http:// cyberleninka.ru/article/n/valyutnaya-politika-knr-i-ee-vliyanie-na-ekonomicneskuyu-stabilnost-strany#ixzz3OLXW7xSt

2 http://data.worldbank.org/indicator/FB.AST. NPER.ZS

3 Шестакова Я.А. Валютная политика КНР и ее влияние на экономическую стабильность страны. // Научная библиотека КиберЛенинка: http:// cyberleninka.ru/article/n/valyutnaya-politika-knr-i-ee-vliyanie-na-ekonomicneskuyu-stabilnost-strany#ixzz3OLXW7xSt

4 Уша жойда.

Шундай килиб, Хитойда охирги ун йилликларда утказилган валюта сиёсати куйидаги муаммоларни юзага келтир-ди: жуда катта хажмда валюта захиралари, иктисодиётнинг хаддан ташкари жахон молия бозорларидаги холатдан боFликлиги, банк секторидаги ортикча ликвидлилик ва спекулятив капиталнинг назорат килиб булмайдиган окимлари.

Хитой хукумати ушбу муаммоларни ечиш учун бир катор чора-тадбирларни кабул килди. Банк секторидаги ликвид-лиликни пасайтириш максадида 2008 йил кузида Хитой Халк банки кредитлар буйича хисобга олиш ставкасини уч маротаба пасайтирди, натижада ушбу ставка 5,58%ни ташкил этди, депозитлар буйича янги ставка эса 2,52%ни ташкил этди. Хитой Халк банки захира ставка-сини йирик банклар учун 1%га ва катта булмаган банклар учун 2%га пасайтирди. Банклар кредитлашни кенгайтиришини раFбатлантириш учун Марказий банк захира депозитлари ставкасини пасайтирди. Аммо 2009 йилнинг биринчи чораги-да кредитлар хажмининг кескин усиши Хитойнинг банк назорати органларини хавотирлантирди. Асосий хавф шунда-ки, кучмас мулк кредит беришда асосий гаров объекти хисобланади. 2008 йилнинг охирида 164 млн кв. метр хажмдаги кучмас мулк реализация килинмасдан колиб кетди, мутахассисларнинг хисоб-китоблари буйича ушбу курсаткич 2009 йилда 300 млн кв. метрни ташкил этди. Шундай килиб, гаровга куйилган кучмас мулк объектлари нархининг пасайи-ши банк тизимида «ёмон карзлар»нинг купайишига олиб келади ва банк активлари сифатини ёмонлаштирмокда (улар шундок хам Хитой банк тизимининг заиф жойи хисобланади). Кредитлашти-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

ришнинг усиб бориши Хитойда мавжуд булган иктисодиётнинг кизиб кетиши жа-раёнини янада чукурлаштирди.

Спекулятив капиталга келсак, юань кур-си 6,85 нуктасида тухтагандан сунг унинг кириб келиши тухтади. Ундан ташкари, мамлакатга спекулятив капиталнинг кириб келиш каналларини ёпиш максадида 2008 йил 5 августда валютани тартиб-га солишнинг янги коидалари киритил-ди. Ушбу коидалар тушумлар хисобидан амалга оширилаётган туловларнинг ха-кикийлигини ва конунийлигини текши-риш талабларини катъийлаштирди ва ушбу операцияларга хизмат курсатувчи банкларнинг битимлар буйича барча хужжатларнинг хакикийлигини текши-ришга мажбурлади.

Капитал хисоб ракамлари туFрисида тухталадиган булсак, ушбу хисоб ракам-ларда валютани юанга алмаштиришни факатгина махсус рухсат мавжуд бул-ганда амалга ошириш мумкин. Янги коидалар капитал хисоб ракамлари валютани тартибга солувчи Давлат бошкармаси (State Administration of Foreign Exchange - SAFE) булинмаларида руйхатдан утказиш талабини узгаришсиз колдирди. Ушбу руйхатдан олиш жараё-ни капитал окимлари устидан назоратни амалга ошириш, айникса, капитал хисоб ракамларида колиб кетадиган спекулятив капиталнинг кириб келишини на-зорат килишда кул келади. Спекулятив капитал кимматли ко^озлар билан опе-рацияларни бажариш ёки туFридан-туFри хорижий инвестициялар куринишида мамлакатга кириб келади. Аммо баъзи мутахассисларнинг фикрича, ушбу капитал экспорт товарлари учун олдиндан тулов куринишида хисоб ракамларда колиб кетиши мумкин. Валютани тар-

тибга солишнинг янги коидалари капитал хисоб ракамларидаги маблаFларни тартибга солиш буйича аввалдан мавжуд коидалар билан умумлашган холда, ХХР хукуматининг мамлакатга спекулятив капиталнинг кириб келиш каналларини ёпишга интилаётганлигини тасдиклайди. Валютани тартибга солувчи Давлат бошкармаси янги меъёр ва коидаларга риоя килинишига жавобгар хисобланади ва уларга алохида ваколатлар берилади: далиллар туплаш учун корхона худудига кириш, гумон килинувчи ташкилот билан боFлик контрагент ва бошка ташкилот-лар вакилларини сурок килиш, тегиш-ли молиявий хужжатларни текшириш ва нусхасини олиш. Янги коидалар валюта режимини бузганлик учун нолегал олиб кирилган капитални мусодара килиш ва йирик жарималарни белгилаш каби, ав-валгидан кура катъийрок жазоларни на-зарда тутади.

Аммо капитални олиб чикишда Хитой хукумати валюта назоратини сусайтирди. Тушум хисоб ракамлари ва капитал хисоб ракамлари учун янги коидалар хорижий хамкорлар олдидаги мажбуриятларни коплаш ёки инвестицияларни репатриа-циялаш (кайтариш) учун маблаFларни утказиш талабини саклаб колган. Аммо энди Хитой фукароларига хорижда олган маблаFларини Хитой банкларида хорижий валютада саклаш хукуки берилди.

Хитойнинг жахон молия ва товар бо-зорларидаги (айникса, АК,Ш бозоридаги) узгаришларга хаддан зиёд тобе эканлиги энг катта муаммо булиб колмокда. Бун-дай тобелик иктисодиётнинг экспорт-га йуналтирилганлиги билан бевосита боFлик булиб, натижада капиталнинг иктисодиётда таксимланиши, айникса хорижий валютанинг таксимланиши молия

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

бозорлари кучлари билан амалга оши-рила бошланди. Маълумки, бозорлар ресурсларни хакикатдан зарур булган сохаларга эмас, балки тез даромад олиш мумкин булган сохаларга йуналтиради. Бозорнинг максимал самарасига эри-шишга интилиш Хитой иктисодиётидаги мавжуд номутаносибликнинг сабаби хисобланади. Дунёда энг катта валюта за-хирасига эга булиш билан бирга Хитой ахолисининг 30%и камбаFаллик чегараси-дан паст даражада яшайди, 15% ахолиси (кишлок жойлардан келган 200 млн ми-грантлар) эса мамлакат худудида фаоли-ят юритиб, турли имтиёзлардан фойдала-

наётган ва катта фойда олаётган хорижий корхоналарнинг мехнат ^ими юкори ва технологияси паст ишлаб чикаришларида эксплуатация килинади. Мамлакатда юз бериши мумкин булган ижтимоий ва молиявий портлаш хавфини олиш учун Хитой АК,Ш иктисодиётини молиялашти-ришни тухтатиши, маблаFларни кишлок хужалиги ва ички бозорга йуналтирилган ишлаб чикариш, янги иш уринларини яратишга йуналтириши хамда ички та-лабни раFбатлантириш максадида фука-ролар турмуш даражасини ошириши максадга мувофик булар эди.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. // Узбекистан Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривож-лантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг маж-лисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

2. Шестакова Я.А. Валютная политика КНР и ее влияние на экономическую стабильность страны. // Научная библиотека КиберЛенинка: http://cyberleninka. ru/article/n/valyutnaya-politika-knr-i-ee-vliyanie-na-ekonomicheskuyu-stabilnost-strany#ixzz3OLXW7xSt

3. Cappiello L., Ferrucci G. The sustainability of China's exchange rate policy and capital account liberalization. // http://www.ecb.eu/pub/pdf/scpops/ecbocp82.pdf

4. Geof Dyer. China has long way to go to dislodge dollar//Financial times, May 2009. http://www.ft.eom/cms/s/0/2522ed5e-462d-llde-803f-00144feabdc0. html7nclick check=l

5. http://research.stlouisfed.org/fred2/series/DDDI05CNA156NWDB#

6. http://data.worldbank.org/indicator/FB.AST.NPER.ZS

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.