Научная статья на тему 'Халқаро меҳнат миграцияси ва унинг ўзига хос хусусиятлари'

Халқаро меҳнат миграцияси ва унинг ўзига хос хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
4460
613
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МЕҳНАТ РЕСУРСЛАРИ / МЕҳНАТ МИГРАЦИЯСИ / ЭМИГРАНТЛАР / ИММИГРАНТЛАР / ХАЛқАРО МЕҳНАТ МИГРАЦИЯСИ / ТРУДОВЫЕ РЕСУРСЫ / LABOR / ТРУДОВАЯ МИГРАЦИЯ / LABOR MIGRATION / ЭМИГРАНТЫ / EMIGRANTS / ИММИГРАНТЫ / IMMIGRANTS / МЕЖДУНАРОДНАЯ ТРУДОВАЯ МИГРАЦИЯ / INTERNATIONAL LABOR MIGRATION

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Толаметова Зилола Абдужабборовна

Мақолада дунё миқёсида глобаллашув жараёнида меҳнат миграцияси жараёнининг мазмун-моҳияти, меҳнат миграциясининг аҳолининг меҳнатда бандлигидаги ўрни, жумладан меҳнат миграциясининг ижобий ва салбий томонлари ёритиб берилди.В статье рассматривается сущность процесса миграции в мировом масштабе в условиях глобализации, а также роль миграции в обеспечении занятости населения, в том числе позитивные и негативные стороны трудовой миграции.The article deals with the essence of migration worldwide in a globalized world and the role of migration in the provision of employment, including the positive and negative aspects of labor migration.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Халқаро меҳнат миграцияси ва унинг ўзига хос хусусиятлари»

Толаметова З.А.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

ХАЛКАРО МЕХНАТ МИГРАЦИЯСИ ВА УНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

ТОЛАМЕТОВА З.А. ХАЛКАРО МЕХНАТ МИГРАЦИЯСИ ВА УНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада дунё микёсида глобаллашув жараёнида мех,нат миграцияси жараёнининг мазмун-мох,ияти, мех,нат миграциясининг ах,олининг мех,натда бандлигидаги урни, жум-ладан мех,нат миграциясининг ижобий ва салбий томонлари ёритиб берилди.

Таянч иборалар: мех,нат ресурслари, мех,нат миграцияси, эмигрантлар, иммигрантлар, халкаро мех,нат миграцияси.

ТОЛАМЕТОВА З.А. МЕЖДУНАРОДНАЯ ТРУДОВАЯ МИГРАЦИЯ И ЕЁ ОСОБЕННОСТИ

В статье рассматривается сущность процесса миграции в мировом масштабе в условиях глобализации, а также роль миграции в обеспечении занятости населения, в том числе позитивные и негативные стороны трудовой миграции.

Ключевые слова: трудовые ресурсы, трудовая миграция, эмигранты, иммигранты, международная трудовая миграция.

TOLAMETOVA Z.A. INTERNATIONAL LABOR MIGRATION AND ITS FEATURES

The article deals with the essence of migration worldwide in a globalized world and the role of migration in the provision of employment, including the positive and negative aspects of labor migration.

Keywords: labor, labor migration, emigrants, immigrants, international labor migration.

Жацон ицтисодиётининг XXI асрдаги интеграциялашуви ва глобаллашуви жараёнида халцаро мецнат миграцияси хам алоцида уринга эга. Халцаро товар, хизмат цамда сармоя бозори билан бир цаторда цозирги даврда бозор муносабатининг ривожланишида халцаро мецнат бозори муцим ацамият касб этади.

Мех,нат ресурслари бандлигини оши-ришнинг асосий йуналишларидан бири мех,нат миграцияси х,исобланиб, унинг асосини ишчи, хизматчи, турли сох,а мута-хассислари, илмий-техник ходимлар, ма-даният ва санъат сох,асидаги кадрларнинг кучиб юриши ташкил этади. Шу уринда миграция категориясининг узига тухталиб утамиз.

Миграция сузи лотинча «migrans» су-зидан олинган булиб, у одамнинг доимий ёки вактинчалик яшаш учун бир х,удуддан иккинчи бир х,удудга кучишини билдира-ди. Миграция жараёнининг келиб чикиши кадимги вактга, яъни дастлабки мех,нат таксимоти вужудга келиши ва чорвачи-ликнинг дехкончиликдан ажралиб чикиши даврига бориб такалади.

Халкаро мецнат миграцияси ишчи кучи-нинг жах,он мамлакатлари орасида кучиб юриши булиб, у ташкилий ёки стихияли кучиш жараёнида кечади х,амда бир катор омиллар билан белгиланади. Бу омил шартли равишда иктисодий, демографик, сиёсий омилларга булиниб, улар узаро боFланган. Булар орасида иктисодий омил энг асосийси х,исобланади. Мех,нат захира-сининг халкаро миграция натижасида узига хос булган товар, яъни ишчи кучига айланиши кузатилади. Унинг бошка товар-дан асосий фарки шундаки, ишчи кучи узи бошка товарнинг ишлаб чикариш омили-дир. Мецнат захираси ортикча булган мам-лакат ишчи кучини экспорт килиши натижасида, биринчи навбатда, ишсизлик со-нини камайтиришга эришади х,амда хори-жий валюта келишини таъминлайди. Бирок, иккинчи томондан, юкори малака-

ли мутахассиснинг ташкарига чикиб кети-ши ушбу мамлакатнинг технологик имко-ниятини, унинг умумий илмий ва маданий даражасининг камайишига олиб келади.

Умуман, миграция жараёнини амалга оширишда иктисодий омиллардан ташкари бошка таъсирлар х,ам мавжудки, улар каторига экологик, психологик, х,укукий омилларни киритиш мумкин.

Янги тарихда биринчи бор ишчи кучи-нинг оммавий тарзда кучиши XVII асрда Африкадан Америкага кулларнинг олиб келинишида куринди. АК,Шда кулдор-ликнинг бекор килиниши натижасида иккинчи бир катта окимнинг Европадан АК,Шга эмиграция килиниши бошланди.

Иктисодий миграция бир канча турлар-га булинади:

1. Таълим олиш максадидаги миграция. Микдоран чекланган фукароларни бир неча ой ёки йилга ривожланган мамлакат-ларнинг давлат ва хусусий корхоналарига янги замонавий малакаларга эга булиш, замонавий технологияларни урганиб кай-тиш максадидаги х,аракатланувчи кучиши-дир. Бу куринишдаги миграция натижасида олинган иш тажрибаси мамлакатга кайтиб келингандан кейин узининг юкори самарасини беради.

2. Юкори техник касб-корлик, бошкарув мах,оратига эга булган, шунингдек, ишби-лармон кишилар хорижий давлатларда х,еч кандай тусикларсиз жойлашиб олади-лар.

Халкаро ишчи кучи миграциясини муд-дати буйича куйидагиларга булиш мумкин:

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 3

• бутунлай (кайтиб келмаслик) миграция - ах,олининг бошка мамлакатга дои-мий яшаш учун бориши;

• вактинчалик (кайтиб келинадиган) миграция - ах,олининг бошка мамлакатга маълум муддатга бориши;

• мавсумий миграция - ах,олининг бошка мамлакатга маълум бир вакт мо-байнида ва маълум бир муддатга бориши (масалан кишлок хужалиги ишлари учун);

• маятникли миграция (куп такрорла-надиган) - ишчилар бир мамлакатда яшай-дилар, лекин доимо ёки вактинча бошка мамлакатда ишлайдилар. Бу жах,он х,амжа-миятининг чегарадош мамлакатларига хосдир (Польша, Германия).

Мех,нат миграцияси узининг иш жойини узгартиришига каратилган х,аракатдир. Мех,нат миграцияси 2 турга булинади.

1. Ички мех,нат миграцияси - бир мам-лакат микёсида ишчи кучининг х,аракат-ланиши.

2. Ташки мех,нат миграцияси - бир мам-лакат х,удудидан иккинчи бир мамлакатга ишчи кучининг кучиши.

Ички мех,нат миграцияси миллий конун-лар, мех,нат кодекси оркали бошкарилади, тартибга солинади. Ташки мех,нат миграцияси миллий конунчилик меъёрлари, БМТ стандартлари ва Халкаро мех,нат таш-килоти (ХМТ) курсатма ва тавсияномала-рига мувофик келувчи давлатлараро кели-шувлар асосида бошкарилади.

Ташки мех,нат миграцияси халкаро иктисодий алокаларда мух,им урин тутиб, аввало ишчи кучини экспорт килувчи мамлакатларда ишсизлик сонини кискар-тириб, уларга ишчи кучини кабул килган мамлакатлар томонидан хорижий валюта келиб тушишини таъминлайди.

Жах,он иктисодий алокаларида мех,нат миграцияси мух,им ах,амият касб этиб, х,алкаро мех,нат бозорларининг асосий марказлари маълумдир. Халкаро мех,нат бозорининг биринчи маркази АКШдир. Бу

мех,нат бозорининг узига хос хусусияти шундаки, аввало илмий-техникавий хо-димлар ёлланади, юкори малакали мута-хассислар ишга кабул килиниб, Европа ва дунёнинг бошка мамлакатларидан турли сох,алар буйича юкори профессионал ма-лакага эга булган мутахассислар ёлланади.

Халкаро мех,нат бозорининг иккинчи маркази Fарбий Европа мамлакатлари х,исобланади. Fарбий Европа мамлакатлари Европа Иттифокига кирувчи ривожлан-ган мамлакатлар, Шимолий Африканинг араб давлатларидан ва Якин Шарк, Шимолий Европа ва МДХ мамлакатларидан ишчи кучини жалб килади (1-расм).

Халкаро мех,нат бозорининг асосий марказларидан яна бири Якин Шаркдаги нефть казиб чикарувчи ва уни кайта иш-ловчи араб мамлакатлари х,исобланади. Якин Шаркдаги нефть казиб чикарувчи ва уни кайта ишловчи араб мамлакатлари ар-зон иш х,аки эвазига ишчиларни жалб килиб, уларни асосан Хиндистон, Покис-тон, Бангладеш, Филиппин, Миср, Корея мамлакатлари фукаролари ташкил килади.

Янги индустриялашган мамлакатлар. Бир катор Жануби-шаркий Осиё мамла-катларининг ривожланиши натижасида, вактинчалик ишга ёлланувчи иммигрант-ларнинг сони сезиларли ошди. Сингапур, Корея Республикаси, Тайвань ва Малайзия малакасиз ишчиларни жалб килиб, х,о-зирда ушбу давлатлар хорижий ишчилар окимининг куплиги сабабли, уни чеклаб, назорат килишни кучайтирмокда.

Хозирда жах,он хужалигида ишчи кучининг сифатига талаб ошиб бормокда. Ишчи кучини импорт килган мамлакат-нинг тадбиркорлари, фермерлари катта фойда курадилар.

Хозирги замон миграцияси утган аср-лардаги миграциядан куйидаги хусусият-лари билан фарк килишини курсатиш мум-кин:

1-расм. Халкаро мех,нат миграцияси учок.лари1.

- халкаро ишчи кучи миграциясининг жами миграция окимидаги куламида устун келиши. Миграция бутун дунёни камраб ола бошлади. XX асрнинг охирги ун йил-лигида дунёда 45 млн мех,нат мигрантлари мавжуд булган булса, Жах,он банки маъ-лумотларига кура XXI аср бошида дунё микёсида 200 млн мигрант мавжуд булиб, шундан 90 млни2, 2013 йилда эса 105 миллиондан ортиFи мех,нат мигрантлари-ни ташкил этди3;

- халкаро мех,нат миграциясининг ри-вожланишида демографик омилларнинг урни ошиб бориши;

- халкаро мех,нат миграциясининг географик кенгаши (халкаро мех,нат мигра-циясида катнашаётган мамлакатлар сони купаймокда). Агар 50-70 йилларда мигра-

1 Толаметова З.А Иктисодиётни модернизация-лаш жараёнида мех,нат бозорини ривожлантириш йуналишлари. - Т.: «Иктисодиёт», 2014. -155-б.

2 Доклад о мировом развитии 2013. Занятость. Всемирный банк. -С. 19.

3 http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_norm/---relconf/aocuments/meetingdocument/ wcms_240032.pdf. Б.29.

ция асосан ривожланаётган мамлакатлар-дан индустриал ривожланган мамлакат-ларга булган булса, утган асрнинг 80-йил-лардан бошлаб эса миграция жараёни, ак-синча, хорижий ишчилар ривожланган давлатлардан кам ривожланган мамлакатлар томон окиб кела бошлади;

- мех,нат миграциясининг иктисодий ах,амияти усмокда;

- миграция окимлари таркибининг кен-гайиши (олимлар, мутахассислар, ишчилар ва бошкалар эмиграция килинмокда). Шу-нингдек, мех,нат ресурсларининг мигра-циясига халкаро мех,нат таксимоти тамо-йилларига асосланган ишлаб чикаришнинг замонавий технологияси х,ам сабаб бул-мокда. Бу, асосан, жах,он хужалиги микёсида ишлаб чикаришни ташкил килувчи трансмиллий компаниялар фаолияти би-лан боFлик;

- миграция шаклининг кенгайиши;

- норасмий миграция куламинииг кенгайиши. Тараккиётнинг х,озирги боскичида ишчи кучининг норасмий миграцияси

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 3

купайиб бормокдаки, бу жах,он муаммоси-га айланди. Бундай ишчилар ижтимоий, ^укукий жих,атдан х,имояланмаган булиб, аксарият х,олларда юкори малакали мута-хассисларнинг оддий ишчи сифатида иш-лашлари ва мах,аллий ишчиларга нисбатан бир неча баробар паст х,ак олишларига туFри келади. Бундай ноконуний фаолият ошкор булган такдирда иш берувчи ва ишчига катта жарима солинади. Дунё микёсида ишчи кучининг норасмий миг-рацияси купайиб бормокдаки, бу х,олат жах,он муаммосига айланди. 2013 йилда дунё микёсида мигрантлар 230 млн киши-дан иборат булган1.

Баъзи мамлакатларда ах,олининг кари-ши, жумладан Европанинг аксарият дав-латларида мигрантларга зарурат туFди-ради. 2012 йилда пул утказмаларининг ЯИМдаги улуши Тожикистон, KирFизис-тонда 31 фоиз, Лесото, Непалда 25 фоиз, Молдовада 24 фоиздан иборат булган2.

2013 йилда жах,он микёсида пул утказ-малари 414 млд доллардан иборат булган. Баъзи мамлакатларда мазкур пул утказма-лари ЯИМнинг аксарият кисмини ташкил этган х,олда улар иктисодиётининг бошка мамлакатлар иктисодиётига карамлигини оширади. Масалан, 2013 йилда мазкур пул утказмалари Тожикистонда ЯИМнинг 48 фоизини, K1ирFизистонда 31 фоизини, Молдовада 24,5 фоизини ташкил этган3.

2013 йилда пул утказмалари Хиндис-тонда 71 млрд доллар, Хитойда 60 млрд доллар, Филиппинда 26 млрд доллар, Мек-сикада 22 млрд доллардан иборат булган4.

1 Migration and Remittance Flows: Recent Trends and Outlook, 2013-2016. Migration and Development Brief. The World Bank. October 2 ,2013. P.9. http://www.bancamea.md/app/webroot/ uploaded/MigrationandDevelopmentBrief21.pdf

2 Уша ерда, 5-б.

3 Уша ерда, 5-б.

4 Уша ерда, 4-б.

Дунё ах,олисини миграцияга мажбур этувчи асосий сабаблар куйидагилардан иборат:

1. Халкаро микёсда ишсизликнинг юко-рилигини келтириб чикарувчи сабаблар факат малака, касб-кордагина эмас, бу-нинг асосий сабабларидан бири ривожла-наётган мамлакатларнинг аксариятида ишчилар иш х,акининг пастлигидадир.

2. Ривожланаётган мамлакатларнинг купчилигида мех,нат шароитлари талаб-ларга жавоб бермаслиги ва ута оFирлиги.

3. Ривожланаётган мамлакатларда иш вактининг х,аддан ташкари узунлиги.

4. Иш жойларида мавкени ошириш им-кониятларининг йуклиги.

Шунинг учун х,ам Гаити, Ямайка, Тобаго ах,олисинининг 70 фоизи, Сальвадор а^олисининг 1/5 кисми хорижда яшайди5. Дунё микёсида мех,нат бозоридаги мута-носибликни таъминлаш учун 2020 йилгача 600 млн дан ортик иш жойи яратилиши керак6.

Жах,он микёсида чет элга ишлаш учун юборилганларнинг асосий кисми 30 ёшга-ча булган ёшлар булиб, улар орасида тур-ли даражадаги маълумотга эга булган эр-каклар купчиликни ташкил этади. Шуни алох,ида таъкидлаш жоизки, юкори маълу-мот ва касбий тайёргарлик талаб килмай-диганлар курилиш ишларига жунатил-мокда. Ме^нат мигрантлари орасида нисбатан юкори даражадаги иш х,акидан х,ам воз кечиб, шартнома муддати тугамасдан кайтиб келаётганлар ^ам мавжудки, бу х,олат ме^нат шароитининг оFирлиги би-лан изо^ланади.

Ме^нат миграциясида юкори малакали мутахассислар улушининг кенгайиши

5 Доклад о мировом развитии 2013. Занятость. Всемирный банк. С.19.

6 http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_norm/---relconf/aocuments/meetingdocument/ wcms_240032.pdf. Б.5.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 3

кузатилмокда. Бунинг бир канча жих,ат-лари мавжуд.

Биринчидан, мутахассислар факат «капитал» учун эмас, балки «бир вактнииг узида капитал билан бирга ёки унинг ке-тидан бормокдалар». Бу, авваламбор, трансмиллий корпорацияларнинг фаолия-ти билан боFликдир.

Иккинчидан, х,озирги вактда мутахассислар миграцияси даражасига халкаро корпорацияларнинг «аклли бошларни овлаш» фаолияти х,ам таъсир этмокда.

Учинчидан, олий таълимнинг интегра-циялашув тизими алох,ида уринга эгадир.

Туртинчидан, дунё микёсида халкаро миграциянинг х,озирги замон боскичидаги узига хос хусусияти шундаки, х,озирда бу жараёнга давлат фаол ва самарали тарзда аралашмокда. У халкаро мех,нат бозорида-ги келишувларни тартибга солиб, мигрант-ларнинг бошка мамлакатга чикиши учун рухсат бериши ва кайтиб келиши муддати-ни назорат килмокда.

Бешинчидан, халкаро мех,нат миграция-сининг глобаллашув хусусияти жах,он х,ам-жамиятининг барча мамлакатларини кам-раб олмокда.

Халкаро мех,нат миграцияси ишчиларни «экспорт килаётганлар» учун х,ам, «импорт килаётганлар» учун х,ам нисбатан бирдек сезиларли даражада таъсир курсатади. Купчилик индустриал мамлакатларда улар тараккиётининг 0Fир даврларида фаол ишчи кучи эмиграцияси амалга оширил-ган. Бирок муаммолар х,ал килина бориши билан бу жараёнлар баркарорлаша бош-лади.

Хорижий ишчи кучидан фойдаланиш х,озирги вактда баъзи мамлакатларда иш-лаб чикариш жараёнининг асосий шарти-дир. Хорижий ишчилардан фаол фойдала-надиган мамлакатларда иктисодиётнинг

баъзи тармоклари ишчи кучи импортига боFлик. Масалан, Францияда иммигрант-

лар курилишда бандларнинг ярмини, Бельгияда кончиларнинг чорак кисмини ташкил этади. Агар мамлакатга паст мала-кали ишчилар келса, мех,нат ресурслари-дан экстенсив фойдаланиш натижасида ишлаб чикарилган товарларни истеъмол килувчилар ва иш берувчилар ютади.

Юкори малакали ишчи кучини импорт килиш мутахассисларни тайёрлашга кета-диган маблаFларни тежашга ёрдам бера-ди. Индустриал давлатларда туFилишнинг паст даражадалиги шароитида ва бандлик микдори кискарганда иммигрантлар ёрда-мида пенсия ва ижтимоий дастурларни етарли даражада саклаб туришга х,аракат килинади.

Баъзи давлатлар учун халкаро мех,нат миграцияси жараёнларида фаол иштирок этиш куйидаги афзалликларга эга булишни таъминлайди:

- ме^нат бозорида маълум даражада талаб ва таклиф мувозанатига эришилади;

- мигрантлар хорижий корхоналарда мавжуд мех,натни ташкил этиш, уни бошкариш, унумли мех,нат килиш ва те-гишли замонавий билимларни урганиб, тажриба алмашиб кайтадилар;

- ишчи кучини экспорт килиш валюта тушумлари манбаларидан бири булади. Масалан, Яман, Миср, Покистон, Буркина-Фасо, Бангладеш, Марокаш, Судан, Туркия ва бошка мамлакатларда ишчи кучи экс-портидан келадиган даромадлар экспорт тушумларининг асосий кисмига айланган. Купгина ривожланаётган мамлакатлар умумий экспортининг 25-50%игача булган микдорни хорижда ишлаётганларнинг пул жунатмалари (Яман, Миср, Бангладеш, Судан, Марокаш, Туркия, Покистон) ташкил килган.

2-расм. Мех,нат миграциясининг ижобий томонлари1.

Ишлаб чи^аришни ташкил этиш

Ме^нат бозори талаб ва таклифи

Хорижда ишлаб келган фукароларда маълум даражадаги ишбилармонлик, тад-биркорликнинг халкаро иш тажрибаси мавжуд булади. Ижтимоий тараккиётга кучли таъсир килувчи х,ар кандай фаолият каби замонавий ташки миграцияда х,ам айирбошлашнинг узига хос тартиб-кои-далари давлат, давлатлараро микёсда, уларни назорат килиш механизми ёрдами-да бошкариб борилади.

Хар бир давлат мех,нат миграциясига тааллукли сиёсатни ишлаб чикишда бу жа-раёнга турлича ёндашади ва уз мамлака-тига мос келувчи мезонларни х,исобга ола-ди. Жумладан, ишчи кучининг мамлакат-лараро кучиб юриши ва кучайиб бориши-нинг ижобий томонлари билан бирга салбий томонлари х,ам мавжуд. Шунинг учун куп давлатлар бу жараёнга бевосита таъсир этишнинг анъанавий усуллари х,исобланган квоталаш, лицензиялаш ва турли хил маъмурий расмиятчиликлар

1 Толаметова З.А Иктисодиётни модернизация-лаш жараёнида мех,нат бозорини ривожлантириш йуналишлари. - Т.: «Иктисодиёт», 2014. -160-б.

урнатиш усулларидан кенг фойдаланади-лар. Халкаро мех,нат бозорини тартибга солиш импорт ва экспорт килувчи давлат-ларнинг миллий конунчилиги х,амда х,укуматлараро ва идоралараро келишув-лар асосида амалга оширилади. Хорижий ишчи кучининг кириб келишини чекловчи х,амда уларни уз ватанларига кайтиб кети-шини (ремиграция) раFбатлантирувчи бюджетдан молиялаштирилган дастурлар ёрдамида тартибга солинади. Бунда имми-грантлар сонини камайтириш максадида тегишли талаблар куйиш, яъни уларнинг касбий малакаси, маълумоти, ёши, соFлиFи, сони ва географик томондан квоталаниши, бевосита ва билвосита кириб келишини такиклаш х,амда бошка чеклашлар асосида амалга оширилади. Ремиграция эса кайтиб кетаётган иммигрантларга маълум пул туловларини тулаш, иммигрантларни профессионал (касбий) тайёрлаш оркали амалга оширилади.

Ишчи кучини экспорт килувчи мамла-катлар учун мех,нат миграциясининг бир

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 3

канча ижобий томонлари билан бирга салбий томонлари хам мавжуд:

1. Ишчи кучини экспорт килувчиларда ишчи кучини экспорт килиш натижасида валюта даромадларида кушимча манба пайдо булади. Туркия, Миср, Покистон каби давлатларда ишчи кучи миграцияси-дан муайян даромадлар тушмокдаки, бу мамлакатлар олдида турган баъзи муам-моларни х,ал килиш имконини беради. Айни вактда бундай усулдагина хорижий валютани топиб иктисодий ривожланиш-ни такомиллаштириш зарарли булиб коли-ши мумкин, шунингдек, иктисодиётда тар-кибий узгаришларнинг хал килинмай ко-лиши иктисодий ривожланишга салбий таъсир курсатмокда.

Мехнат мигрантларининг микдорида, колаверса, улар томонидан уз давлатлари-га юбораётган пул утказмалари («мигро-доллар»лар) хамда бу «мигродоллар»-ларнинг мамлакатлар иктисодиётига, шунингдек, мигрантларининг иктисодий ах,-волига кандай таъсир этаётганлигидадир. Хозирги халкаро иктисодий алокаларда ишчи кучини экспорт килувчи айрим мамлакатлар учун бу соха валюта тушумининг асосий манбаларидан бири булиб кол-мокда.

Дунё микёсида баъзи мамлакатларда оиласи ва якинларига пул жунатаётган мехнат мигрантлари баъзи холатларда уз маблаFларини кариндошлари, дустлари оркали жунатадилар. Бу эса расмий статистикада хисобга олинмайди ва бу холат пул чикиб кетаётган ва кириб кела-ётган давлатлар иктисодиётида норасмий жараёнларнинг ривожланишига олиб ке-лади.

БМТ маълумотларига кура, мехнат мигрантларининг пул жунатмаларининг 40%дан ортиFи норасмий йуллар билан амалга оширилади. Бунинг асосий сабаб-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ларидан бири бу мехнат мигрантларининг купчилик кисми (уларнинг 3/4 кисмига якин) хисобдан утмасдан хамда зарур бул-ган хужжатларсиз ишлашларидир. Мехнат мигрантлари бундай холатларда расмий идораларда «куриниш»ни хохламайдилар ёки хужжатлари иш берувчида туриши са-бабли пул жунатишда расмий йуллардан фойдалана олмайдилар. Уларнинг 20-30%и уз иш жойларидан ташкарига чикмай-дилар.

Шундай булса-да, жахонда мехнат мигрантларининг аксарияти уз пул жунатма-ларини банклар оркали амалга оширади-лар, сунг бу банкларнинг доимий мижози-га айланадилар ва уз навбатида, банклар хам бундай мижозларнинг истеъмол, ипотека кредитларидан фойдаланишларида, суFурта хизматлари билан таъминлашла-рида кумак берадилар. Шунингдек, пул жунатмаларининг банкларда жамFарилиши даромадлар микдорининг ошиб боришига олиб келади. Бирок мехнат мигрантларининг пул жунатмалари муайян мамлакатларда мигрантларнинг моддий ахволи ях-шиланишига олиб келса-да, мигрантлар пул жунатмалари мигродолларлар кириб келган давлатларда товар ва хизматларга туйинмаган пул массасининг ортиб кети-шига, натижада инфляциянинг ошишига хам сабаб булиши мумкин.

2. Иктисодий конъюнктура яхши бул-маганда ва ишсизлар сони усганда, ишчи кучи миграцияси бандлик муаммосини маълум даражада хал килиб беради. Бирок эммиграция, одатда, факат мамлакат мех-нат ресурсларининг 1-2%инигина бандли-гини таъминлаши мумкин. Бу эса эммиг-рант мамлакатдаги ишсизликка сезиларли даражада таъсир курсата олмайди.

3. Купгина мамлакатларнинг мигрантлари уз давлатларига келгандан кейин иш-лаб чикаришнинг янги усулларини жорий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 3

этганлар. Бирок куп мигрантлар уз давлат-ларига кайтмасдан, борган жойларида колиб кетадилар. Шунингдек, ишчи кучини жунатаётган ва кабул килаётган мамлакат-лар уртасида технология, саноат таркиби ва иш жойларини ташкил этиш уртасида фарклар мавжудлиги уз давлатларига кайтаётган мигрантлар учун катор муам-моларни келтириб чикариши мумкин.

4. Эмиграция натижасида ишчи кучи-нинг такчиллиги келиб чикса х,ам бу ижо-бий технологик узгаришлар, ишчи кучидан самарали фойдаланишни келтириб чикариши мумкин.

Ишчи кучини экспорт килувчи мамла-катлар, асосан, эмигрантларнинг хориж-дан уз ватанларига пул жунатишларидан

фойда курсалар-да, шу билан бирга, эмигрантларнинг туFридан-туFри уз мамлакат-лари иктисодиётига инвестиция килиш-лари х,амда укитиш, соFликни саклаш ва бошка ижтимоий характердаги харажат-ларнинг камайиши мамлакат ЯММнинг ошиши ва тулов балансига ижобий таъсир килади. Бундан ташкари, эмигрантларнинг уз ватанларига тупланган тажриба ва ма-лакаларни ошириб кайтишлари натижаси-да мамлакат бепул кушимча малакали му-тахассисларга эга булади.

Иммигрантлар эса иктисодий самара билан бир каторда салбий окибатларга, масалан, мех,нат бозорида ишчи урнини кискартириб, мах,аллий ах,оли уртасида ишсизликни ошириши х,ам мумкин.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш х,исобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. // Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маърузаси.

2. Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мав-жуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислох,отлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. - Т.: «Узбекистон», 2014.

3. Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислох,отлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: «Узбекистон», 2013.

4. Каримов И.А. Ватанимизнинг боскичма-боскич ва баркарор ривожланишини таъминлаш - бизнинг олий максадимиз. 17-жилд - Т.: «Узбекистон», 2009.

5. Каримов И.А. Жах,он молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: «Узбекистон», 2009.

6. Толаметова З.А. Иктисодиётни модернизациялаш жараёнида мех,нат бозорини ривожлантириш йуналишлари. - Т.: «Иктисодиёт», 2014.

7. Узбекистан в цифрах. 2013 йил. Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике. - Т., 2013.

8. Доклад о мировом развитии 2013. Занятость. Всемирный банк. -С. 50.

9. http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_norm/---relconf/documents/ meetingdocument/wcms_240032.pdf. Б.29.

10. Migration and Remittance Flows: Recent Trends and Outlook, 2013-2016. Migration and Development Brief. The World Bank. October 2 ,2013. P.9. http://www. bancamea.md/app/webroot/uploaded/MigrationandDevelopmentBrief21.pdf

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.