CC BY
6Кочевая цивилизация: исторические исследования. 2023. №3 | ISSN 2782-3377
N.C.
Теория и история культуры | DOI: 10.53315/2782-3377-2023-3-3-91-98
H.R.
УДК 930.85+398.8
евер монголын алдарт
яруу найрагч артайн уран бутээл дэх яруу сэтгэмж
Тогтомж
БНХАУ-ын Эвер Монголын Эертее Засах орны яруу найрагч, Монгол Улсын Их Сургуулийн Улаанбаатар сургуулийн докторант E-mail: 1300579540@qq.com
Хураангуй
ШYлэг бол утга зохиолын эрдэнийн суварга дээрх гэрэлт сувд билээ. Эх хэлээрээ шYлэг бичдэг мертлее уншигчдынхаа хайр талархлыг хYртэнэ гэж ёстой ариун дээд яруу алдар байх ёстой. Артай хэдэн арван жил шYлэг бичээд эх хэлнийхээ зохион бYтээх ернел хегжлийг ахиулсан тедий^й монгол Yндэстний утга зохиолын эрдэнэсийн санг баялагжуулж, шалгарсан уран бYтээлч хийгээд утга зохиолын Yйлст YЗYYлсэн гарамгай хувь нэмрийг Ye олноос хYртсэн сайн сайхан Yнэлэлт сайшаалаараа шинэ Дундад улсын анхны Yeийн шYлэгчдийн телеелегч Н. Сайцогтын дараа хоёрдугаар Yeийн монгол Yндэстний шYлэгчдийн телееллегч хэмээн Yнэлэгдсэн билээ. Бид яруу найргийг уншсанаар дYрслэл бэлгэдлийн болоод хэлэхYЙ сэтгэхYЙн, хег аялгууны болоод утга санааны гэхчлэн олон талт цэнгэлийг эдэлдэг Энэ нь зевхен яруу найрагчид хэмээх сэрэл мэдэрхYЙн торгон мэдрэмжтэй хYMYYCийн утга тегелдер, уянга тунгалаг хэлээр бусдад хYртээх баяр, жаргал билээ. Бусдын нYДЭнд бараан YYл хургасан усан бороо атал Д.НямсYрэнгийн нYДЭнд "цайран цайран..." орсон бороо. Тэрчлэн О. Дашбалбар гуай "Яруу найрагч гэдэг бол монголын хэмжээнд, дэлхийн хэмжээнд сэтгэж байдаг ард тYмнийхээ дуу хоолой, Yндэстнийхээ бэлгэ тэмдэг болж байдаг хYMYYс" гэж нэгэнтэй хэлсэн байдаг тийм ч мен чанар яруу найрагчдын ЗYрхэнд байдаг байх. Артай бол Yндэстний хэмжээний яруу найрагч гэдгийг ту^ний шYлгYYДЭД хийсэн задлал батлан харуулж байна.
Тулхуур уг
Яруу найраг, Артай, Yндэстний сэтгэлгээ.
0 ®
N.C.
Nomadic civilization: historical research. 2023. №3 | ISSN 2782-3377
H.R.
Theory and cultural history | DOI: 10.53315/2782-3377-2023-3-3-91-98
UDC 930.85+398.8
the issue of artistic idea in poetry of artay, the famous poet of inner mongolia
Togtomzh
PhD student of the National University of Mongolia, Ulaanbaatar, poet of Inner Mongolia Autonomous Region, China. E-mail: 1300579540@qq.com
Annotation
A poem is a bright pearl on a literary gem. Even if you write poetry in your native language, you should have a sacred and clear glory that you should receive the love and gratitude of your readers. After writing poems for several decades, he not only advanced the development of his native language, but also enriched the literary treasury of the Mongolian nation, and was a distinguished artist and outstanding contribution to the literary work. After Saitsogt, he was recognized as the representative of the Mongolian poets of the second generation. When we read poetry, we enjoy multifaceted pleasures, such as imagery, symbolism, ineffable thinking, melody, and meaning. It is the joy and happiness that only poets can give to others with meaningful and melodious language. In the eyes of others, the rain was a dark cloud, but in the eyes of D. Nyamsuren, the rain was "white...". Also O. Mr. Dashbalbar said to someone that "Poets are people who are the voice of their people who think on a Mongolian and global scale, and are a symbol of their nation". Analysis of his poems proves that Artai is a national poet.
Key words
Poetry, Artai, national mentality.
0 ©
ОРШИЛ
Артай 1949 онд Окоп Мпнгодын Эертее Засах орон (ЭМЭЗО)-ы Шилийн гол (монгол бичгээр i1"" - sili-yin youl, шплп-йин гоул\ хят. ШШШ
- xtlmguöle) аймгийн ДайфYши Taipusi Qi) хошууны ГYнбулаг сумын
малчны гэрт тержээ. Аав ээжийнхээ хайр халамжаар есеж торнисон Артай бээр 1956 оны алтан намар ^нбулаг сумын бага сургуулийн босгыг алхаж, 1962 онд Бээжингийн дунд сургуульд шалгуулан орсон байна. 1964 онд сургуулийнхаа "Улаан залуус" сонины найруулагчаар ажиллаж байхдаа шYлэг бичиж эхэлжээ. 1965 оны намар Шулуун хех хошуу (ШЖШ Zhenglan Q^^i Шандын гол дунд сургуульд шилжин суралцаж, 1968 онд нутагтаа буцаж, ажил хеделмер эрхлэх болов. 1971 онд Ардаас эрхэлсэн сургуулийн орлогч багш болсны хамт ^нбулаг сумын ажлын челеений Улаанмечирийн зохион бYтээгчийн ажлыг хавсран "^нбулагийн дуулал" хэмээх тосон барын сэтгYYлийг гурван хугацаа эрхлэн найруулжээ. Эдгээр нь бYP тYYний "анхны Yеийн утга урлагийн Yйлдлэг" байсан ажээ.
1. Намтрын хуудас
1973 онд тэр Эвер Монголын монгол хэл бичгийн тусгай мэргэжлийн сургууль (эдYгээгийн Хеххот Yндэсний дээд сургууль)-д шалгуулан ороод 1975 онд сургуулиа тегсеж Шилийнгол аймгийн соёлын товчоонд ажлын хуваарь авчээ. 1978 онд Эвер Монголын утга урлагийн холбооны "Энер цэцэг" сэтгуулийн хороонд шYлгийн найруулагчаар ажиллаж 1984-1986 онд Эвер Монголын их сургуулийн зохиол судлах ангид суралцсан. 1985 онд дундад улсын зохиолчдын эвлэлд элсYYлэв. 1988 онд Эвер Монголын зохиолчдын эвлэлийн дэд тэргYYлэгчээр сонгогдсоны хамт "Энер цэцэг"-ийн дэд еренхий найруулагч болж 1997 онд Эвер Монголын зохиолчдын эвлэлийн байнгын дэд тэргYYлэгчээр шилжин ажиллаж, 1999 онд Эвар Монголын утга урлагийнхан холбооны дэд тэргуулэгчээр сонгогдон 2004 оны 12 сард Эвер Монголын утга урлагийнханы холбооны тусгай тушаалт дэд тэргYYлэгч, зохиолчдын эвлэлийн тэргYYлэгчээр сонгогдов. 2005 оны 1-р сард Эвер Монголын утга урлагийнхны холбооны намын удирдах дугуйлангийн гишYYн болж 2010 онд ажлаасаа амрав.
Дундад улсын эв хамт намын гишYYн, улсын нэгдYгээр дэсийн зохиолч, терийн явдлын хорооны насан туршийн соёрхолт тусгай мэргэжилтэн, Эвер Монголын Эертее засах орны хеделмерийн жишээч, Эвер Монголын Эертее засах орны намын хороо, засгийн ордноос олгосон "Эертее засах орны утга урлагийн YänCT товойм ЗYтгэл YЗYYлсэн алтан медаль" хYртжээ.
Дундад улсын зохиолчдын эвлэлийн зургаа, долоо, найм, есдYгээр хугацааны тэргYYлэгчдийн бYлгэмийн гишYYн, Дундад улсын яруу найргийн нийгэмлэгийн дэд дарга, Дундад улсын цеен тоот Yндэстний зохиолчдын нийгэмлэгийн дэд дарга. Зохиол бYтээл нь урд хожид бYх улсын цеен тоот Yндэстний утга зохиолын бYтээлийн "Ажнай хYлэг" шагнал, Дундад улсын зохиолчдын эвлэлийн "Жувэн ЖYн Вен" утга зохиолын шагнал, Эвер монголын Эертее засах орны "Солонго", "Саран-а", "Тав нэг инжир"-ийн шагнал хYртжээ.
"Энер цэцэг" сэтгYYл ба зохиолчдын эвлэлийн ажлыг хариуцаж байхдаа едий тедий залуу зохиолчдыг хYMYYЖYYлэн, зохиолчдын эгнээг тэлж, манай орны уран зохиолын Yйлст чухал хувь нэмрийг YЗYYлжээ.
Ууган бYтээл нь 1966 онд нийтлэгдэж, урьд хожид "Бодлын цэнхэр яргуй", "Сэтгэл урлагийн зай" зэрэг шYлэг найраглал, оршил найруулгын арван дервен ном, "Эвсний навч тYYвэр", "Туульсын цэнхэр тал" (Хятад, Монгол хэвлэл) зэрэг ганцаар буюу хоёул хамтран орчуулж найруулсан зургаан ном хэвлYYлжээ. Зохиол бYтээл нь бага, дундад, их сургуулийн сурах бичигт сонгогдож, Хятад, Англи, Япон, Солонгос, Кирилл Yсгээр нийтлэгдсэн буюу хэвлэгдэж, зарим шYлэг нь уншигчдын дунд ергенеер тархан дэлгэрчээ. Дундад улсын зохиолчдын телеелегчдийн бYлгэмийг дагуулж урд хожид Монгол улс жич Сингапур, Малайз, Дани улсаар айлчлан улсын дотоод, гадаадын соёлын солилцоог ахиулжээ.
2. Яруу найргийн уран сэтгэмж
"Яруу найрагт зен билэг нь (интиуц) голлох уу эсвэл ухамсар оюун ухаан нь (энэ тохиолдолд сэдэв боловсруулахыг хэлж байна) голлох уу гэсэн асуулт XX зуунд Yеэ енгереесен бегеед яруу найргийн мен чанар зохиогчийн субьектив зен билигт оршино гэдгийг XIX зуун нэгэнт эцэслэн шийдвэрлэсэн юм" (Энхбаяр, 2000: 69-70). Энэ бол монголын яруу найргийн туурвил ЗYЙн хандлага нь чухам дээр дурдсан онцлог зарчмыг "шууд еерийн санаагаар бичих", "еерийн авьяасын ундран гарах ёсоор бичих" хэмээн томьёолсонд оршино. Энэ нь яруу найргийн туурвил ЗYЙн хувьд онц чухал ач холбогдол бYхий Yзэл санаа юм.
Энэ цаг Yеийн содон найрагч Артайн "Сэтгэлийн найман нехеес" хэмээх шYлэг "Энер цэцэг"-ийн 94 оны хоёрдугаарт нийтлэгджээ. Эсгий туургатны гоо сайхны яруу сэтгэмжийг баяжуулж монгол найргийн инжрийн енге гялбааг еед нь татаж яваа ард тYмний хайр хYндэтгэлт яруу найрагчийн энэхYY найман шYлэг нь хэл хэллэгийн нямбайрлаас дYP ДYPCлэл, санаа терегжил болон бYхий л шYлгийн цогцын эсгэмжийн соргог сэвYYн гарчиг бодит нарийн холбооны содон амжилтаараа монгол яруу найргийн хYрээлэнд содхон найман дэлбээг дэлгэжээ.
Аль ч Yндэстний бYтээл эх хэлээ ^нзгий эзэмшиж, яруу хегжимлег, баян нуугилаг, хошин мэдрэмжтэй, аль ч талаар чадамгай хэрэглэж чаддаг хYн л сая гайхамшигт ДYP ДYPслэлийн жинхэнэ эзэн болох аз тавилантай байдаг ШYлгийн санааг тегелдержYYлэхэд ч мен л адил. Артайн "Явъя" гэх шYлэгт: "Явъя сайхан монгол эхийнхээ
Ямагт ийн хайраа сэмлэн байж
Яалин мвнгвн сарны доор зулсан
Яруу содон бYYвэй ввдявъя" (Артайн шYлгийн тYYвэр, 2007: 300) (1993.09.16) гэсэн уяхан сэтгэлгээ бялхарсан бадаг буй. Тус бадагт аялгуу тааруулан дуулсан ч гоо хYртээмж нь хYMYYCийн сэтгэлд шууд нэвтэрч чадах нь илт. Энд "Сайхан монгол эх ", "Ямагт ийн хайраа сэмлэн байж", "Сарны доор зулсан", "Яруу содон бYYвэй" гэх гоо сайхны хэт ахуй цогцолджээ. Яруу найрагч маань "Сэмлэн байж", "Зулсан" гэх Yйл Yгээр энэхYY ахуйн амьсгал терегжилд гол Yйлдлийг нь харуулжээ. Яруу найрагчид сэрж олсон хурц саанаагаа енге будагтай, дуу чимээтэй, хеделгеентэй, хегжмийн эгшигтэйгээр уншигчдадаа дээжлэхэд эн тэргYYнд эзэмших чухалтай гэдгийг энэ нэгэн найргийн бадаг ч ^йцэд тодорхойлж егсен юм. Хайр гэдэг олон янз эцэг эх, эх орон, янаг амраг, ах ДYY, YP хYYхэд, хYн хYнээ хайрлах гэх мэт. "Энэ яваа нас, эхийн ач, эцэг Yрсийн элбэрэл журам бол яруу найрагт уламжилсан сэдэв гэж хэлж болохоор тэр тусмаа монгол яруу найргийн нэн эрхэмлэсэн сэдэв юм" (Менх, 1990: 123). Артайн уран бYтээл ч энэ уламжлалаас ангид байсан^й бегеед эхийн элбэрэл хайрыг шYлэглэсэн нь цеен^й байна.
Нэрт найрагчдын зам мерийг ажиглан судалж Yзэхэд юуны емне еерийн Yндэстнийхээ амьдрал оршихуйн чигээс гардан нийгэм хорвоог таньж мэдрэн, урлагийн Yзэл санаагаа гYн ухаалаг аясаар хегжYYлдэг учиртай ажээ. Эереер хэлбэл Yндэстний (хэлнийх) нь энэхYY амьдралын орчин тойрон, удамшилт, Yе тэмцэн шаардсан гYн ухааных нь охь талст яруу найрагчийнхаа сэрэл сэтгэхYЙн Yндсэн хэлбэрийг тогтоож егдег байна. ЭнэхYY суурин дээр яруу найрагчаар дэлхий дахины олон охь сонгодог ^н ухаанч урлалын содыг шYYмжлэлтэйгээр сонгон еерийн эх хэлнийхээ урлалын баян санд ЗYЙ зохистойгоор шингээн оруулж хегжYYлэн сэтгэдэг санжээ.
Артай найрагчийн "Эр зоригийн магтуу"-аас аль олон содон найргууд монгол тYмний ЗYрхэнд менх хоногшиж, Эвер монголын монгол шYлгийн енге гялбаа болж байгаагийн нэгэн нууц энэ буюу. Яг ийнх^ хегжин цэцэглэсэн яруу найрагчийн бутээл нь ч терелх сэтгэх^йнхээ жам горимоос огт гачил^й байж, яруу найрагчийн бYтээлYYД нь "Хэдий Yндэстний болох тусам тедий дэлхий дахиных болдог". Энд ярьж буй найман шYлгээс ч жинхэнэ монгол найрагч туурвилаа гэдэг нь машид тодорхой. "Морины совоо тоос шиг Шингэн униарын цаагуур Монгол охидын XYЗYY шиг
ГТ1 ^ ^ >у
Тэнгэрийн хаяа гийнэ
Яруу найргийн ДYP ДYPслэлийн амилах ид шид нь дан ганц шинэ сэвYYн болсондоо л байдаг биш харин евермец сэвYYн мертее нь уншигч болгоны сэтгэлд соргог гоо таашаал, дэгдэрлэг яруу сэрэгдэл олгож чадах чадвахыг бYрэлдYYлсэндээ байдаг. ЭнэхYY дервен мерт яруу найрагч монгол хYний нYДЭэр хаяагаараа Yзэгдлийг харж энгийн атлаа ховор содон дYрслэлийг олжээ. Гоо сайхны ургацын тев нь болсон "Монгол охидын хYЗYY шиг" хэмээх дYрслэл нь уншигчдын сэтгэлд дам сэрэл YYCгэж, монгол орны Yрийн уур амьсгалын сайхан ба монгол охидын ажилч цэвэрхний тухай холбон бодолтын яруу эгшиглэнг бэлэглэж байнам. ЭнэхYY бадаг нь хэн болгон биччихмээр хэлбэр санагдах атлаа хэн болгон бичиж Yл чаддаг содон бадгийн нэг жишээ ч болж болно. Учир нь иймэрхYY мер шадууд бол хэн бYхний сэтгэлийг хеделген, гоо хYртээмжээрээ хедлен дагуулж чадах эш элемешуудийг нарийлаг нямбай бясалгалаар цогцолсон байдаг болохоор хYMYYCийн сэтгэл туйлын байгальлигаар хетлегдеж урлагийн дотоод ертенцед нь жуулчилдаг. ТийнхYY хялбар хэмээх ергеделийг ч олдог билээ. Яруу найрагч энэхуу дервен шадаа залгаж: "Зввлвн амьсгааг нь дагалдан Ягаан алчуур чичиргэнэж ЗYйн сайхан ичингYйрэл нь
Гэгээ татсаар ирнэ" хэмээн дYрслэлийн цовоо содон меруудээс терхжилийн цэцэн шадад орлоо. Ингэснээр тYPYYчийн дервен шадын ид чансааг улам нэмэгдуулж урлагийн уур амьсгал, гоо таашаалын тэлэх хYчнийг нягт ахиулжээ. Гэхдээ энэхуу найман мер нь "YYр хаяарч байлаа" хэмээх шYлгийн б^ий л цогцтойгоо ямар харьцаа холбоотой байж, ямархан YЙлдэл гаргаж байгаа тухай доор ярих тул энд нурших^й. Мен ч энэхуу найман шYлгийн "Ямар сайхан аялгуу вэ" хэмээх шYлэгт: "Энее л сайхан аялгуу/алсын алсаас/ ерлег менген сэлэм шиг/хангинаж ирсэн юм" гэсэн элмэг дYрслэл ба "Урьд нь би цэрэг байлаа/улаан цусаараа/ унасан нутгийнхаа цэцгийг усалж явлаа" гэсэн учирлан егуулэх ба терхжуулэхийг ус цас шиг уялдуулсан мерууд, тэрчлэн "Цагаан Yс" гэх шYлгийн "Гялбаан цахиллаа",
"Од суварлаа", "Зам цагаарлаа", "^нэн хайртай сэтгэл/гадагшаа урслаа" гэх зэрэг цагаан Yсний тухай тeрхжYYллYYДийн яруу сайхны амжилтыг эрхэм уншигчид минь еерее сэтгэн тунгаах ажаамуу.
Дараад нь дYP ДYрслэл, терхжил ба цогцын эсгэмжийн органик харимхай чанарын тухайн ажиглая. ДYP терхжил, дYрслэл нь цогцын эсгэмждээ унь ханын Yйлдэл YЗYYлж, бYхий л цогцоо бYрэн бYтэн болгодог нь яруу найргийн байнгын журам. Яруу найрагчид дYP ДYрслэл, учирлал, терегжил зэргээр бYхий л цогцынхоо уур амьсгалыгтохируулж, талцыгньуянхатанчанартай болгож, сэтгэлгээ, айзмаа енге будагтай болгодог. Артай найрагчийн эдгээр шYлэг нь энэхYY жамд суурилж, дотоод ДYP ДYPCлэл, санаа терхжилийг бYхий л цогц лугаа нарийн нямбай холбогдуулсан тедий^й ДYP ДYрслэл, санаа терхжлийг биеэ дааж нэг ЗYЙлийн гоо сайхны уур амьсгал хYртэж чадахуйц мертее цогцын эсгэмжтэйгээ уялдаа босголцон сэрэгдэл егч чадах харимхай урлалыг ч цогцлоож чадсанаараа гойд гайхамшигтай болжээ. Энэ нь даруй дотоод бYтцийн сэм Yсрэлтийг уран нарийн тохируулсан ур мэргэшил билээ. Доор "YYP хаяарч байлаа" хэмээх шYлгээр жишээ болгон энэ тухай ажиглаж Yзье. ШYлэг эхлэнгуут: "YYP хаяарч байлаа/шене ЗYYн талаасаа ергеж/ сYрэг нэг нэгээрээ зугтана/ шувуу хааяа хол жиргэхэд/ CYY амтагдана" гэсэн терхжилийн бадаг буй. Энэ бадагт хедее нутгийн YYPийг дэлгэнгYЙ Yзэгдлээс нь тeрхжYYлэн нэгэн ахуйг цогцлоосон байхад "YYP хаяарч байлаа" хэмээх дан давталтын дараа дэгтэй жишээлж енгерсен "Морины совоо тоос шип.." гэх дYрслэлээс терхжил ЗYг шилжсэн нэгэн хэсэг гарна. ЭнэхYY хэсэг нь терелх монгол орныхоо хYн байгаль, аж амьдрал, хайр дурлалын гоо сайхны аль олон сураг дуулианыг YYCгэн байхад мeнхYY "YYP хаяарч байлаа" гэх зааг холбоосоор "Урьд шене/ хар дарлаа/ унтаагаараа арвин уйллаа/ миний нутгийн сайхан YYP/ мэдсэн юм шиг намайг дуудлаа" гэсэн найман мерийг гаргаж, шYлгийн уур амьсгалыг хувиргахтай зэрэг санааны дусалд сэм Yсрэлтээр хол шилжиж, сэрэгдлийн зай улам ихэслээ.
Цогцын эсгэмжийн хувьд "Миний нутгийн сайхан YYP/ мэдсэн юм шиг намайг дуудлаа" бээр "Шене ЗYYн талаасаа Yргэх"-ийг нууцгайхан хугачлан авч, нарийлаг CYлжээсийн эмх дэглэмийг байршуулжээ. Дараачийн хэсэгт нь "Хедее нутгийн хYY/ Хеххот минь сарь л даа/ одон дотор булгисан онгон сааралдаа оч л доо/ одоогоороо яв л даа!" гэж яруу найрагч бичжээ. "Хедеегийн хYY/ Хеххот минь сарь л даа" гэх хоёр мереер дээрх хэсгYYДтэй соронзон холбоос болж цогцын эсгэмжийн CYвэгчийг Yл алдсанаар ДYP терхийн харимхай чанар гялсан тодорч, сэм Yсрэлтээр цогцын талцыг бYPДYYлжээ. Ондоо дархан бол энд жолоогоо татсан ч болох байлаа. Гэвч шYлэгчээс "Олон юм эхлэх нь ээ/ олон юм эхлэхсэн оройтоо^й биз!?/ YYP хаяарч байлаа" гэх мереер бYхий л цогцын нарийлаг эсгэмжийн CYлжээсийг ончтой зангидсан байна. Ингэснээр бYхий л цогц нягт бYрэн бYтэн болж уран санааны систем улам ч эмх цэгцтэй, енге гялбаатай болсныг онцлон eгYYлэлтэй.
"Дэлхий дахины сонгодог уран зохиолын тYYxээс авч Yзвэл аливаа зохиолч уран бYтээлдээ аль нэг юмс Yзэгдэл, YЙлдэл, енге чанар бэлгэ тэмдгийг шYтэн бичих нь тYгээмэл байдаг" (Менгенхелег, 1998: 25). YYний нэг улбаа бол монгол ахутай холбоотой сэдэвтэй зохиол бYтээлийг туурвихдаа, зохиолч аль нэг содон ЗYЙлийг сонгон авч бичдэг нь санамсар^й хэрэг биш юм. Монгол ахуй, байгаль цаг улирлын евермец сонин дYрслэл, зураглалтай холбогдуулж, гYн ухааны шинжтэй санаа бодлыг илэрхийлсэн шYлгYYДийг, тYYний дундаас эх орныхоо аялгуу бYрийг шингээсэн шYлгYYД Артайн яруу найрагт ерген дэлгэр ажээ.
Залгаад бид шYлгийн олон ЗYЙлийн урлагийн хэв намбыг нэгтгэн цогцын эсгэмж ба дотоод бутцийг хэрхэн органик нарийн болгсныг шинжилье. Ер нь онол шYYмжийхний ялгал судлалаар бол яруу найрагт уянгын шYлэг, хYYPнэл шYлэг "Уянгын найраглал, хYYPнэл найраглал" нь тус тусынхаа терел жанрт ангилагдах мертее ахуйч Yзлийн шYлэг ба бэлгэдэл Yзлийн шYлгийн зааг зереег нь нэн ч их билээ. ШYлэгч Артай "Ямар сайхан аялгуу вэ?" гэх шYлэгт харин ч уянгын шYлэг ба найраглалын урлагийн намбыг нэгтгэн ахуй ч бодьгал шинж ба санааны бэлгэдэл шинжийг ус цас шиг нийцYYлж, терхжил, учирлал, ДYP ДYPCлэлийн дотоод бутцийг нарийлаг тохируулан бYхий л схемээ гайхамшигтай болгосон байнам. Тус шYлгийн эхлэл тегсгел бYPД "Ямар сайхан аялгуу бэ? Хаанаас над руу ирнэ вэ!" гэсэн хашилттай бегеед хэсэг болгоны хооронд "Ямар сайхан аялгуу вэ?" гэсэн дан давталттай шYлгийн хYYPнэл шинжээс нь ажиглавал эхний хэсэгт шене шYлэг бичиж ядрахад нь "Хосгуй сайхан аялгуу", "Хулан шиг цахилж ирдэг" нэгэн учир, хоёрдугаар хэсэгт нь хонь хариулж байхад нь "енее л сайхан аялгуу/ алсын алсаас ерлег менген сэлэм шиг хангинаж ирсэн учир", гуравдугаарт нь дайнд эндэж унахад нь "Нэг л сайхан аялгуу нисэн ирсний улмаас би ухээ^й учир бичигджээ. Бэлгэдлийн хувьд дYрслэлYYД нь тулгуурлах YЙлдэл YЗYYлж байна. Жишээлэхэд "Хулан шиг цахилж ирэх" нь ядрал тайлах хYCЭмжлэлд яв цав зохицох бегеед "Уйтгараа ноцоогоод", "Шенийг шатаах"-тай уялдан нэг ЗYЙлийн бэлгэдэл болсон байхад, "Эрлег менген сэлэм шиг хангинаж ирсэн" нь "Хулгана арвиджээ", "Тун гантай жил болох нь"-ээс шууд шалтгаантай байж, "Миний зовхиноос дYYжигнэсэн тэр нулимс газар унасан^й юм". Дайсанд жадлагдан унаж "Баяртай, эх орон минь гэж хэлж амжих" дуу "Эх туух ч юм шиг, ирээдYЙ ч юм шиг нэг л сайхан аялгуу ЗYрхнээс ургаж байгаа ч юм шиг ЗYЙTЭЙ терсен жимс хуартайгаа эрвээхэй дагаж байсан ЗYлэгнээс минь ундарч байгаа ч юм шиг ниссээр, ниссээр над дээр ирлээ би егсен^й" гэх мер шадуудад хYYPнэл ба ДYрслэл цай CYY шиг идээшин "Ниссээр, ниссээр" ирэх терхжил ба YYнээс болж сая "Би егсен^й" гэх учирлалтай харимхай чанартай холбоос буй болж, нэг ЗYЙлийн бэлгэдэл ахуйг цогцолжээ. Энэхуу бэлгэдэл ахуйд "Баяртай, эх орон минь гэж хэлж амжлаа" хэмээх учирлал ба хYYPнэл болон дYрслэлийн уялдал (Дээр жишээлсэн хуурнэл дYрслэл) гантиг суурь нь болж буй. Энэхуу гурван бэлгэдэл ахуйг нэг цогц болгосон хэлхээс нь даруй "Сайхан аялгуу" бегеед уунээ "Ямар сайхан аялгуу вэ?/ Хаанаас надад ирнэ вэ?" гэдэг энгийн учирлалаар ^н ухаалаг бэлгэдэл болгож чадсан нь даруй яруу найрагчийн ховор нандин авьяас эрдэм билээ.
Яруу найрагчид хYний оюуны сэтгэмжил гэрэл гэгээ хайрлах ене менхийн шидийг бясалгадаг сан. Дээр би яруу найрагч Артайн шинэ бYтээл "Сэтгэлийн найман нехеес"-еес хэдийг сонгон енее Yеийн сонгодог шYлгийг цаг даруйд нь уншигч олноо танилцуулж, хамтаар амьдрахыг хичээлээ. Одоогийн шинжээс Yзвэл, яруу найраг минь алхац нь удааширч, тедийлен ернYYн далайцтай биш болж, зонгонгуйрч буй нь y^^ Гэхэд харьцуулгат найрагчид менхYY уяагуй шаргуу хеделмереер яруу найргаа ергемжилж байх тедий^й шилдэг содон бYтээл гарсаар байгаагийн телеелегч нэгэн жишээ энэ байна.
ДYГНЭЛТ
ХYн терелхтен эртнээс нааш бYтээн бий болгосон оюуны соёлын нэг чухал бYрэлдэхYYн хэсэг нь уран зохиол юм. YYнд "тухайн YндэстнYYДийн уламжлалт
аж терех ес, зан заншил, туулж eнгeрYYлсэн tyyx, амьдрах ухаан, нийгмийн харилцааны халагдал солигдол, тYYнийг дагасан хYний хегжлийн явц хандлага болон угсаатны ЗYЙ хэл соел, уран сайхны сэтгэлгээний уламжлалт онцлог хадгалагдаж, шинэчлэгдэн баяжиж Yндэснийхээ евермец хэв шинжийг тодотгож байдаг еренхий ЗYЙ тогтол бий" (Галбаатар, 2009: 10).
Орчлон хорвоогийн мен чанар, агуулгыг еертее шингээн, дYрслэн илэрхийлж чадах, цорын ганц телеелел нь яруу найраг юм. Яруу найраг нь, Yлгэр домог, зен билиг, хайр дурлал, гун ухаан, ид шид, гайхал эргэлзээ, айдас хYЙдэс, энэ хорвоогийн байж болох бYхний хувилбар, Yгийн тоглоом, Yгийн шид, Yгийн боломжит Yйлчилгээ билээ.
Y^ бодрол бYрхэн гэрэл, долгион бегеед бодролын эрчим, цем нь дYрслэл юм. ДYрслэл нь Yгээр илрэх долгионы давтамжтай. Бодролын долгион нь эрчим, эрчим нь эд эс, эд эс нь эгшиг авиа, эгшиг авиа нь хэл яриа, хэл яриа нь хYCЭл мереедел, хYCЭл мереедлеес, амьдралыг захиалагч цем болон гадагшилж, бодит ертенцийг буй болгодог "Y^' терне. Yг бYхэн утгатай билээ.
Ашигласан материал
Артайн шулгийн туувэр (2007). веер монголын одоо Yеийн уран зохиолын сан. Улаанбаатар: Бемби сан.
Галбаатар, Д. (2009). Уран зохиолын онолынудиртгал хичээлээр оюутанд тусламж / Д. Галбаатар, Р. Бигэрмаа, С. Дашдэжид. Улаанбаатар: Бит пресс.
Менх, Ц. (1990). Б. Явуухулангийн яруу найргийн туршлага. Улаанбаатар. Менгенхелег, Х. (1998). вчYYхэн дэвтэр. Улаанбаатар. Энхбаяр, С. (2000). Утга зохиолын онол туурвилзYй. Улаанбаатар.
References
A Collection of Artay's Poems (2007). Inner Mongolian contemporary literature fund. Ulaanbaatar: Bambi Foundation (in Mongolian).
Galbaatar, D. (2009). Help for students in the introductory course of literary theory / D. Galbaatar, R. Bigermaa, S. In Dashdeji. Ulaanbaatar: Bit Press (in Mongolian).
Munh, Ts. (1990). B. Yavuukhulan'spoetic experience. Ulaanbaatar (in Mongolian). Munganholog, H. (1998). Small notebook. Ulaanbaatar (in Mongolian). Enkhbayar, S. (2000). Literary theory and creativity. Ulaanbaatar (in Mongolian).
