CC BY
3УДК 930.85+398.8
ОРОСЫН МОНГОЛЧ ЭРДЭМТЭН Б.Я. ВЛАДИМИРЦОВЫН СУДАЛЖ ТЭМДЭГЛЭСЭН ОЙРАД АРДЫН ДУУНЫ ХОЖМЫН УНЭ ЦЭН
врнехдэлгэр Д.
МУИС-ийн Ховд аймаг дахь салбар сургуулийн Хэл зохиолын тэнхимийн эрхлэгч Хэл бичгийн ухааны доктор, профессор. Хаяг: urnukhdelger.d@gmail.com
Хураангуй
Орчин Yеийн Дэлхийн Монгол судлалд Оросын Монгол судлалын туух чухал байр суурь эзэлдэг билээ. Оросын Монгол судлалын tyyx нь алдартай эрдэмтдийн нэртэй холбоотой (Н.Я. Бичурин, О.М. Ковалевский, Д. Банзаров, В.П. Васильев, А.М. Позднеев, А.Д. Руднев, Б.Я. Владимирцов). Академич Б.Я. Владимирцов шин-жлэх ухааны бутээлч чанараараа энэ салбарт томоохон хувь нэмэр оруулсан юм. Хэвлэгдсэн бутээлууд нь Оросын нэрт эрдэмтний шинжлэх ухааны ашиг сонирх-лын ерген хурээний гэрч юм. Судлаач 1908 оноос эхлэн баруун монголоор аялж монгол ардын аман зохиол, тууний дотор ойрад дууны зуйлсийг цуглуулж эхэлсэн бол дараа нь 1911, 1926, 1935 онуудад монгол нутгаар дахин аялж, аман зохиол, туух, нутгийн аялгуу, хэл шинжлэл, бичиг соёлын дурсгалын гээд олон чиглэлээр судалгаа шинжилгээний ажлаа ергетгесен байна. Тууний "Образцы народной словесности" бутээл (1926) ойрадын дуу судлалд чухал ач холбогдолтой бутээл бегеед "Баатар бээлийн унага", "Нарийн говийн зээрд", "Харгай дунгийн алим", "Зээр-гэнэтийн шил" зэрэг ойрад нутгийн дууг аман аялгууны онцлогийг хадгалан галиг усгээр хэвлуулжээ. Энэхуу илтгэлд энэхуу ардын дуунуудыг галиг усгээр тэмдэгл-эсэн онцлогийг авч узжээ.
Тулхуур угс
Б.Я.Владимирцов, Оросын Монгол судлал, ойрад ардын дуу, нутгийн аялгууны Yr хэллэг.
99
0 ®
N.C.
Nomadic civilization: historical research. 2023. №3 | ISSN 2782-3377
H.R.
Theory and cultural history | DOI: 10.53315/2782-3377-2023-3-3-99-112
UDC 930.85+398.8
THE LATER VALUE OF OIRAD FOLK SONGS MARKED BY THE RESEARCH OF RUSSIAN MONGOLIST SCIENTIST B.Y. VLADIMIRTSOV
Urnokhdelger D.
Head of the Language and Literature Department of the Khovd province branch of the Mongolian State University Doctor of Linguistics, Professor. E-mail: urnukhdelger.d@gmail.com
Annotation
The history of Russian Mongolian studies occupies an important place in modern World Mongolian studies. The history of Russian Mongolian studies is associated with the names of famous scientists (N.Ya. Bichurin, O.M. Kovalevsky, D. Banzarov, V.P. Vasiliev, A.M. Pozdneev, A.D. Rudnev, B.Ya. Vladimirtsov). Academician B.Ya. Vladimirtsov made a great contribution to this field with his scientific creativity. Published works testify to the wide range of scientific interests of the famous Russian scientist. In 1908, the researcher traveled to Western Mongolia and began to collect Mongolian folklore, including Oirat songs. Then, in 1911, 1926, and 1935, he traveled to Mongolia again, and collected field materials on oral literature, history, culture, local dialects, and written monuments. His book "Obraztsy narodnoy slovesnosti" (1926) is an important work in the study of Oirat songs, and it contains Oirat local songs such as "Batar Beeliyin Unaga", "Nariyin Goviyin Zeerd", "Khargai dungiyin Alim", and "Zeergenetiyin Shil" in transliteration, preserving the features of the oral dialect. The article discusses the features of these folk songs, denoted in italics.
Key words
B. Ya. Vladimirtsov, Russian Mongolian Studies, Oirat folk songs, vocabulary of local dialects.
0 ©
ОРШИЛ
Монгол орноор зорчсон жуулчид, гадаадын судлаачид, сонирхогчид монгол-чуудын аж терех ёс, зан Yйлийн онцлогийг ажиглан сонирхож, улмаар монголчуу-дын Yг хэллэгээр илэрч байдаг ардын аман бYтээлYYДийн терел ЗYЙлYYДЭЭC олдох хэмжээгээр нь цуглуулж, судлаачдад мэдээлсэн, бас судлаачид нь судалсан, олзуур-хан бYртгэлжYYлэн албажуулсан байдлаар шинжлэх ухааны байгууллагуудын харьяа сан хемрегт хадгалагдан судалгаа шинжилгээний мэдээлэл, хэрэглэгдэхYYн болсоор байгаа билээ. Энэ бYх хэрэглэгдэхYYн нь шинжлэх ухааны байгууллагуудын мэдэлд байгаа тул мэргэжлийн судлаачдын анхаарлыг цаг ямагт татсаар байдаг. Эдгээрийн дотор ялангуяа ойрад аялгууг тэмдэглэсэн хэрэглэгдэхYYн нь енее Yед их Yнэ цэнтэй болно. Учир юу буй хэмээвээс тухайн Yеийн хэлж дуудаж байгааг нэлээд тусган тэмдэглэсэн бичвэр нь тухайн аялгууны тухайлбал хэл ярианы онцлогийг хадгалж байгаа гэдгийг мартаж болох^й. Эрт орой хэзээ нэгэн цагт сонирхон шимтсэн хэн хYн сонирхон судлах нь дамжиггYЙ.
Б. Я. Владимирцов Монгол оронд урт, богино хугацаагаар нийтдээ 5 удаа буюу анх оюутан байхдаа 1908 онд улмаар 1911, 1913-1915, 1925, 1926 онуудад ирж ажилласан байна. Тэрбээр "би оюун бодлоороо Монгол оронд байнга очиж байна. Намайг тийш нь маш их татах юм", "тэнд дахин очих аз завшааныг хувь заяа олгоно хэмээн би найдаж байна", "Монгол орон, Ховдын тойрог миний хоёр дахь эх орон юм", "Би тэдний дунд байсан шиг тийм сайхан хYлээн авалт дайллагатай хаана ч таа-раагуй шиг санагдана" хэмээн егYYлсэн байдаг. Б.Я. Владимирцов 1926 онд Монгол Улсад эрдэм шинжилгээний томилолтоор ирсний YP ДYHД монголчуудын хэл шинжлэл, угсаатны ЗYЙн талаарх эрдэм шинжилгээний Yнэт бYтээл болох "Халхын Цогт тай-жийн хадны дээрх бичээсYYД" егYYллийг хэвлYYлжээ. 1929 онд тэрбээр монгол хэл шинжлэлийн тYYxэн дэх "Монгол хэл ба халх аялгууны харьцуулсан дYрэм" хэмээх томоохон чухал судалгааны ажлын эхний хэсгийг хэвлYYлэв.
Б.Я. Владимирцов бол монгол хэл шинжлэл, монгол аман зохиол судлал, Монголын тYYxийн судалгаа хийгээд угсаатны ЗYЙн талаар эн тэнцYY YнэлэгдэхYЙц бYтээл туурвисан учраас Монгол судлалын эдгээр салбарын эрдэмтэд бYгд еер еерийн судалгааны тэргуулэх эрдэмтэн гэдгийг хYлээн зевшеерч, еерсдийн салбар-таа тYлхYY хамаатуулахыг оролддог билээ.
Б.Я. Владимирцовын эрдэм шинжилгээний ажилд шамдаж эхэлсэн ХХ зууны эхээр энэ Yед Хельсинкийн Их сургуулийн профессор Г. И. Рамстедт улмаар А. Д. Руднев, В. Л. Котвич нарын эрдэм шинжилгээний бYтээлYYДтэй холбоотойгоор монгол судлалд тYYxэн харьцуулсан судалгааны шинэ чиглэл бий болоод байсан юм. Ялангуяа А.Д. Рудневийг багшилж эхэлсэн 1903 оны Yед Г. И. Расмтедт ч мен эрдэм шинжилгээний ажлаа эхэлж байв. Тэр ч атугай удаляй энэ хоёр эрдэмтэн дотно нехерлеж А.Д. Руднев нь Г.И. Рамстедтын шинжлэх ухааны Yзэл санааг Орос оронд сурталчилан таниулагч болж, тYYний хYчин чармайлтаар Г. И. Рамстедтийн бYтээлYYД хэвлэгдсэн даруйдаа орос хэлээр орчуулагдан, Петербургийн монголч эрдэмтэд тYYний Yзэл бодлоор замнах болжээ. Чухам ийм нехцелд Б. Я. Владимир-цовын алтай овгийн хэлнYYДийн талаарх Yзэл бодол телевшин тогтсон байна.
Монголч эрдэмтэн Б. Я. Владимирцовын бYтээл, манай эх орны соёл, шинжлэх ухааны хегжилтед Yлэмж хувь нэмэр болохоор барахгYЙ, дэлхий дахины монголын судлалд Yнэлж баршгYЙ ховор ев болон Yлдэж, тYYгээр монголыг судлагчдын бYхэл Ye хYMYYжсээр байна. Академич Владимирцов эрдэм шинжилгээний 70 шахам зохиол хэвлуулсэн бегеед тууний нэлээд хэсэг нь ерне, дорнын хэлээр орчуулагджээ.
Монголын туух, хэл, тулгуур бичиг, аман зохиолыг цуглуулан тэмдэглэх, судлах талаар улэмж хувь нэмэр оруулсан хуний нэг нь бол алдарт монголч эрдэмтэн Б. Я. Владимирцов юм. Тэрбээр «Монголын нийгмийн байгуулал» (1934), «Монгол бичгийн хэлийг халхын аялгуутай харьцуулсан хэлзуй. Удиртгал болон авиазуй» (1929), «Панчатантраас авсан монгол улгэрийн цоморлиг» (1918), «Монгол ойрадын баатарлаг тууль» (1923) гэх мэт номуудыг хэвлуулсэн билээ. Мен 1923 онд Б. Я. Владимирцов тод усгээс орос хэлэнд орчуулан 24 цуврал улгэр бухий «Шидэт хуурийн улгэр»-ийг Москва хотод хэвлуулсэн бегеед 1958 онд дахин хэвлэжээ (1923).
Б. Я. Владимирцов XX зууны эхээр Монгол улсын баруун нутгийн ойрад хумуусийн дотор эрдэм шинжилгээ хийж хэдэн жил суухдаа баяд, дервед, уриан-хай, мянгад зэрэг овог аймгуудаас нэлээд олон аман зохиолын эх хэрэглэгдэхуун цуглуулсан бегеед тэрхуу эх хэрэглэгдэхуундээ тулгуурлаж «Монгол ардын аман зохиолын жишээ» (Баруун хойд Монгол) гэсэн номоо 1926 онд Ленинград хотод орос маягийн эрдэм шинжилгээний галиг усгээр хэвлуулсэн юм (1926). Тус эх хэрэглэгдэхуун дотор 22 аман улгэр, нэг булэг «Жангар», 17 ереел, дервен баатарлаг тууль болон 118 дуу орсон байв. Тус ном нь 1970 онд Англид гэрэл зургаар буулгаг-даж дахин хэвлэгджээ. 2005 онд Оросын ШУА-ын «Дорнын утга зохиол» хэвлэлийн газраас «Монгол хэл шинжилгээний бутээлууд» гэсэн нэртэйгээр Москва хотод бас дахин хэвлэсэн байна (2005).
Б. Я. Владимирцов (1926) монгол дууны яруу найргийг баруун монголын баяд, дервед, захчин, торгууд, урианхай аялгууг судлахад материал болгон 118 дууг орос галигаар тэмдэглэн хэвлуулэхийн хамт монгол дууг "айдам дуун", "шаштра дуун", "шалиг дуун" гэж ардын нэр томьёогоор гурван терел болгон узсэн нь дууны терел зуйлийг судлахад нэлээд тодорхой чиглэл болно. 1928 онд академич Б. Я. Владимирцов халимаг хэлний зев бичгийн дурмийг сайжруулахад зориулагдсан хуралд оролцов (Омакаева, 2014).
1. Ойрад аялгуу, угийн сангийн онцлогийг тэмдэглэсэн нь: Ойрад аман аялгууны "г, х" авиа эр эгшигтэй угэнд "г, к" авиа эм эгшигтэй угэнд зохицон хэлэгдэнэ. Эм угийн "х" гол телев хамжсан "к"-аар хэлэгдэж байна. Жишээ нь:
Эрвгр хонгр зээрдэ минь
Кэнаакин (хэнийх нь) CYPYктв(сYрэгт) байдак бол, Кэнзэ (хэнз) бага dyY минь
Кэнаакин дэргэдэ суудук бол... [№ 1. Алтан богдын шилд, 1-р тал] ...Квк (хвх) булгийн амнда кийтнаа (хуйтний) будн татнаа Килинцэ(хилэнц) нYгYл хоёрыгы аргалакчи бакши ламаан сургаал [№2. Хех булгийн аманд, 2-р тал]
Орчин цагийн монгол хэлний угийн хамжих "г" авиаг шургэх "х" авиагаар хэлнэ. Жишээ нь:
Баруун СYмбрийн уулнда
Батхн (батгана) унаартажи Y3YKdnaa [№ 28. Баруун СYмбэрийн ууланд, 14-р тал]
Энчин цагаан ботхнаас (ботгоноос) [№ 51. Сандуултай модонд, 28-р тал] Харлак манн кввргн ай-ху
Хабтхн (хавтага) дундаан вргнаа ай-ху [№ 50. Саадаг сажлим салхинд, 27-р тал] Ойрад аман аялгуунд Yгийн эхний эгшиг "о"-ших Yзэгдэл байдаг. Жишээ нь: Хара шовуун (шувуун) дэкдээхаа Яачил харгаан чолуун(чулуу),
Яасан хатуу чолуун [№ 5. Шар шувууны дэгдээхий, 2-3-р тал] Ойрад аман аялгууны "н"-ийг маш тодорхой хэлдэг бегеед ихэнх нэр Yгэнд "н" дагавар хаягдаагYЙ хэвээр байна. Жишээ нь: Захын ганца модн (мод) Занаажи, сэксээжи хоцрв-л Ганца моднаа сабдагни Ганцаарн ёвууксн бурхдын сакуусн (сахиус) Эврийн харгаан мокн (бохь) жалжихада (зажлахад), Данчиги амттаа
Монгол бичгийн хэлний "е" эгшиг нь ойрад аялгууны зарим Yгэнд "о" эгшгээр дуудагдана. Жишээ нь:
Квк ЗYЛYк найхлаат байнаа-л, Кокок (кв^гэ) шувуун донгдн жиргнаа.
Монгол бичгийн хэлний эр Yгийн "у" эгшгийг ойрад аялгууны зарим Yгэнд "е"-ээр сэлгэж хэлнэ. Жишээ нь: Эмаар (урду) халаахн, Эвр Хангаа, Ардаан халаахн, Алтаа, Хангаа.
Орчин цагийн монгол хэлний "е" эгшгийг ойрад аялгууны зарим Yгэнд "Y''-ээр сэлгэж хэлнэ. Жишээ нь:
Тобчи шилвийн хадмза, бвмбYYлаа!
Ираат, ираат Yмсээраа (вмсвврэй), бвмбYYлаа
Ойрад аман аялгуунууд дотроо зарим Yгэнд "о~в" эгшгийг сэлгэж хэлнэ. Жишээ нь:
Кооркм (хвврхвн) бораан уны-да бвмбвгр, Кооркн (хвврхвн) куудаан очи-да бвмбвгр Кввркни шарга морин Квндввнаан гобаар туулнаа, Кввркнлаа дуртаа богдыгаан Алтын шираан дээр залнаа.
Мен "кооркн, кооркм" гэхэд "н, м" хоёр эгшиг сэлгэж болохыг харуулж байна. Авиа гээгдэх Yзэгдэл нэлээд ажиглагдаж байна. Жишээ нь: Хар морн харнглжаагаа болво, бвмбYYлаа! Харнхуу сввгаар (швнввр) мордаараа, бвмбYYлаа! Кээр морн кэбтраасн холхн, бвмбYYлаа! ХарYYн сввгаар ирээраа, бвмбYYлаа!
Гандн-булгийн цэцэк
Гантхаан байсн цэцэк,
Газрын холын чамта
Танилжи (танилцаж) суухын дэмбрил.
Yгийн эцсийн "н" гийгуулэгчийн хэлний урдуур хэлэх чанарыг хэвээр хад-галсаар байна. Гэтэл энэ нь бусад монгол хэлнуудэд хэлний хойгуурх "нг" болжээ. Гэвч ойрад хэлний нутгийн аялгуунууд нь авианы зуйн бусад талаар бусад монгол хэлнуудийн енгеруулээгуй тийм ноцтой еерчлелтуудийг узсэн байна. Хос эгшгууд нь тус тус зохих урт эгшгууд болсон байна. Жишээ нь: Хурцу чиктаа (чихтэй) хар минь Хурдаан двлYрмаан хурдтаа (хурдтай), Хувилгта ламын шэвн
Хумснаасн тYPYYн двлуурмаан зоригтаа (зоригтой). Шаазгаан (шаазгайн) бичхн дэкдээхаа (дэгдээхэй) Шаханжи буугаат нисн дээ, Шалик зантаа чамтаагаан (чамтайгаа) Шалгилжи суухуунчи яахуубда?
Нэгдугээрээс бусад уеийн оо, ее, ээ урт эгшгууд урт аа, ээ болсон байна. Жишээ нь:
Кввркни шарга морин
Квндввнаан (хвндийнхвв) гобаар(говиор) туулнаа, Кввркнлаа дYртаа богдыгаан (богдыгоо) Алтын шираан (ширээ) дээр залнаа. Алтын(Алтайн) уулын шилндэ(шилд) Алтн горгуулдаа жиргнаа (жиргэнэ ээ), Амрак ики(их) ноёдн Даншик мандлаан вргвнаа (вргвнв вв).
Нэгдугээрээс бусад уеийн богино эгшгууд нь туйлын балархай болсон байна. Энэ учраас нэлээд шинжлэгчид ойрдын аялгуунуудад эдгээр эгшгууд огт байхгуй болж нэгдугээрээс бусад уед зарим яруу гийгуулэгч уе бутээх уургийг гуйцэтгэдэг болжээ. Жишээ нь:
Захын ганца модн (модон) Занаажи, сэксээжи хоцрв-л, Занакчын ганца кYYкн (кYYкэн) Занаажи, сэксээжи хоцрв-л, гэх мэтчилэн "салкан биш салкн, кYYкэн биш кYYкн, жввлквн биш жввлкн, амар мэнд биш амр мэнд, кооркон биш кооркн" гэх мэт угс нэлээдгуй тохиолдож байна.
Ойрадын аялгуунуудад угаасаа "и" эгшигтэй байсан эр эгшигт олон угс энэхуу эгшгийн тагнайшуулах нелеегеер эм эгшигт угэнд шилжээд дараа нь менхуу "и" эгшиг нь еерее бас ижилссэн нь онц сонирхолтой юм. Жишээ нь: Морин-мерин-мерен-мерн, бирагу-бируу- буруу, сибагу- шовуу - шувуу г.м.
Авиа сэлгэлт буюу нэг уг олон янзаар бичигдэж болдог нь нутгийн аялгууны нэгэн онцлог. Жишээ нь:
Морь - мор, морн, мвр, мврн, Хвврхвн - Кооркн, кввркн YгYй - Yгаа, угаа, гоо, угоо
Байтал - байтл, вайтл Буурал - буурл, вуурл Цасан - цасн, цасм Явна - ёвна, ёмнаа Чухал - чухл, чухук
Владимирцовын цуглуулсан дуунуудын бас нэгэн онцлог бол нутгийн аялгуу болон тухайн дуучдын дуулах хэллэгийн онцлог буюу дуулахдаа хег ая нэмэх зориулалтаар зарим Yгсийнх нь арын эгшиг балархайших Yзэгдэл нэлээдгуй ажи-глагдаж байна. Эдгээр Yгсийн ихэнх Yгс нь эртний монгол бичгийн хэлний "-да4" нехцелтэй байгаа нь эртний хэлээ хадгалан Yлдэж буй нэгэн онцлог гэж хэлж боло-хоор. Жишээ нь: богдо, тэбкэ, мэндэ, эндэ, тэндэ, YYдндв, амнда, салкнда, шилин-дэ, уулндо, дугундо, аянда, буцндо, ганца, мвнкв, наадамда, далду,CYлдв, Алтаада, хойто, дунду, талда гэх мэт олон угс ажиглагдаж байна.
Сонгодог монгол бичгийн хэлний онцлогийг хадгалж Yлдсэн угс цеенгуй байна. Жишээ нь: "Ганц - гагца, Амьсгал - амисхал, Урсгал - урсхал, Тавина - талвина, Асгарнаа - асхарнаа, 0рYYн - ерлаа - еглаа - еглее, Эвраан - ээрээ - еерийн, Кооркм - кооркн - кееркн - хеерхен" гэх дамжлагаар тев аялгуунд орсон буюу тев аялгуундаа уламжлагдсан Yзэгдэл бYхий угс цеенгуй анзаарагдаж байна.
Ойрад аялгуунд нэг Yг авианы олон янзын хувиралтай хэлэгдэх тохиолдол багагуй байна. Тухайлбал, "угуй" хэмээх Yг нь Yгаа-угоо-гоо-угаа гэх мэт олон янзаар дуудагдаж байна. Энэ нь ойрад аялгуунд авианы хувьсал нэгээс негеед бурэн шилжиж дуусаагуйг харуулж байна. Негее талаар халх ба бусад аялгууны нелее байна. Мен нутгийн аман аялгууны угийн санг тээж хадгалж ирснээрээ дахин давтагдашгуй унэ цэнтэй билээ Тэвхэг тэвхэг толгойд нь Тэсгэнэ шарилж ганхана (Алтан богдын шил) Намрын хонгор салхинд Намайг чамайг салгагч Магнай хээн охмор! (Намрын хонгор салхи) Эрэвгэр хээрээ уналаа бембуулээ Эртний ереелеер харгалаа бембуулээ (Зандан мод) Алаг хуартай шаазандаа Цэгээ хийгээд егне (Алаг хуартай шаазан) Тоорой бандийг явахад
Тостой даавуу олдохыг уурлаа (Тоорой банди)
Ганц санаатай Томбий чинь
Тоогуй цэргийн лимпаан даа (Тоорой банди)
Саран теелтэй хар минь
Самсаа дарам хурдтай
Сайшиг ноёны алдар
Ингэтлээ юундаа дэлгэрсэн (Темер цагаан эхэнд) Эвер харгайн бэчир нь
Yзyyрээ дагаад ургадаг (Сээрийн харгай мод) Буурал мор нь хелстэй л Булгадар намайг завхай гэнэ
Хар морь нь хелстэй л
Хасгууд намайг завхай гэнэ (Харгай дунгээн алим) Арилдаг дагины дуу нар нь Хангинан дурсаж сууна (Харгай дунгээн алим) Найман сарын шинэд
Намч цэцэг дэлгэрнэ (Жавзандамбын гэгээн) Даршгуй дайг
Шуну гагцаар дардаг (Нарийн говийн зээрд) гэх мэт.
Аман хэл ярианы егуулэхуйн онцлогийг сайтар тусгасны баримт нь энэ буюу. Ер нь эрдэм шинжилгээний галигийн нэгэн зуйл зорилго нь ярианы хэлээ дехуу байдлаар тэмдэглэхэд оршиж байдаг.
2. Ардын дууны шулгийн бутэц, дур дурслэл:
Монгол ардын дууны шулэгт уг давтах журам хоёр янз (Арван..., 1984). Нэгдугээрт, шулгийн эхний сольбож холбосон шадын туруучийн угийг нэг угээр давтах, хоёрдугаарт, шулгийн эцсийн угсийг эн зэрэгцуулэн нэг угийг давтан бад-гийн тегсгелийг бухэлд нь холбодог байна (Хорлоо, 1981: 38). Ардын дуунд давталт нь яруу найргийн бусад терел зуйлээс нэн илуу хэрэглэгддэг. Давталтын мер егуулбэр нь тухайн бадгийн агууллагад тулгуурлагддаг учир бадаг бур цаашид бухэл нэг дууны агуулга утгыг дуурайлган товойлгож, санаа сэтгэлгээг гунзгийруулэн хег ая айзам хэсгийг улам тодруулж нелеелех хучинг нэмэгдуулдэг. Жишээ № 1: Зандн модн залгаа угаа бвмбулэ, Залуу манда ялгаа гоо бвмбулэ, Узмийн ишиндэ y^w гоо бвмбулэ, Yеаан манда ялгаа гоо бвмбулэ, Самрын ишиндэ салаа гоо бвмбулэ, Хар кээрийн унлаа бвмбулэ, Харнху сввваар(швнв) эргилаа бвмбулэ, Эрвгр кээрийн унлаа бвмбулэ, Эртийн ерввлаар харглаа(уулзах) бвмбулэ, Эрвгр кээрийн нургнду(нуруунд), Эмээл байвл зандн, Экнртаа экнр гоо хоёрыгы
Энгийн кYMYYнаас дуулн да... [№ 7. Зандан модон, 3-р тал] Энэхуу дууны бембулэ "бомбула" гэх давталт нь дууг чихэнд сонсголонт, санаанд аятай цээжлэхэд дехем болгож байгаа ба давталт болгондоо агуулгыг тодруулж санааг нь гунзгийруулж егч байна. Жишээ № 2: Даагн даагн харыгы Дангаар унжи болдугой (болдоггYй), Дамаан(дамын) амрак чамаагы
Дагуулаат морджи болдок би (болдоггYй) [№ 10. Дааган дааган хар, 4-р тал] Энэ шулэгт "дааган" гэдэг угийг давтаж туунийг дандаа унаж болохгуй гэсэн санаагаа, амраг сэтгэлтэй хунээ дагуулаад явж болдоггуйтэй холбохын тулд давтал-тыг ашиглажээ. Эереер хэлбэл энэ дуунд сэтгэлийн амрагтайгаа ханилан суух эрх челеегуй цехерсен сэтгэлээ гуниглан илэрхийлсэн енге аяс илэрч байна.
Жишээ № 3:
Шараа-лаа хаднаан уяанда (уеэнд) Шарааны линхаан (лянхуа) цэцэк дэлгрнаа, Шараа-лаа уургаан шимYYЛYксн Ээжийнаан начийги яаяын-даа-коо. Цагаан-лаа хаднаан уяандаа Цагааны линхаан цэцэк дэлгрнаа, Цагаан-лаа уургаан шимYYЛYксн Ээжийнаан начийги яаяын-даа-коо. Улаан-лаа хаднаан уяандаа Улааны линхаан цэцэк дэлгрнаа, Улаан-лаа уургаан шимYYЛYксн Ээжийнаан начийги яаяын-даа-коо [№ 9. Бембегер бембегер модонд, 4-р тал] гэсэн шYлгийн «АААБ» гэсэн толгой холболт буюу 1, 2, 3-р шадын эхэнд «шар, цагаан, улаан» гэсэн Yгсээр толгой холбон давтсан нь уг дууны утгыг улам тод яруу болгосон байна. Мен бадаг бYрийн тегсгелийн «Ээжийнаан начийги яаяын-даа-коо» гэх бYхэл бYтэн шадыг оруулж егсен нь дууг илYY амьдлаг, уярам болгоод зогсохгуй байгалийн Yзэгдлийг "лянхуа цэцэг"-ээр, хYний хYний ачлал элбэрлийн сэтгэлийг "ээж"-ээр телеелYYлэн зэрэгцYYлэхдээ "уураг"-аар тодотгож егсен байна. Жишээ № 4: Гандн-булгийн цэцэк Гантхаан байсн цэцэк, Газрын холын чамта Танилжи (танилцаж) суухын дэмбрил Улаан-булгийн цэцэк Ургхаан байсн цэцэк, Учиртаа жаалхн чамта
Ханилжи суухын дэмбрил [№ 24. Гандан булгийн цэцэг, 10-11-р тал] Дээрх дууны 1-2-р шадын тегсгелд "цэцэк" гэдэг y^ot давтсан нь "гантхаан байсн, улаан булгийн, ургхаан байсн" гэсэн Yгсийг илYY тодруулж, хYч нэмж байга-агийн зэрэгцээгээр хайртай хYнээ хYCЭмжлэн уулзаж учрахыг мерееден "дэмбрил" гэх Yгээр бадаг бYрийг тегсгеж егсен нь дууг илYY уянгалаг болгож байна. Мен "цэцэк" гэх y^^ сонгосон нь эмэгтэй хYнийг цэцэгтэй ЗYЙрлэсэн нь аман ба бичгийн сонгодог уран зохиолын уламжлалыг дагажээ. Шара шувуун дэкдээхаа (дэгдээхэй) Шалваагаан тввраат нолмуурнаа, Шалик зантаа чамтаагаан Ингэжи юундаан даслаа? Цохр шовуун дэкдээхаа Квшввтийн модндо донгднаа, Кввркв жаалхн чамаасн Ингэжи юундаан холдлаа? Курм (хурэн) болжуу (болжмор) шувууны Кураанаан (хурээ) дээгуур жиргинаа, Ку.мурлик (хунлэг) жаалхн чамтаагаан
Ингэжи юундаан даслаа?
Шаазгаан бичхн дэкдээхаа
Шаханжи буугаат нисн дээ,
Шалик зантаа чамтаагаан
Шалгилжи суухуунчи яахуубда?
Хара шовуун дэкдээхаа
Харгнаан тввраат дэкдYYлнаа,
Хайлгн зантаа чамтаагаан
ХарYYн эргижи золгнаа?
Тогруун жаалхн дэкдээхаа
Тоглжи буугаат нисн дэ,
Твргр жаалхн чамаасн
Тввритлаан юундо холдлаа?
Галуунаа жаалхн дэкдэхаа
Гангилжи буугаат ниснаа,
Газрын холын кум бухаа
Гансуурчи буугаат мордн даа.
Боширгон (богширго) жаалхн дэкдээхаа
Бужигнжи жижигнаат нисн дээ,
Булуугийн бичхн чамаасн
Буцтлаан юундо холдлаа?
Оврийн моднаа шувуу нь
Оруунаан (вглввний) сэруугаар жиргн дэ,
Оврийн хайртаа чамаасн
Эрлаан (уурийн) сэруугаар хагацлаа.
Арын моднаа шувууны
Асхнаа (удэш) сэруугаар жиргин дэ,
Амрак бичхн чамаасн
Арг-угоо (аргагуй) кучуундв (хучинд) саннаа [№ 5. Шар шувууны дэгдээхий, 2-3-р тал]
Энэхуу дуунд арван терлийн шувууг дурдаж егсен буюу шувууны ур тел болох дэгдээхэйгээр нь амраг хосын хайр сэтгэлийг телеелуулж егсен нь сонирхол татаж байна. Дууны агуулгын хувьд амраг хосын уулзаж учрах, хагацаж холдох, санан дурсах бухий уйлдлийг шувуудаар буюу шувууны ур тел болох дэгдээхэйгээр нь телеелуулж егсен ба аливаа зуйлийн ур тел гэдэг энхрий зеелен, цэвэр ариун, эмзэг байдаг бол туугээр амраг хосын хайр сэтгэлийн эмзэг нандин, ариухныг телеелуулж егсен нь гайхалтай юм. Мен ийм олон терлийн шувуу тэрхуу нутаг нугад амьдардаг гэсэн санааг давхар дамаа гаргаж илэрхийлсэн онцлогтой байна. 3. Ардын дуунд ертвнцийг танин мэдсэн ухаарал туссан нь: Ойрад ардын дууны зонхилох сэдвийн нэг бол сургаалын дуу юм. Энэ нь ардын уламжлалт ёс горим, телев даруу ажилсаг, хеделмерийг дээдэлдэг, евег дээдэс эцэг эхээ хундэлдэг, унэнч шударга ёсыг эрхэмлэхийг сургамжилсан дуунууд болно. Сургаал дуу бол монголын эртний уртын дууны уламжлалт хэлбэр бегеед хумуусийн дотоод сэтгэлгээг сургаалын чанартай еермец агуулга бухий уянга дууны дурслэлээр илэрхийлж байгаа зуйл юм.
Сургаал номлолын енге аястай дуу нь тухайн ард тYмний ертенцийг Yзэх Yзэл, мэдлэг ухааны нэгэн евермец илрэл бегеед энэ нь тэдний амьдралын арвин баялаг туршлагаас YYДЭлтэй.
YзYYP харгаан бичирн(мвчир) YзYYPаан дагаат ургудук, YнYртаа кYYкн ханлвааса(ханилваас), Чээжин YЛYмжи болдок. Ар зураагийн модн Салкаар матайдак гилаа-л, Сайшик ку.мнаасн Ховын Yгаар хагацадак
«Сайн хYнээсээ ховын худал Yгнээс болж хагацдаг» гэсэн шиг утгатай энэхYY хоёр мер нь "ховын Yг ёртой, хутганы YЗYYP шортой" гэх ойрад ардын цэцэн Yгтэй ДYЙцэх ба ховын Yг хеецелдех нь муу YЙлийг дагуулж, сайн хYнээс нь хагацуулдаг учир хов живээс хол явахыг сургамжилсан санааг «сайшик ^м»-ээр тодотгон гаргасан байна.
YзYYP харгаан чимэгний
Савшин дYнгээжи харакднаа,
Ущн Yгийг кэлдэк
Эвраа ээжи минь санакднаа.
Твмрийн сайн зэврдуугаа (зэвэрдэггYй),
Тврлийн сайн мартакддугаа (мартагддаггYй),
Зэсийн сайн зэврдугаа,
Зээнрийн сайн мартакддугаа...
Энэ нь хYний сайн нь мартагддаг^й гэсэн санааг илтгэсэн ба YP XYYXДЭЭ хYний сайн нь байгаасай гэдгийг ойлгуулахын тулд дуундаа энэхYY цэцэн Yгийг оруулж егсен байна. Мен '^нэн Yгийг хэлдэг еерийн ээж минь санагдана" хэмээх нь энгийн нэгэн утгатай харагдаж буй боловч цаад утга агуулга нь хYний хамгийн сайн найз бол ээж, аав нь бегеед тэд л чамд хэзээд Yнэнч, Yнэнийг егYYлэгч бай-дгийн учир ээж ааваа хYндэтгэн хайрлаж, Yг сургаалыг нь елгеж авах хэрэгтэйг сургамжилжээ.
Ургумл улаан нарыги Улаан YYлн халхлнаа, Урн цэцэ ухааги Уурын мунхуг эзлнаа Нарин шара цэцэг нь Намрын сарда хвврнаа, Найднгоо мунхуг хоёрыги Уурын мунхуг эзлнаа. Наймн тYмн ишваан иши Наймн тYмаарн цуглуулукчи Ээснсын аавн хоёр минь [№ 15. Темер лаа цагийн эхэнд, 7-р тал] хэмээн нар Yл гэрэлтэхийн шалтгаан нь YYлэнд, ухаан эвдэгдэхийн шалтгаан нь уурын мунхагт оршино. Байгалийн юм Yзэгдлийн хувьсан еерчлегдех дотоод мен чанарыг шалтгаан, Yрийн холбоогоор нехцелдYYлэн тайлбарласнаар чигч шударга
ecbir yyp xhtoh эвgэнэ хэмээн н.пэpxннпcэн a:®ээ. MeH xэAэp xэpцrнH 0M0r 6apgMaac 3aH.cxHMx, эепAЭг xYH.ror, a:H.H xннээнrYH 6aHxbir, o.hh gyHg хэрYY^ MapraaH YYcr-эпгYн 6нeэ Te.eB TeBmHH, homxoh ge.reeH aBH ABaxbir 3axHH 3eB.e:, cypraM:H.ncaH 6aMHa. BacxYY "HaHMaH тYмэн umBaaH nmHHr ^nnyy.arn aaB ээ:: MHHb" хэмээх Hb xyh o.ohaoo хYнgтэн caHH ab: Hagax wm 6o. o.oh тYмнээрээ хYрээ.YY.сэн caHH upreH 6o.ho rэсэн нэrэн caHaar MeH eryyn:® erнээ. 3YYCH 6ypxn 3YPKude, 3yYmaa nymyK Anmaada, Maxasaana Mannaada (Masnaudaa), MaHaa nymyK Anmaada. KepeK (xepes) 6ypxn KY3YYnde, KYMnaa nymyK Anmaada, Onup-Baanu opaando,
Omumaa nymyK Anmaada [№ 21. HaHMaH тнвтэH СYм6эр Hb, 10-p Ta.] ЭнэхYY flyyHfl OMpagyygHH A^aH нyтraa мarтaн gyy.gar, mYтэн 6umHpg3r 3aH YH. Hb hot xaparga: 6aMHa. MeH xohh Ye, YP хYYXflYYggээ AmaH Hy^aa xaMp.aH xaMra-a.: ^Bax хэрэrтэн, A^aH нyтarтaa 3a.6upH, mYтэн Mepre: ABaxag a:H. yh.c, caHacaH xэpэг Hb cэтrэ.н.эн 6Yтэx caHHH epee.m3H 6aHgar rэx cypraM:HHr н.эpxнн.cэн. KYnaa sa3p Kyvupmaa 6unaa-n, Kym 6omn 3anmaa 6unaa-n, AnaK momaa moupn xorny (xoe), AMmn 6onsn 3anma xowy. Kendaa 6omn Kuumn xorny,
KeKMum 6onsn 3anma xorny [№ 32. 0Hgep flээpээ raptw 6aHw, 16-p тa.] ЭнэxYY flyy Hb "Xyhhh ra3ap xYнтэH, xyh^huh нYxэн 6YApээcтэH" 6ywy "o.oh xyh caMm^M мyyтaH, oh moa yp'iTaH 60rHH0TOM", "xyhhh caMHbir xaHH.aH 6aH: мэAнэ, xY.rHHH caMHbir yHaH 6aH: мэAнэ" rэx 3YHp Yrcтэн yтra oHpo^oo 6a xyhhh ra3ap нэpээ 6ogo: 3eB ABax xэpэгтэH, xyh 6o.roH eep eep 3aH apaHmuOTaM xyhhh эвннr o.ooa xapbЦAar 6aHraapaH xэмээcэн cypraM^m- gyy 6o.ho.
^YГНЭJIТ
ApgbiH gyyr тэмAэr.пэxAЭЭ YruHr yHmu:, y^bir yxaH oH.roxog gexeMH.ex 3opu.roop yyhhh YHACЭHA oHpag aa.ryyraap xэ.: apb: 6aHraar oHpo^oo 6aH-
g.aap тэмAэr.эx YYAнээc opoc YcruMr r0..0H 3apuM raap .araH Ycэr мэp cэp opyy.aH ra.ur.ax Maaraap 6hhh: 60.0Bcpyy.caH 6aHHa. Tog YcrHHH тэмAэr.эrээнA xэ.ннн ypт эrmrннr a/S, u Ycrээp тэмAэr.пээfl a, e, o, u, 5, u эrmнr xэмээн YЗAэr тэp мэт oh-^noruHr caнтap aHxaapaH тэмAэr.эcэн Hb cyg.aaHHHH xyBbg xa.HMar xэ. эxэ.: Yзcэн 6aMga. тyн cypxhh He.ee.ceH 6o.o.toh. Yyhhh тоA :нmээ Hb xэ.ннн ypт эrmrннr gaHgaa a/S-aap ra.ur.acaH xhh^a эp 3m YrэнA эгmнггYн rннrYY.эrнYYA gapaa.aH тaвb: тэмAэr.пэcэн 6aHHa.
E. В.aAнмнpцов 6apyyH MOHro.biH нyтraap aa.aH ^b:, gepBeg, 6aag, M^Hrag, 3axHHH apgHH gyHgaac тэмAэr.эcэн 118 gyyHg oMpag aMaH aa.ryyHH aBua 3yh, Yr 3yh, YrHHH caHrHHH онц.оrннr caнтap тycracaн ly. нэrэн 3yyH H.yy HaCTaM э. 6ннвэ-puHH an xo.6orgo. opmcoop 6aHHa, xoMmug h opmcoop 6aMx 6o.ho.
Ойрад аялгуунд эм угийн "к" авиа, дуугуй гийгуулэгчийн емнех гийгуулэгч дуугуйшсэн, угийн эцсийн тогтворгуй "н", угийн эцсийн тогтвортой "н"- ийг орхиж хэлдгийг, орчин цагийн утга зохиолын хэлний хос эгшгийг урт эгшгээр егуулдэг зэрэг авианы хувьсал еерчлелтийг тун нарийн тэмдэглэсэн байгаа нь ойрад хэл аялгуу судалгааны чухал эх хэрэглэгдэхуун юм.
Ном з у й
Арван гурван хYлгийн дуун (1984). Эмхтгэж удиртгал тайлбар бичсэн Ж. Цолоо. Ред. Х. Сампил-дэндэв. Улаанбаатар: Улсын Хэвлэлийн Газар.
Владимирцов, Б. Я. (1921). Монгольский сборник рассказов из Pancatantra. Сборник Музея антропологии и этнографии при АН СССР. Петроград: Акад. 12-я гос. тип. 5. 2.
Владимирцов, Б. Я. (1923а). Монголо-ойратский героический эпос. Пер., вступ. ст. и примеч. Б. Я. Владимирцова. Петроград-Москва: Гос. изд-во.
Владимирцов, Б. Я. (19236). Волшебный мертвец: Сказки / Пер., вступ. статья и примеч. Б. Я. Владимирцова. Петербург- Москва: Гос. изд-во.
Владимирцов, Б. Я. (1926). Образцы монгольской народной словесности (С.-3. Монголия). Ленинград: Ин-т живых вост. яз. им. А. С. Енукидзе.
Владимирцов, Б. Я. (1929). Сравнительная грамматика монгольского письменного языка и халхаского наречия. Введение и фонетика. Ленинград: Издание Ленинградского восточного института.
Владимирцов, Б. Я. (1934). Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм. Л.: Изд-во АН СССР.
Владимирцов, Б. Я. (2005). Работы по монгольскому языкознанию. Москва: Вост. лит. Омакаева, Э. У (2014). Из истории изучения письменной традиции ойратов Монголии/ калмыков и образцы письменности монголоязычных народов (по материалам экспедиции 2014 г.).
Мир науки. 4. 36.
Хорлоо, П. (1981). Монгол ардын дууны яруу найраг. Улаанбаатар.
References
Arvan gurvan hYlgijn duun (1984). Emhtgezh udirtgal tajlbar bichsen Zh. Coloo. Red. H. Sampildendev. Ulaanbaatar: Ulsyn Hevlelijn Gazar (in Mongolian).
Vladimircov, B. Ya. (1921). Mongol'skijsbornikrasskazovizPancatantra. Sbornik Muzeya antropologii i etnografii pri AN SSSR. Petrograd: Akad. 12-ya gos. tip. 5. 2 (in Russian).
Vladimircov, B. Ya. (1923a). Mongolo-ojratskij geroicheskij epos. Per., vstup. st. i primech. B. Ya. Vladimircova. Petrograd-Moskva: Gos. izd-vo (in Russian).
Vladimircov, B. Ya. (1923b). Volshebnyj mertvec: Skazki / Per., vstup. stat'ya i primech. B. Ya. Vladimircova. Peterburg- Moskva: Gos. izd-vo (in Russian).
Vladimircov, B. Ya. (1926). Obrazcy mongol 'skoj narodnoj slovesnosti (S.-Z. Mongoliya). Leningrad: In-t zhivyh vost. yaz. im. A. S. Enukidze (in Russian).
Vladimircov, B. Ya. (1929). Sravnitel'naya grammatika mongol 'skogo pis'mennogo yazyka i halhaskogo narechiya. Vvedenie i fonetika. Leningrad: Izdanie Leningradskogo vostochnogo instituta (in Russian).
Vladimircov, B. Ya. (1934). Obshchestvennyj stroj mongolov. Mongol'skij kochevoj feodalizm. L.: Izd-vo AN SSSR (in Russian).
Vladimircov, B. Ya. (2005). Rabotypo mongol'skomuyazykoznaniyu. Moskva: Vost. lit. Omakaeva, E. U. (2014). Iz istorii izucheniya pis'mennoj tradicii ojratov Mongolii/ kalmykov i obrazcy pis'mennosti mongoloyazychnyh narodov (po materialam ekspedicii 2014 g.). Mir nauki. 4. 36 (in Russian).
Horloo, P. (1981). Mongol ardyn duuny yaruu najrag. Ulaanbaatar (in Mongolian).
