ОРОСЫН МОНГОЛЧ ЭРДЭМТЭН К. Н. ЯЦКОВСКАЯ БА ТүүНИЙ ОЙРАД АРДЫН ДУУНЫ ТАЛААРХ СУДАЛГААНЫ СОЁЛЫН АЧ ХОЛБОГДОЛ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

N.C.

Nomadic civilization: historical research. 2022. №4 | ISSN 2782-3377

H.R.

Theory and cultural history | DOI: 10.53315/2782-3377-2022-2-4-80-91

УДК 930.85+398.8

ОРОСЫН МОНГОЛЧ ЭРДЭМТЭН К. Н. ЯЦКОВСКАЯ БА ТУУНИЙ ОЙРАД АРДЫН ДУУНЫ ТАЛААРХ СУДАЛГААНЫ СОЁЛЫН АЧ ХОЛБОГДОЛ

врнехдэлгэр Д.

Ховд их сургуулийн Нийгэм, хYMYYнлэгийн ухааны сургуулийн Хэл зохиолын тэнхим. Хэл бичгийн ухааны доктор, профессор. E-mail: urnukhdelger.d@gmail.com

Бурэнцол

Дундад улсын Ланжоу дахь Баруун хойтын Yндэстний их сургуулийн Дундад улсын Хэл утга зохиолын хэлтсийн 2021 оны аспирант.

E-mail:1300579540@qq.com

Хураангуй

ЭнэхYY eгYYлэлд Оросын Холбооны Улсын эрдэмтэн К. Н. Яцковскаягийн Монгол судлалын бYтээл, тэр дундаа Ойрад ардын дууг хэрхэн тэмдэглэж, судал-сан талаар Ойрад Монголын хэл соёлын онцлогтой уялдуулан авч Yзжээ. Монголч эрдэмтэн К. Н. Яцковская 1988 онд «Монгол ардын дуунууд» гэсэн судалгааны ном хэвлYYлжээ. Тус зохиол нь дууны судалгаа болон дууны текст гэсэн хоёр ангиас бYрэлдэж байна. Судалгааны ангид нь ардын дуучид, ардын дуу, ардын дууны мотив, дууны дYрслэлийн арга барил болон ардын аман яруу найраг хийгээд орчин Yеийн яруу найргийг харьцуулан судалсан байна. Тус ном нь судалгаанаас гадна ардын дууны текстYYД, ардын дууны орос орчуулга, ардын дууны хэлхээ, сурвалжилсан дуучдын нэрсийн жагсаалт, Yгсийн тайлбар болон ном ЗYЙ гэх мэт хэсгYYДЭэр бYрэлдсэн байна. Дууны текст нь зохиогчийн Монгол улсын Ховд болон Увс зэрэг аймгуудаас цуглуулсан 219 ойрад ардын дуу орсон бегеед тэрхYY дуунуудаа монгол кирилл Yсгээр тэмдэглэсэн байна. Мен тYYнчлэн энэхYY дуунуудаасаа 37 дууг сонгон орос хэлээр орчуулжээ. Судлагчийн хийсэн энэ судалгаа нь нэлээд дорвитой сайн судалгаа болсон бегеед хойно дагалдуулсан 219 ардын дуу нь ч монгол ардын дуу судалж байгаа дэлхийн олон эрдэмтдэд тун ч Yнэ цэн бYхий эх хэрэглэгдэхYYн болсоор байна.

Тулхуур угс

К. Н. Яцковская, Оросын монгол судлал, соёлын ач холбогдол, ойрад ардын дуу, нутгийн аялгуу.

0 ®

UDC 930.85+398.8

RUSSIAN MONGOLIST

K. N. YATSKOWSKAYA

AND THE CULTURAL SIGNIFICANCE

OF HER STUDY OF OIRAD FOLK SONGS

Urnokhdelger D.

Doctor of Linguistics, Professor. Department of Linguistics, School of Social Sciences and Humanities, Hovd University. E-mail: urnukhdelger.d@gmail.com

Burentsol

2021 graduate student in the Department of Chinese Language and Literature Department, Northwest National University, Lanzhou, China.

E-mail: 1300579540@qq.com

Annotation

In this article, the scientist of the Russian Federation K. N. Yatskovskaya's work on Mongolian studies, including how she recorded and studied Oirad folk songs, was discussed in relation to the characteristics of Oirad Mongolian language and culture. Mongolist K. N. Yatskovskaya in 1988 published a research book called "Mongolian folk songs". The text consists of two parts: song study and song text. In the research class, folk singers, folk songs, motifs of folk songs, methods of song description, folk poetry and modern poetry were compared. In addition to research, the book is composed of folk song texts, Russian translations of folk songs, folk song chains, a list of the names of singers covered, explanations of words, and bibliography. The book contains 219 Oirad folk songs collected by the author from Khovd and Uvs provinces of Mongolia, and those songs are written in Mongolian Cyrillic letters. Also, 37 songs were selected from these songs and translated into Russian. This book has become a significant and good research, and the 219 folk songs that followed are still very valuable source materials for many scholars of the world who are studying Mongolian folk songs.

Keywords

K. N. Yatskovskaya, Russian Mongolian Studies, cultural significance, Oirad folk songs and local dialects.

81

0 ®

ОРШИЛ

Орчин Yеийн дэлхийн Монгол судлалд Оросын Монгол судлалын тYYx чухал байр суурь эзэлдэг билээ. Н. Я. Бичурин, О. М. Ковалевский, Д. Банзаров, В. П. Васильев, А. М. Позднеев, Б. Я. Владимирцов нарын шинжлэх ухааны бYтээлч чанарыг евлен уламжилж, Оросын нэрт монголч эрдэмтэн К. Н. Яцковская энэ салбарт томоохон хувь нэмэр оруулсан юм. Монгол орчин Yеийн уран зохиолоор судалгаагаа эхлYYлсэн К. Н. Яцковская 1972 онд Д. Нацагдоржийн намтар уран бYтээлээр дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалж, улмаар 1978 онд «Д. Нацагдоржийн орчуулгын ур чад-варын тухай асуудалд» (Д. Нацагдоржийн уран бутээлийн тухай) егYYлэл, 1974 онд «Дашдоржийн Нацагдорж» гэсэн нэгэн сэдэвт бYтээлийг (Яцковская, 1974) хэ-влYYлжээ. Тэрээр монголын орчин Yеийн уран зохиолоос орос хэл рYY орчуулах, тэдний зохиол бYтээлийг танилцуулах судлах ажилд еерийн нэгэн насны амьдралаа зориулсан билээ.

Монголч эрдэмтэн Л. Г. Скородумова тYYний эрдэм судлалын ажлыг Yнэлэн «К. Н. Яцковскаягийн монголын утга зохиолын чиглэлээр хийсэн системтэй судалгаа нь Монголын утга зохиолыг Yндэслэгчийн бYтээлд зориулсан диссертацийн ажлаар эхэлсэн нь HYДЭЭ олсон хэрэг байв. ЭнэхYY монографи енеедрийг хYртэл амьдрал, ажлын талаарх цорын ганц, орос хэлээрх бYрэн мэдээллийн эх сурвалж хэвээр байна» гэж онцлон тэмдэглэжээ (Скородумова, 2017: 19).

К. Н. Яцковскаягийн шинжлэх ухааны зам мерийн томоохон хэсэг нь ойрад-мон-гол дууны судалгаатай холбоотой байдаг. Зевлелт-Монголын эрдэмтдийн хамтарсан ардын аман зохиолын экспедицид (1972, 1979, 1980) оролцсоны YP ДYHД Клара Николаевна «Монгол ардын дуу» (1988), «Дархад Г. Даваажийгийн зуун дуу» (1978) гэсэн хоёр ном бичиж хэвлYYлсэн.

ХЭЛЭЛЦYYЛЭГ

1. Монголч эрдэмтэн К. Н. Яцковскаягийн эрдэм судлалын ажил

Монголч эрдэмтэн К. Н. Яцковская монгол уртын дууны талаар дархад Дава-ажий ба тYYний дуулсан зуун дуу, дервед дууны хех дэвтэр болон ХархYYгийн ^нзэнгийн дууны урын сан зэрэг эрдэм шинжилгээний егуулэл хэвлуулжээ.

1988 онд «Монгол ардын дуунууд» гэсэн судалгааны ном хэвлYYлжээ. Тус зохиол нь дууны судалгаа болон дууны текст гэсэн хоёр ангиас бYрэлдэж байна. Судалгааны ангид нь ардын дуучид, ардын дуу, ардын дууны мотив, дууны дYрслэлийн арга барил болон ардын аман яруу найраг хийгээд орчин Yеийн яруу найргийг харьцуулан судалсан байна. Тус ном нь судалгаанаас гадна ардын дууны текстууд, ардын дууны орос орчуулга, ардын дууны хэлхээ, сурвалжилсан дуучдын нэрсийн жагсаалт, Yгсийн тайлбар болон ном ЗYЙ гэх мэт хэсгуудээр бYрэлдсэн байна. Дууны текст нь зохиогчийн Монгол улсын Ховд болон Увс зэрэг аймгуудаас цуглуулсан 219 ойрад ардын дуу орсон бегеед тэрхуу дуунуудаа монгол кирилл Yсгээр тэмдэглэсэн байна. Мен туунчлэн энэхуу дуунуудаасаа 37 дууг сонгон орос хэлээр орчуулжээ. Судлаг-чийн хийсэн энэ судалгаа нь нэлээд дорвитой сайн судалгаа болсон бегеед хойно дагалдуулсан 219 ардын дуу нь ч монгол ардын дуу судалж байгаа дэлхийн олон эрдэмтдэд тун ч Yнэ цэн бухий эх хэрэглэгдэхуун болж егсен юм.

Монгол Улсын ШУА-ийн хэл зохиолын хYрээлэн, ЗХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хYрээлэн хамтран "Монгол ардын уртын дуу" бYтээлийг хэвлYYлэн гаргаж Монгол ардын уртын дууны евермец онцлогийн талаар дэлгэрэнгYЙ eгYYлж, уртын дууг дотор нь "Найр хуримын магнай дуу", "Уртын дуу", "Найр хурим жаргаах дуу" гэсэн гурван том бYлэгт хуваан нийтдээ 277 дууг оруулан хэвлэх-дээ бYлэг бYPД Ойрадын дуунаас сорчлон оруулжээ. Ингэхдээ судлаачид монгол ардын уртын дууны тусгай онцлогийг тодорхойлогч нэг гол ЗYЙл нь зан Yйлийн зориулалт буюу айзам уртын дууг найр хуримын Yед дуулж ирснийг баримтлан дууг сонгон бYлэг болгожээ.

2. Ойрад ардын уртын дууны зан уйлийг сурвалжлан судалсан нь:

Монгол ардын дуу олон зууны тэртээгээс хегжин уламжлагдаж ирэхдээ Тев Азийн нYYДЭлчдийн дундаас ялгаруулах евермец шинжийг еертее шингээн, дэлхий ертенцийн энгээр Монголыг дуурсгах их хYчийг олсон билээ. Монголчууд уртын дууг Yргэлж хYндэтгэн дээдэлж, ер ЗYрхний чин Yнэн санааг илэрхийлдгийн учир мартаж гээлгуй явсаар оюун санааны нуршгYЙ хана хэрмээ болгосон юм. Чухам иймээс ака-демич Б. Ринчен уртын дууг хYMYYний мэдрэмжийг хeгжYYлж, бодлыг гэгээрYYлж, амьдралыг аз жаргалтай болгох чанараар нь «Менхийн зууных» гэжээ.

Зевлелтийн болон монгол эрдэмтдийн хоорондын шинжлэх ухааны хамтын ажиллагааг eргeжYYлсний YP ДYHД Зевлелтийн эрдэмтдэд монголын экспедицид оролцох боломжууд нээгдэж монголын ард тYмний аман зохиолыг судлах ажлыг дотоодын монгол судлалд бий болгосон чиглэлийг YргэлжлYYлэн хeгжYYлэх боломж гарсан байна. 1980 онд Зевлелт-Монголын ардын аман зохиолын экспедици баруун хойд бYC нутагт явж, тэдний маршрут Б. Я. Владимирцовын экспедицийн Yеэр Ховдын хязгаарт багтдаг байсан Увс, Ховд аймгийн сумуудаар явж байсан. Монголын ард тYмний баруун хязгаарыг бYPДYYлж байсан овог аймгуудын YP удам манай судалгааны гол мэдээлэгчдийг бYPДYYлсэн. Тэдгээрээс бичсэн (250 хувилбартай) дуунууд нь Баруун Монголчуудын дууны ертенцийн бYрэн ДYP зургийг бYPДYYлДЭг. Олон дууг анх удаа шинжлэх ухааны эргэлтэд оруулсан болно.

Баруун хойд аймгуудын нутаг дэвсгэр Увс, Ховдын газруудаар явж дууны материал цуглуулах, уламжлалт ев соёлыг илрYYлэх, урьд нь хуучин гэж нэрлэдэг байсан дууны Yгийн еерчлелтийн шинж чанар, арга хэлбэрт ДYH шинжилгээ хийх нь бидний зорилго байсан. Эртний дууны ев уламжлалыг тээгчид болох орчин Yеийн ардын дууны дуучид, сайн дурын уран сайханчдын талаарх ДYP зургийг гаргах, орчин Yеийн монгол яруу найргийг ардын дуутай холбож Yзэх нь монголчуудын урлагийн уламжлалыг YргэлжлYYлэх тал дээр чухал ач холбогдолтой хэмээн Yзсэн билээ.

Дуу тэмдэглэж авсан хYMYYC гэвэл, Увс аймгаас Давст сумын Намдаг Мухул-цугийн, 71 нас1, дервед, тэтгэвэрт (1,1-1,54), Пэлжээ Ядамын, 69 нас, дервед, тэт-гэвэрт (1,1-1,54), Ичинхорлоо Сэвтэрийн, 21 нас, дервед, музейн ажилтан (2,1-2,5), Мижид Баяны, 59 нас, дервед, сумын тевийн оршин суугч (3,1-3,5), ЛYYPЭв Хехеен, 68 нас, дервед, тэтгэвэрт (4,1-4,5), Сагил сумын ^нзэн Хархуугийн, 54 нас, дервед, хоньчин (5,1-5,81), Жамбал Шалуугийн, 63 нас, дервед, тэтгэвэрт (6,1-6,5), Долгор Буяны, 49 нас, дервед, гэрийн эзэгтэй (7,1-7,5), Бехмерен сумын Маш Шандайн,

1Дууны Yгийг бичиж авсан Yе буюу 1980 онд ийм настай байсан болно.

52 Hac, gepBeg, MaHaaH (8,1-8,18), EaTHy.yyH HaHrapbiH, 65 Hac, gepBeg, xo.6oohhh (9,1-9,2), ^upra EaaH6u.rorHHH, 66 Hac, gepBeg, xoHbHHH (10,1-10,14), Xoba aHMraac AyyT cyMMH СYpэн CogoBHH, 70 Hac, ypuaHxan, тэтгэвэpт (11,1-11,3), ^op« Hohm-6o.hh, 27 Hac, ypuaHxan, gapxaH (12,1-12,3), Xop.oo EaapxYYrunH, 32 Hac, ypuaHxan, TorooH (13,1-13,2), rЦaмgннcYрэн Mэнg6aaрbIн, 39 Hac, ypuaHxan, Yн.gвэp 6puragbiH rumyyH (14,1), Xoba xotooc HнмcYрэн ®aM6biH, 31 Hac, ee.g, Xer«HMT gpaMHH Tea-tphh гoц.o. gyyHHH (15,1-15,11), Mecr cyMaac Eэrз«aв roM6o«aBHH, 66 Hac, xa.x, тэтгэвэpт (16,1-16,3), XapxYY Ohhphh, 53 Hac, 3axHHH, aHHHH (17,1-17,4), ПxacYрэн BaapaHH, 49 Hac, xa.x, 6apu.raHHH (18,1-18,3), HxaM«aB ЦэрэннagмнgbIн, 45 Hac, xa.x, Xegee a« axynH ra3pbiH tyyxhh эgннн 6aa3HH gapra (19,1-19,3), MaHxaH cyMaac EagaM Ta.gaHbi, 65 Hac, 3axHHH, MaHaaH (20,1-20,20).

OnpagbiH apgHH gyyr 3aH yh.hhh 3opuy.a.T, тYYxэн rapa., xyBupa. eepH.e.T, тaрхaц oH^noruMH Ta.aap yrcaaTHH cyg.aanug 6ararYH cyga.raa xннcэн 6anHa. Энэ HHr.ro.nHHH xaMrunH gopBHTon 6Yтээ. 6o. "MoHro. y.cwH yrcaaTHH 3yh" 6oTuyg mm. MoHro. y.cwH yrcaaTHH 3yhh II 6oTug gepBeg, ee.g, Topryyg, 6aag, a.TanH ypuaH-xan, 3axHHH, MaHragbiH Ta.aap Tyc 6Ypg Hb Tycran 6Y.ror 6o.roH aBH yrcaa rapa., a« axyn, coe.HH Ta.aap eгYY.эxgээ apgHH gyyHH oHunorunr Hb TogopxoH.oxbir opo.gcoH 6anHa. TyxaM.6a.: gepBegeg Hanpbir "HapunH 6aaxaH mapra" gyyraap эxэ.gэг, HanpbiH Tercre.g ro.gyy "YpT canxaH xYрэн" гэgэг gyyr gyy.gar, ee.g apgHH gyyHH 3ohxh.ox cэgвннн нэг 6o. cypraa.HHH gyy, Topryyg apgHH gyyHH Y.пэм«xэн xэcrннr mor xomHH gyy 6ywy aMaH мэgээнg eгYY.gэгн.эн "XapraHHH gyy" эзэ.gэг, 6aagag repuMH 6YproruMH Hanp gээр "Сэтэрт 6aaxaH mapra" гэgэг gyyr gyy.gar энэ gyyHg xyh xYнээ cэтгэ.ннн caHHaap эрxэм.ro« xYHg.rox, гэр opHoo ac MogHH HaHapaap 6apux Tyxan Yнэн 6ogHT 6ang.Hr TycracaH, a.TanH ypuaHxanH ypTHH gyyr xa.x HyTrunH ypTHH gyyTan xapb^y.« Yзвэ. xer aa.ryyHbi xyBbg apan 6oruHoBTop afeaMTan.

EapyyH MoHro.HyygHH 3oxhocoh нxэнx gyy Hb HanpaHg gyy.arggar Ty. 3aH Y0.HHH gyyHg xaMaapyy.gar. 3aH yh.hhh 6yc gyyHyyg h Togopxon xyBunr эзэ.нэ. Гэcэн xэgнн h gyyHH apgHH aMaH 3oxho.hh eepH.e.THHH yh. aB^g gyyHyyg 3aH Yн.ээc 3aH yh.hhh 6yc xэ.6эрт mн.п«cэн 6aMgar. B.^. nponn yaHrbiH muH«3H 6o.coh xypHMHH gyyr xypHMHH ec.o.HH Yeg gyy.axaa 6o.bcoH (1976: 4) re« тэмgэr.ro«ээ. Тннмээc HanpHH gyyr 3aH yh.hhh gyy re« Yзэx Hb xapb^HryM 6ara 6aMgar.

HanpbH 3aH yh. Hb eepunH гэcэн xaTyy gэг «aar, ec 3yh, xopur.ox gYрэмтэн 6angar HanpaH gээр gyy.arggar ypTHH gyyHyyg 6ac eepuHH гэcэн gэг «aarTan; HanpHH эxэнg, Tercre.g gyy.gar gyyHyygbr HapunH Togopxon.gor. Ta3ap ra3pHH acTaH yrcaaHTHyyg eepcgunH Hanp эx.YY.эx gyy, 3aaBa. garaH gyy.ax gyyHH цoмoгтoн 6angar. MeH HanpHH ypar 6apu.gax ec.o.HH gyy h 6angar 6anHa. Tyxan.6a. Caru. cyMaHg Hanpaa "Yt canxaH xYрэн" (5, 1) gyyraap эxэ.gэr. Ym cauxan XYрэн YywMbin xaamaap мэгминэ YudarnzYU ma Hapmamaa HaupnaH cyyw wapгaнa

HanpaHg нрcэн o.oh 3ongHH 6aap 6aacra.aHr н.эрxнн.cэн yTra 6yxuH eep 6ac xoep 6agar mY.эr 6hh. ^r энэ gyy X. ГYнзэнгннн HyTar нэгт ffl. ®aM6a.HH ypbiH caHg 6angar. Гэxgээ tyyhhh мэggэг xoep 6agar Hb ГYнзэнrннн xyBH.6apTan тecтэн wm.

"Ут сайхан хYрэн" (6, 4) дууг eeлдYYД дуулдаг. 0eлдYYДийн хувьд энэ дуу нь хуримынх байсан ба одоо уянгын дуу болжээ. Дуунд харь газар мордуулсан залуу бYCГYЙн уй гунигийн тухай eгYYлдэг.

Найрын зочдыг баяр хеереер бялхам байхыг ереен "Сав их ертенц» (1, 25) дууг барьдаг байна. Энэ дуу баяр бахдалтайгаар эхлэн, Сав их ертвнцийн Наран cap тунгалаг Сайхан дврввн цагт Зуны cap Yлэмж

гэрийн эзний ЗYYн талд гэрийн баруун хэсгийг эзлэн суугаа нYДЭндээ баярын нулимстай хYчирхэг барсын ^ртэй эрчYYДЭЭC эхлэн гэрийн эзний баруун талд гэрийн ЗYYн хэсгийг эзлэн суух нYДЭндээ хайр энхрийлэл гийгYYлсэн Yзэсгэлэн тегелдер бYCГYЙчYYДийн тухай дуулагдана. Энэ дууны гол утга нь '^yto хамтдаа баярлан цэнгэх тухай" юм. Найрчдын дунд сенечид чухал YYPЭг ^йцэтгэдэг. Тэд ёс жаягийг хамгийн сайн мэдэх тедий^й хэзээ сен тушихийг, хэзээ, хэнд, ямар дарааллаар барих зэрэг нарийн ширийн ЗYЙл болгоныг мэддэг. Энэ дуунд хамгийн хYндтэй зочдын дараа сенчдийг онцолсон байдаг.

"Зэрэгийн шар хулс" (20,14) бол найрчдад зориулсан захчин тYмний мэндчил-гээний дуу юм.

Зэрэгийн шар хулс нь Зэгзээлэн дYнхийж харагдана Зэрэглэсэн олон ах нартайгаа Найрлан хамт жаргана

Дараагийн бадагт хоёр мер зэрэгцэн орсон байх ба эхнийх нь зэгсний олон терлийг дурдсан байхад, хоёрдугаарт нь олон зовлон бэрхшээлийг хамтдаа даван туулсан хYMYYCийн телееллийг дурджээ.

"Эндер Хехийн элкэн" (5,40) дуунд уул нуруу, тал хендийгеес найранд ирсэн ахмад буурлууд хамаатан саднаа угтах, Yдэхдээ энэхYY дуугаа ергедег тухай eгYYлжээ.

Найрыг эхлYYлэх, жаргаах уламжлал нь газар газарт еерийн онцлог шинж чана-рыг агуулсан байдаг. Хуур эгшиглэсний дараа найр эхэлсэнийг зарлаж, найр эхлэх ёслол болсны дараа дайллага цайллага ернеж дахин дуу хуураар тYрнэ. Найрын дунд Yед дуулагддаг дуунуудыг хатуу дараалалд оруулаад байхгYЙ. Х. ^нзэнгийн Yзсэнээр «Усан артай хар» (5,4), «Хоо галзан морь» (5,5), «Чилэн сайхан хар» (5,18) дуунууд нь хурим найрыг жаргаах дуунууд юм. Энэ дууг хуримын ёслолоос гарахдаа дуулдаг гэж дервед X. ^нзэн тайлбарлажээ. Энеедрийг хYртэл хадгалагдан Yлдсэн дууны Yгэнд асуулт, хариултын хэлбэр ажиглагдана. "Асуулт хэсэг" нь хуримын дуунаас (1, 40) гарсан бегеед заримдаа уянгын дуунуудад багтсан байдаг. «Чилэн сайхан хар» (5,18) дуунд "хариулт хэсэг" нь бий. Чилэн сайхан хар Чиний нь адуунд байдаг Чилгэр бичхэн тэр нь Чиний нь ойр суудаг (1, 40) Чилэн сайхан хар

Hwun 6ypyy adyynd

Hиnгэр yxaamau тэр nb

3nx (эnэг) 6ypyy xomyynd (5,18)

Ec 3aHm^HH garyy rэp.пэcэн oxhh Hb «h.hhh gapaa xap Mopb yHaH aaB, ээ«ээ эprэ« up^r. Энэ Hb gyyHg "A.cag acap.arH yy. xapargaHa — ApBaH xoep cap h a^cwH ra3paac xo. 6aHHa..." re« flYPC.пэrg«ээ. XypuMHH gyyHH 6yx xyBH.6apT 6aap xeepreнreэp 3oHgoo ypua.aH "Ogoo 6y^x цaг 6o..oo" хэмээн xypuMHH eco. eHgep.e« 6yMr мэflэrggэr.

YpbgHH ^rr yy. yc, ro. MepeH, ypraMa. зэpгээc ragHa MopbgHH 3YC 6Ypээp нэp.пэrgcэн apBaH rypBaH gyy gyyngar 6aн«ээ. "ApBaH rypBaH caMxaH gyyr" 6aaTap.ar Tyy^bcwH 3oxho.a HaMpaHg gyy.« 6yMraap rapgar (В.пaflнмнpцoв, 1923: 107).

№r 6Y.rHHH apBaH rypBaH gyyr 6YrguMr Hb мэAAэr gyyHHH 6hahhh gyHg 6aMcaHrYH. ^nnyy.caH MaTepHa.ua cHcreMH.roH нэr 6Y.rHHH gyyHyygbir Togpyynaxbir xннээcэн. Тннмээc 6ug apBaH HaHMaH нэpээc 6YPACЭн "Хээp Mopb" 6Y.ruMr 6hh 6o.roB. Хээp mophhh TyxaM gyyHyyg gyyngwH ahh.tohx o.ohxhhh ypbiH caHg 6aMgar. 3ypraa 3ypraaH gyyr HaMgar, Пэ.п«ээ Hap gyy.caH 6aHHa. ГYнзэнrннн ypbiH caHg h 6 gyy 6aHHa. Хэg XЭAЭH gyyHH ropc gyyHH eвepмeц oH^noruMr H.ropxHH.« 6aHHa. «Anna HYAЭH xээp» (1,1; 8 7), «Eннxэн xээp» (1,2; 11,2), «THmre^. caMT xээp» (3,2; 5.68), «®apra.T xээp» (17,3; 20,1), «Хэнзэн caHBap xээp» (15,7; 18,2).

Эxннн gyyH gээp apraMar xY.rHHH mHH«reM хээp mophhh ayp repx, ^boo hya зэpэr Hb h.yy TogopxoM gYPC.эrgcэн 6aMgar. ^apaarHHH 6agryygag 3Ypx cэтrэ.ээc rapaxrYH gyp.a.T xocyygbiH ayp, TepceH HyTrHHH yy. Hypyyg, eHre a.ar.acaH 6aMra.b Hb xapargaHa. Энэ gyyHH xyBH.6apaac Yзэxэfl gyyHH эх.э.ннr хээp mophhh Marraa.naac aBcaH re« Yзэ« 6o.ho:

Aргaмгuun 6audanmau Anua nYдэn xээр Parnaamxan 6ynaг yndmau Aмрaг 6инxэn mэр nb AMand nunb yxma 6ondoe

^bh энэ xyBH.6apwr 3oxuorH Hb mophhh MarTaa.HH MepuMr eep gyyHg amH-r.acaH 6aHHa. Тннмээc хээp mophhh gyyHH mY.rorr aaBHH TyxaH xoep Mep rom« opyy.п«ээ.

Anaгmaрн xaрaгдana Anmauc Manrn nymaг Aмрaг 6инxэn mэр nb AMand nunb yxma 6ondoe

MeH xээp mophhh royTaM h 3YMp.romryh HaHapbir 6ycagTaM xapb^y.caH 6aHHa. (Xopb rapyM maHgacT xY.rээc xээpннг MHHb rYнцэx Hb YryM xoepHH xoep 6эpээнYYflЭЭC

ээ«ннr MHHb ryH^x Hb YrYM).

Цaamнg xээp mophhh TyxaH gypgaarYH rэxgээ энэ gyy MarTaa. mur coHcorgo« 6aHHa — (ApBaH TaBHH capaHg Ta. ra3pHr 6Ypxcэн цэцэrc xoHg yy.HH 6э.ннr ннмнэ). fl,epBeH y.up.Hr MarTaH gyy.Ha.

Bннxэн xээp rypBaH gyyHaac эxэ.Aэr (1,2; 15,8; 16,2). ТэArээpннн xoep Hb HHHxror нэr эx.э.тэн h gyyHH xoep xyBH.6ap roM. h«h. aryy.raTaH mY.эr r. Bэrз«aвнн xyBH.6apT 6hh.

Бичхэн чухаа хээр Хэнийхээ адуунд байхав? Бичхэн мэлмэгэр тэр минь Хэнийхээ арганд суунам? Гурав дахь дуунд "Бичхэн хээр"-ийн тухай зевхен эхний бадагт дуулдаг. Дараа нь хээрийг саарал мориор еерчилсен. БYх бадгийн хоёрдугаар мер нь '^yto хамтдаа жарган сууя" гэжээ.

Эер бас нэг хээр морины тухай дуу бий (1,3). Алсын замд хань болон ижилдсэн хайртай морио харах тедий бие биенээ ойлгож мэдэрдэг. Монголчууд унаж яваа морио бYхнээс илYY хайрлаж дээдэлдэг. ЭнэхYY дуунд алс холын нутагт суугаа амраг бYCГYЙдээ жаргах нарнаас емне очихоор тасам болтол сойсон хYлгээрээ давхиж яваа залуугийн тухай дуулна. Дуунаас хээр морины уяа сойлго таарахад болзооны цаг болж байгааг хэлж байна.

Морь бэлэглэх нь хYндэтгэлийн дээд илэрхийлэл, егеемер сэтгэл юм. Бурхны ёслолын едрYYДЭД CYм хийдээс бурхны баримлыг авч явахдаа бугын баг емсгесен цагаан цээжтэй хээр мориор тэргийг хелледег байжээ. Энэ тухай дуунд: Хээр минь болхайя Хэлбэлзэж ганхана Хэрэмний CYYл отгыг Эсхэн авждаан вргвнв (аав ээждээ) Буга биетэй халтрыг Бурхны XYлгэнд сойно Булганы CYYл отгыг Бурхан авждаан вргвнв (1,4)

Ухаантай Yn^ энэ дууг анчин хYн зохиосон ба бурхныг хYндэтгэн ангийн олзоо ерген барьж буй тухай гардаг. Дууны гол утга нь сайн морийг магтан дуулсан явдал юм.

«Гишгэдэл сайтай хээр» (5,68) дуу нь хоёр хувилбартай. Эхний хувилбарыг Б. Мижид зургаан бадаг бичсэн бол хоёр дахь хувилбарыг нь X. ^нзэн гурван бадагтай бичжээ.

Гишгэдэл сайтай хээрийг Яасан барьж унана Их бага таньтайгаа Найрлан сууж жаргана

Талган уужим хотлоос Тасархай бараан харагдана Танаан болгоод халиахад Арай тургээр аашна

Хвдвв чигээ болоосой Хввч нутаг санагдана Хвгшин чигээ болоосой Ээж аав минь санагдана

Эxннн xoep 6agar Hb xoep xyBH.6apT h«h. 6anHa. Mu«HgHHH xyBH.6apT TepceH HyTarTaa xypgaH onuxbir xych 6yn xyhhh gYP Tepx rapH нрgэr. AaHmu« agapcaH 6ang.Hr Hb eMcceH xyвцacнн raHgcaHaap Hb н.эрxнн.«ээ.

3. OHpag apgbiH ayyHbi онц^огннг a^flarflyy^a^ryfi тэмflэг.lэcэн Sartga.i:

K. H. ^KoBcKaarunH ^rayy.caH gyyHyyggaa Ty.ryyp.aH 3aH yh.hhh gээрx мэт oH^noruMr canTap cyg.aH 6ннcэн cyg.aaHHHH Hep ux xege.Mepeec ragHa onpag aMaH aa.ryy, opoH HyTrunH eвeрмeц mHH«Hnr н.рэxнн.cэн gapaax xэgэн 3YH.HHr yr MeH HaHapHr Hb a.gargyy.a.rYH тэмgэr.э« Y.gээcэн 6anHa. YYHg:

1. Эfl хyвцac 3YYcrai: CyBcaH.aa cннxээн mapruy.aag CyycaH.aa HyTraaH 3opuHo TapraH xээрээн yHaag TaH.an 6oogrooH maBmyy.aag TaHbgar 3a.yyraaH garyy.aag

Ta. HyTraaH 3opuHo (20.19 Hрэвc.aa xээр)

Y3yyp map xy.c

Yhhhh xopMon Topo.3oHo

Toxon map xy.c

Toop^ufiH 3a.aa topo.3oho

3ax map xyMaHg

3aprarHH xopMon Topo.3oHo (20.7 Xapran canxaH xээр)

Xa3aap.aa rэcэн xa3aap

XamuH MeHreH xa3aap

flepee.be rэcэн gepee Hb

flem MeHreH gepee

Toxte rэcэн эмээ. Hb

Toxon 3aHgaH 6YYрэгтэн

0.oM.oa rэcэн o.om Hb

O.xoh cygacTan o.om

®нрэм.эe rэcэн «нрэм Hb

^up3H cygacTan «нрэм (15.7 Xэнзэн canBap xээр)

2. ra3ap ycHbi нэр: Eoop«unH эxэн, TeMep цoрrнн эxэн, MeHreH цoрrнн эxэн, raH3araT, ®нрэмт (20.17 Eoop«unH эxэн), Зэрэrннн map xy.c, Xex To.ron, Xoo to.-ron (20.14 Зэрэrннн map xy.c) CeHxe. Hyyp, fflaHrac, YeHH, EogoHH, AHrupT (20.13 CeHxe. HyypHH xeBee), Xэнцэрт, Xoo gэн, Tomu.T, AcraT (20.12 Xэнцэрт regrunH 6э.g), Eorg, 3ar Eangpar (20.5 Eorg xaHranH HyTar), HorooH Hyyp, Цэrээн Hyyp (20.1 ®apra.T xээр), Xoep A.Tan, EanpaMHH эxэн man, ЗYYрэм, Topxu.or, 3aBxaH, XaHg-ranT (8.2 Xoep A.Tan HyTar), XoBgbiH цaraaн тYнrэ (5.78 H«u. 6ypyy 6op), XemeeT Hyyp, XycT Hyyp, XamaaT Hyyp, Э.cт Hyyp (5.41 flaargax HyypHH Toropyy), XaHgranT, Topxu.or, 3aBxaH (5.23 Yрээ canBap зээрg), ManruHH эxэн mu., YeHH, XoBg, EanpaM (5.22 Xap xa.Tap), XoBor canp (5.21 Xoep 6opooH TapraH)

3. YpraMa^ aMbraH: xoHrop ra.yy, aHrup ra.yy, 6Yрrэg, xapaagan, э.ээ, Toropyy, 6ormupro, xexee, rapgu, maa3ran, xYнrэнэ, y.up, Mapa., 6Yрээмэг, тэx, ry.3, Tyy.an, apc.aH, eHxop цэцэr, rumyy, xapran, 3aHgaH, Tomu., xag, Toopon, apran, xyc, 6yprac, xapraHa, Tomu., нннэрrэнэ, 6a.raH, cyxan, Hapc, 3ar, Yзэм, gaBc.

4. Нутгийн аман аялгууны уг: Аман аялгууны уг:

Рашаатхан булаг ундтай (1.1)

Эрцэс маны нутаг (1.1)

Эсхэн авждаан ергене (1.4)

Дэгдмэлийн зулзага хеерх (1.6)

Ханилаад мордогсон Ка нар (1.9)

Хашлай зандан халтар (1.11)

ХYЦЭн хYЦЭн ^йцдэг (1.13)

Ируу сайхан чишгэнэ (1.31)

Теелгеен дагжим хатирна (1.38)

Амьдивын адил улаан царайтай (1.45)

Чийсэн меесен ургана (1.47)

Сумаараан шуугиад эхтэйм майдар (2.1)

Аа хаар хуум (2.4)

Чилэн сайхан хар 5.18

Сувсан сийхээрээн шагнана (5.20)

Хайртай бYргэрийн телее (5.22)

Аргас биетэй алагт (5.25)

Хар шарын торгууд (5.27)

Эд живрээн ^йцээгээд (20.20)

Хэнзэлд нь тавигсан тэвгийг чинь

Шидэрлэн ханилан чамтайгаа (20.9)

Тухниартай нутаг байвч

Эерийн нутаг санагдана (20.8)

Дет хангайн нутгаас

YYДCЭн биш яахав (20.5)

Наад голын эхэнд

Нарийхан хур тYCэрнэ (20.4)

Салаа евертэй ооныг

Шархтуулс гэгээд намнана (17.1)

Туулай сайхан зоо нь

СYмийн нургаар адил (15.7)

Ганцхан чамайгаа бодохоор

Гарын чимгэн

Хелийн чимгэн шархирна (12.1)

Тасын чимгэн байвч

Таллаж яаж болхов

ХYнаан чимгэн байвч

Хугалж яаж болхов (5.75)

Зунд чинь зуссан

Зусмалхан хYрэнгийг

Зовоож унахад

Эцэх нь бYPYYтэйе (5.52)

Алтан менген байвч

Амины долиг болно (4.1)

Орчин цагийн монгол хэл:

— рашаантайхан

— Эрчис

— аав ээждээ

— хеерхий

— кадр нар, хиа нар, ах нар

— хашлага

— урамдах, чичгэнэ

— теелеен

— амитаба

— жимс

— уулга алдахдаа хэлдэг Yг

сувдан

бYрэг даруу

аргаль

Харшаарын

жигYYPЭЭ

хэнз

шадарлан

тухнууртай

уйдсан

ЗYCэрнэ

эвэртэй

нуруу

чемег

чемег

— буруутай яа

золиг

ДYГНЭЛТ

Монголч эрдэмтэн К. Н. Яцковскаягийн монгол ардын дуугаар цуглуусан эх бичвэрYYД нь академич Б. Я. Владимирцовын Монгол улсын баруун аймгуудаар явж цуглуулсан цагаас хойш бараг 70 гаруй жилийн хойно хийсэн судалгааны ололт бегеед энэ нь Баруун монголын ард тYмний ардын дууны яруу найраг цаг хугацааны солигдлоос Yл хамааран еерийн енге аясаа гээгээ^й байгааг гэрчилсэн хээрийн судалгааны y® цэнтэй эх хэрэглэхгдэхYYн мен билээ.

Монгол аман зохиолд судлалд эргэх холбоо гэж нэг евермец арга байсан. Судлаач ардын ев тээгчидтэй уулзахдаа хоног хугацаа, цагт баригдах, эсвэл ардын аман зохиол хэлэгчдийн цаг завын боломж бага, нYYДЭл суудал, найр хурим таарах, эсвэл хэлж ярих ЗYЙлээ мартаж санах зэрэг ЗYЙл тохиовоос эргээд захиагаар холбог-дох, уг нутгийн хYнд хэлж Yлдээх, санахаараа бичиж захидлаар явуулах зэрэг эргэх холбоо тогтоон ажилладаг байсан сайхан уламжлалыг бид Владимирцов Бурдуковт Парчин туульчаас тууль бичYYлж авснаас, эсвэл Яцковская эргэж захиа бичих зэр-гээр харилцдаг байсан сайхан уламжлалыг енее цагт хэрэглэж болох сайн арга юм. Баруун Монголд ойрадын дууны экспедицийн бичлэг Yргэлжилж байна. СYYлийн Yед Ойрадын ардын дууны дээжийг шинжлэн, шинжлэх ухааны эргэлтэд оруулсан хэд хэдэн бYтээл гарч байна (Омакаева, Алимаа, 2009; Омакаева, 2011; Омакаева, Борлыкова, 2014 гэх мэт).

Ном з у й

Владимирцов, Б. Я. (1923). Монголо-ойратский героический эпос. Пб. - М.

Омакаева, Э. У, Алимаа, А. (2009). Песенный фольклор монгольских народов: наследие и современность (по материалам полевых исследований 2007 г.). Фольклор в контексте культур: мат-лы Всерос. науч. конф., г. Махачкала, 12 марта 2009 г. Махачкала. 44-47.

Омакаева, Э. У, Борлыкова, Б. Х. (2014). Монгол ба халимаг «Жацгар» баатарлаг тууль, ардын дуу, бужиг биелгээ бичиж авах хээрийн судлалгааны еронхий тойм (экспедицийн туршлагаас). Гадаадын монгол судлаач залу эрдэмтдийн эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлийн эмхэтгэл. Улаанбаатар: Удам соел. 180-189.

Пропп, В. Я. (1976). Фольклор и действительность. - М .

Скородумова, Л. Г. (2017). К юбилею Клары Николаевны Яцковской. Монголика -XIX. СПб.: Петербургское Востоковедение. 19-24.

Сто песен дархата Г. Давааджия (1978). Публикация, перевод, введение и комментарий К. Н. Яцковской. Москва: Наука.

Яцковская, К. Н. (1974). Дашдоржийн Нацагдорж: Жизнь и творчество. М.: Наука.

Яцковская, К. Н. (1982). Образцы из «Синего дэбтэра» народных песен дербетов. Теоретические проблемы изучения литератур Дальнего Востока. Тезисы десятой научной конференции (Ленинград, 1982). 2. Москва. 292-294.

Яцковская, К.Н. (1987). Дэрбэт Хархуугийн Гунзэн и его песни. Актуальные проблемы современного монголоведения. Улан-Батор. 234-239.

Яцковская, К.Н. (1988). Народные песни монголов. Москва.

References

Omakayeva, E. U., Alimaa, A. (2009). Pyesyennyi foliklor mongoliskikh narodov: naslyediye i sovryemyennosti (po matyerialam polyevykh isslyedovanii 2007 g.). Foliklor v kontyekstye kulitur: mat-ly Vsyeros. nauch. konf., g. Makhachkala, 12 marta 2009 g. Makhachkala. 44-47 (in Russian).

Omakayeva, E. U., Borlykova, B. Kh. (2014). Mongol ba khalimag «JaHgar» baatarlag tuuli, ardyn duu, büjig biyelgee bichij avakh kheeriin sudlalgaany yeronkhii toim (ekspyeditsiin turshlagaas). Gadaadyn mongol sudlaach zalu erdemtdiin erdem shinjilgeenii baga khurlyn iltgeliin emkhetgel. Ulaanbaatar: Udam soyel. 180-189 (in Mongolian).

Propp, W. Ya. (1976). Folklore and reality. Moscow (in Russian).

Skorodumova, L. G. (2017). K yubileyu Klary Nikolaevna Yatskovskoi. Mongolia - XIX. SPb.: Petersburg Vostokovedenie. 19-24 (in Russian).

Sto pesen darkhata G. Davaadjiya (1978). Publication, translation, introduction and comment K. N. Yatskovskaya. Moscow: Nauka (in Mongolian and in Russian).

Vladimirtsov, B. Ya. (1923). Mongolian-Oirat heroic epic. Pb.-M. (in Russian)

Yatskovskaya, K. N. (1974). Dashdorzhiin Natsagdorzh: Life and work. M.: Science (in Russian).

Yatskovskaya, K. N. (1982). Samples from the "Blue debter" folk songs of the Derbets. Theoretical problems of studying the literature of the Far East. Scientific conference with thesis (Leningrad, 1982). 2. Moscow. 292-294 (in Russian).

Yatskovskaya, K.N. (1987). Derbet Harhuugiin Gunzen and his songs. Actual problems of modern Mongolian science. Ulaanbaatar. 234-239 (in Russian).

Yatskovskaya, K.N. (1988). Mongolian folk songs. Moscow (in Mongolian and in Russian).