АЯЛГУУТ АМАН СОЁЛЫН ЭХ СУРВАЛЖ ДАХЬ ЦУУР, ХӨӨМЭЙН ДУУРЬСЛЫН ТУХАЙД Текст научной статьи по специальности «История и археология»

УДК 94(517)

АЯЛГУУТ АМАН СОЁЛЫН ЭХ СУРВАЛЖ

дахь цуур, хеемэйн дуурьслын тухайд

Л. Хэрлэн PhD

Монгол Улсын их сургууль, Улан-Батор, Монголия E-mail: kerlen@yahoo.com

Товч хураангуй

Монгол, Хятадын аман болон бичгийн сурвалж бичгYYД дэх монголчуудын дуу хегжим, тYYний дотор цуурын талаар олон тооны мэдээ баримт байдгийн нэг нь Хятадын Жинь, Хан улсын Yед тэмдэглэгдсэн гэх "^н гэрийн хатагтайн "нYYДЭлч-дийн цуурын арван найман аялгуу" буюу "Цуурын магтдуу" юм. Цуур хегжмийг егYYлэхийн эрхтэнээс ангид тесеелех аргагYЙ бегеед тYYний енге дуурьслын гол онцлог нь чухам л уунд оршдог. Учир нь хYн хегжим хийхээс емне хегжмийн ая эг-шгийг дууриан аялаж улмаар еерийн егуулэхийн эрхтэнээ хегжим болгон, ашиглаж байсны нотолгоо нь монгол хеемэй болон исгэрэх урлагт тод ажиглагддаг. Тэгвэл цуур хегжим хеемэй, исгэрээ хоёрын аль алиных нь элементийг аялгууныхаа бYтцэд хадгалсан байдаг бегеед цуурыг цуурдах арга нь исгэрээн дээр Yндэслэж байдаг юм. Энеедер ч хYртэл цуур хегжмийг хэзээ хаана татах, ямар дэг жаягтай байсан нь бас л сонирхууштай. Багахан хурим найр, янаг амрагийн дуу, хегжмийн хав-срагад хэрэглэдэггYЙ харин овооны их тахилга, далайц ихтэй найр наадамд л гол телев хэрэглэгддэг онцлогтой. Эл уламжлал одоог хYртэл бараг эртний хэлбэрээр хадгалан бидэнд ев уламжлагдаж ирсэнд бахархууштай. Мен цааш уламжлан авч хадгалж хегжYYлэх хэрэгтэй байгаа бегеед судлагдахууны эх хэрэглэгдэхYYн хэвээр нээлттэй байгаа билээ.

Тулхуур уг

"Цуурын магтдуу", монгол дуу хегжим, сурвалж бичиг, цуур, хеемэй, дуурьсал, эгшиглэгээ

UDC 94(517)

TSUUR AND KHUMEI

IN THE SOURCES OF ORAL CULTURE

Kherlen L.

PhD

National University of Mongolia, Ulaanbaatar, Mongolia E-mail: kerlen@yahoo.com

Annotation

There are many sources of Mongolian music in Mongolian and Chinese oral and written sources, including the Tsuur. " Echoes cannot be imagined without the organ of speech, and this is the main feature of their color imitation. This is because the evidence that a person used to imitate the sound of music before making music and then used his or her speech organs as music can be clearly seen in Mongolian throat singing and whistling. The percussion music retains elements of both the harmonica and the whistle in the structure of the melody, and the percussion method is based on the whistle. Even today, it is interesting to see when and where the percussion was played and in what order. It is not used for small weddings, love affairs, or music, but is usually used only for large ovoo rituals and large-scale festivals. We are proud that this tradition has been preserved in an almost ancient form and passed down to us. It also needs to be preserved and developed, and the source material is still open.

Keywords

"Praise of the Tsuur", Mongolian music, source script, Tsuur, khumei, imitation, vowel

Y^HPTTA^

Эpтннн Xyhhy rYPHHH Yeg цуур HH.^g epreH Tapxa«, MoHro.HyygbiH y.aM«-.a.T xa.1 xer«MHHH зэмсэг aMaH coe.g xo.6ooToMroop 6apнмт«yy.п«ээ re« Yзэ« 6o.oxoop 6aHHa. X^TagbiH тYYxэн cypBa.« 6HHHr 6apuMTag цyypтaн xo.6ootoh "fflHaorHHH MarT gyy" re« 6aMx 6a "X^TagbiH HYHb-HHYrHHH YeuHH ^HHb y.cwH hsh rYH mHaorHHH xer«MHHr cohco« нэr 6agar "fflHaorHHH Marrgyy" 6hhhb" rэcэн 6aMgar 6aHHa. YYHHMr GBepMoHro.biH Hx cypryy.HHH yp.ar cyg.a.biH yxaaHbi goKTop, npo^ecop Э.Гэpэ.т 6нннxgээ: '^yypbiH Marrgyy" Hb X^TagbiH ^HHb2 (X^TagbiH xe-r«MH0H зэмcэr 2005: 56) y.cwH Yeg тэмgэr.эrgcэн 2660 rapyM ®h.hhh TYYxreM"3 rэcэн 6o. fflHH«aaHbi Hx cypryy.HHH goKTop, npo^eccop OY.Mэpre«нx цyypнн Ta.aap 6ннcэн xэg xэgэн erYY^.^ "fflHH«aaHbi MoHro.Hyyg MogoH цyyp rэx Y.^x Tep.HHH xer^HMgYYP .Yrээc a.raxyHH Ty.g "xoo.ohh ^yp" re« gyygaH gaccaH 6aMgar ^g "ra3ap HyTruHH 6aMpm.biH xyBbg xoep eepeep нэp.эrgcэн xэgнн h gyy xer«MHHH ropm.HHH gYpMHHH YYgнээc MoHro. y.cwH xeeмэнн A3ryyp нэpээp "xeeмэн" re« rop.rox Hb 3YureM mm" (Mэpre«нx, 1997: 409) re« тэмgэr.пэ«ээ. Тэpээp цaam ^ypbir xoo.ohh, MogoH re«: aHranaxgaa MogoH цyypтaa xer«MHHH зэмcrннr 3aacaH 6o. xoo.ohh ^ypaa "MoHro. gyyHbi xopmu. gyy.ax apra" re« rop.^g a.TaHH цyyp Hb MoHro. xer«HMgyypHHH eBer yyc.HHH эx re« 6ннcэн 6aHHa.

fflHaorHHH Ta.aap HyxaM a.b Yeg wyr TogopxoM.oH 6ннcэн, aa.ryyT aMaH coe.g xэpxэн xo.6orgox эcэx Ta.aap TogoTrox YYgнээc cyg.aaHgwH тэмgэr.пэ.ннr Hyxa.Hu.« xapb^y.aH aBH Y3be. HyxaM "rnuao" гэw wy eэ? GBepMoHro.biH ux cyp-ryy.HHH goKTop, npo^ecop Oy. Mэpre«нx muaor "цyyp" (Mэpre«нx, 1986; 1988) re« тэмgэr.пэcэн 6aMgar 6o. yp.ar cyg.aaH, xэ. mнн«ээн ^.Bagpaa muaor roreH Tepe. Y.ээвэp xer«MHHH зэмcэr 6нmгYYPтэн, Heree нэr Hb HaBxgacT xyypwH нэp Tepe.g xaMaapyy.aH тaн.6ap.a«ээ. Тэpээp: "ffluao rэgэr ropreM нэrэн 3yh. Y.ээвэp xer«MHHH зэмcrннr Co.oHrocr xyHHH rэ« 6aMcaH rэ« E6epxapg мэgээ.cэн. ffluao HyxaMgaa cyMHbi зэв rэcэн yrraTaM. Энэ Hb XYHHYruHH "gyyT cyMbir" aprarYH caHar-gyy.« 6aHHa. MaragryK 6ac muao Hb x^rag 6yc yMap 3YrHHH rapa.TaM xer«MHHH зэмcэr 6aMcaH 6aM« 6o.ho. fflaorHHH MoHro. нэp 6umrYYp "xнcrэp-нcrэp" rэgэr Yгтэн xo.-6ootoh. MoHro.wH ^yp rэgэr Yr gaH raнц Y.ээвэp xer«MHHH нэp 6um, MeH HaBxgac xer«MHHH зэмcrннн нэp 6aMcaH. ®нmээ.6э., caaxaH 6O.TO. ogooruHH Ba^HxoHrop aHMrHHH apg o.hw xэpэr.пэ« 6aMcaH aHrupwH mepMeceep xннcэн 3ypraaH HaBxgacTaM «H«Hrx?H aTrwr "mepMeceH цyyp" rэgэr 6aн«ээ. Bac A.^,. PygHeB "fl,opHog MoHro.wH aMaH aa.ryyHH xэpэr.пэrgэxYYн" rэgэr HoMgoo «acTyy aa.rryyraap: "moop rэ« xoep HaBxgacraM xhh., xoopooc a.raaTaM Hb HyM Hb HaBxgacHwxaa xoopoHgyyp opgorrYH, HaBxgcwr Hb HepMeceep 6um xa.racaap xннgэr. TaH Yjicwh X^Tagag 6ac xoep нxэp xer«MHHH зэмcэr 6HM6aarHHH 3arBapaap YH.gээg "ga xy.пэн, muao xy.эн" 6ywy ux xyyp, 6ara xyyp rэ« нэp.э«ээ" rэ«ээ (Bagpaa,1998: 92-93) .

'"xa." rэ« ^.Bagpaa, r.BagpaxMH 3oxHo.yygag 6anx Hb xyyHHbi эpтннн rэcэн yTrwr aryy.ax 6ereeg ogoo 6apar xэpэr.ээнээc rapax gexceH xa.arga« eHrepceH rэgrээp тэмgэr.эrgcэн 6o.ob yy.

2"X«TagHH ®HHb y.c Hb M3 265-MЭ 420 ohm Yeg opmHH TorrHo« 6ancaH y.c" xэмээн тaн.6ap.a«ээ. ", "MoHro. gyy xer«MHHH cyg.a." fflHH«HH, 1997, 70, 92, 161, 190, 341.

3Гэpэ.т Э. Xeeмэнн yp.arnnH YYCЭ., Tapxa.T xer«H.THHH Tyxan mhhhh Yзэ.т 0BepMoHro.HH Hx cypryy.HHH Эpgэм mнн«н.rээннн xypa.g TaBbcaH н.тrэ., 2003.

ХЭРЭГЛЭГДЭХYYН,АРГА

Дээрх Ж. Бадраа гуайн нэр тайлбарын шоорын тухайд гэвэл цуурын нэр терелд хамаатуулан Yзэх нь ЗYЙтэй болов уу. Жостын аялгуу гэдэг нь "Эвер монголын Хян-ган аймгийн Дервед бэйсийн хошууны Жостын чуулганы аман аялгуу"1 -нд багтах бегеед уугуул нутгийн ша-тан аялгуутны хэллэгээр "ц" авиаг "ш"-ээр дуудаж (цамц-шамш, цагаан-шагаан, цус-шут, цуу-шуу гэх зэргээр) нэрлэдэгээс Yзвэл шоор гэдэг нь Yндсэндээ цуурыг нэрлэж байгаа нэр томъёо юм. Мен Эвер монголчуудын зарим нутаг хорчин, шинжианы зарим угсаатан хеемэйг хоолойн цуур гэж нэрлэдэг. Харин монголчуудын дунд модон цуур, хеерегт цуур, хотон бишгYYP зэрэг зэмсэг нь Yлээвэр хегжмийн нэгэн терелд хамруулах, шермесен цуур, туг цоор, ихэл цуурууд нь тов-шуур, утсан, нумт хегжмийн терлуудэд хамаарагдах цуурын нэр нэрлэгээ бYхий олон хегжмийн зэмсэг бий. Эгшиглэх арга барил, дуурьсал, нэр терлийн хувьд цуур нь хYний егуулэхийн эрхтэнтэй шYтэлцэн хеемэйтэй холбогдох учир дээрхи зарим цуурын нэрс бYхий хегжмYYДтэй шууд холбогдохгYЙ болов уу. Учир нь цуур хегжмийг монгол ардын хегжмийн егYYлэхYЙн эрхтэнтэй шутэлцээт урлаг мен уриа дуудлагын ая аялгууны аймагт хамруулан, хYний егYYлэхийн эрхтэн хегжмийн зэмсгийн уур-гийг гYЙцэтгэх хеемэй тест авиан дээр хегжмийн зэмсэгтэй хавсран хегжмийн эгшиг YYCгэх, "хегжим YYCгэх" Yзэгдлийг буй болгодогоороо цуурын онцлог гайхамшиг нь тодорхойлогдоно. Мен хоолойн цуур гэж ая аялгууны нэгэн хэлбэр еверлегч нарын дунд байдгийг найрын дууны терелд хамаатуулан авч Yзэх боломжтой.

Харин Еберхардын тайлбар дахь "дуут сум, сумын зэв, умардын ХYннY нарын хегжмийн зэмсэг" гэсэн нь нэлээд сонирхол терYYлсэн юм. Энэ нь "цуур"-ыг эгши-глэгээний талаас нь хеемэйн аялгуутай илYYтэй хамруулан Yзвэл зохилтой мэт санагдаж байна.

ХЭЛЭЛЦYYЛЭГ

Хятадын тYYxэн бичигт тэмдэглэгдсэн шиаог юу гэж тайлбарласныг иш татан авч Yзъе.

Хятад хэлний толь бичигт: нэг дэх утга нь:

- хYнээс гарах дуу авиа, исгэрэх, хархирах

- адгуусан амьтнаас гарах авиа, барс урхирах, арслан хYрхрэх, адуу унгалдах, шувуу жиргэх

- байгалийн чимээ, салхины исгэрээ техникийн дуу чимээ, машин, онгоцноос гарах хYнгэнээ (Хятадын одоо Yеийн толь бичиг, 1978: 1273) гэж тайлбарласан бол,

Хоёр дахь утга нь: "Ху-гийн нэгэн ЗYЙл Yлээвэр хегжмийн зэмсэг, эрт Yед олон хулсыг зэрэгцYYлэн Yлээдэг байсан бол одоо Yед ганцаар нь Yлээх болсон" (Хятадын одоо Yеийн толь бичиг, 1978: 1268) гэжээ. Бас хятадын толь бичгYYДЭД "шиао"-г "хуу жиа" гэх агаад энэ нь "модон цоор" гэж тэмдэглэсэн нь бий.

Дээрхи шиаогийн талаарх утга тайлбар нь нэг талаар хYн, адгуус, байгаль, техникээс гарах ямарваа хYнгэнэн, исгэрэх дуу чимээ, авиаг нэрлэсэн гэж тайлбар-лагдаж байгаа нь Еберхардын: "шиао чухамдаа "сумны зэв" гэсэн утгатай, ХYннY-гийн "дуут сумыг" арга буюу санагдуулж байна" гэдэг тайлбартай утга нэг байгаа

1Хэл шинжлэлийн ухааны доктор /Sc.D/ Г.Гантогтохын тайлбар, 2005:11:22-нд.

Hb cohhpxo.toM. MaragryM xyH aH arHax re: aHraa otoh cyy:, aHgaa HyM cyM TaBux armuHg rapcaH HyMHaac rapax ннмээ, aBuaHaac xer:MuMH эгmнг YYCгэх aHxHw ca-Haa aBH y.Maap nagxgacr 6o.oh yTacT xer:MHMH yyc.hMh эx.пэ.п 6uM Go.coh гэgэгтэM нэгэн agu.aap a.HBaa 6aMra.uMH mm yy aMbTHw нcгэpэx gyy ннмээнээc цyyp YYCCЭн 6aM: 6o.ox Ta.TaM.

Эpgэмтэg yp.aruMH YYc.uMr "xyh aHg rapax, aHxHwxaa aHr arHacaH cэтгэ.пээ H.ropxuM.roH rapraxgaa ah3 GyphMh xege.reeH xuMx Go.choop 6Y:ur, 0T0r omehMhxoo ran MaHaH meHe^HH cyyx 3yypaa aa aa.ryy ruHmuH gyyrapax Go.choop gyy YYCCЭн, a.HBaa 6aMra.b, эg 3yM.c, aMbTHaac rapax gyy ннмээг Y.rep.roH xyh aHx xer:MHMH зэмcэг YYCCЭн" гэx TyxaM o.oh эpgэмтgнMн caHa.yygTaM ^ypwH YYc.uMr agu.TraH Yзэ:®: 6o.ox Ta.TaM. TyxaM.6a.: OpocwH cэтгэгн EB.n^exaHOB "XaarrYM 3axug.yyg" гэgэг 6Yтээ.пgээ, yp.aruMH YYCЭ.п xyhhM 6ueT yM. a:u..naraaTaM myyg xo.GootoM: '^prauM xymyyc ra.aa tompoh GY^Hnro: GaMraa xege.reeH Hb aH arHaxag xэpэг.пэcэн YM. xeg.e.ee gaxuH gaBTa:, тYYгээpээ 6aaca: 6yMH H.ropxuM.ro.n Go.gor 6aMHa. Энэ 6o. xege.MepuMH xege.reeH Hb yp.ar 6o.oh u.ropn 6yM xэ.п6эp MeH. 0Heegep h энэ 6aMga. GugHuM gyHg YPгэ^:нпcээp 6aMHa. ®нmээ Hb eHeegep эcкнмоcнyyg ga.aMH xaBwr xэpxэн arHagruMr xapцгaa . gaa" (n.exaHOB,1956: 93) гэcэн 6o. "GaMra-jhMh cohhh caMxaH gyy aBuar gyypua: xyh xer:MHMH эx cypBa.:HMr YYCгэxgээ Mog, Hy.yy, xy.c, зэгc зэpгнMг xer:MHMH зэмcэг Go.roH amur^a: aHxHw 6o.xh GYgYYH xuM^reM 6Ypээ, цyyp, GumrYYp, aMaH xu. YM^gэ: GaMcaH цaгaacaa eepcguMH rap goop GaMraa xэpэгcэ.п 6o.ox roreHT Go.obcopcoh eгYY.пэxнMнxээ эpxтэнг amur^a: GaMcaH" (Eagpaa,1998: 42) гэcнээc um.ro. TaTa: TogoTro: 6o.ox 6aMHa.

Энgээc Yзвэп aa.ryyT aMaH coe.MH 3yM.c Hb 6aMra.uMH ca.xu myypraHw нcгэpээн, rem MepHuM myyruaH мэт 6aMra.uMH gyy ннмээг Y.rep.roH, myByygwH xoBmux, xYYxэg yM.ax 6o.oh xyh Ma.wH ABg.bir gYpc.roh gyypua:, тэgгээp gyy aBuar op.yy.ax a.HBaa 6aMra.uMH эg 3YM.uMr amur.ax Go.choop эx YYCвэp Hb тaвнгg:ээ. Тэгэxgээ xyh, 6aMra.b ophhhoo yxaMcap.aH xapb^: эxэ.cэн xapb^aHbi yp gYHg TyxaM.6a. xyh 6aMra.uMH roo caMxHwr yxaapH тYYнээ yp.axyMH apraap H.ropxuM.rox гэcэн ym. a:u..araaHw 6YтээгgэxYYн, 6aMra.uMH roo caMxHwr yxaapaxgaa 6aMra.uMr 6нmpэн mYтэx mYт.эгээc aHru:paarYM GaMcaH эpт цaгт, энэ 6y. xer:MHMH зэмcгнMн aHxHw 6YтээвpYYg 6yM 6о.:;ээ гэ:; Yзэ: 6o.ox 6aMHa.

Xer:MHMH aHxHw xэ.6эp гэ:; 6o.ox 3apuM Tepe. xer:MHMH зэмcэг mohto. aHH-gwH gyHg 6hm. Энэ Hb aHHHH aHr gyygaxgaa 3eBxeH aHr arHax TeguMg 6yc aHraa a:ux, aHraa apragax эpгэ. Mepre.HMH xэ.6эpээp h xэpэг.пэgэг GaMcaH ypaM wm. Тэгэxgээ a.u-Baa aH repeecHuM gyyr gyypuaH ннмээ.эxgээ aHHHH xyh нэг 6o. gaH гaнц eгYY.эxнMн-xээ эpxтнээp YM.gэx, эcxYY. eep 6ueT MaTepua..ar 3YM.uMr eryyTOxuMH эpxтэнтэMгээ xoc.yy.aH xэpэг.эx гэcэн xoep 3yM.hMh aprwr xэpэг.эgэг GaMcaH GaMgar. TyxaM.6a.: "aH aBTaM xo.GootoM hoho xaHgraMH ypua, aMbTHw gyy xoo.oMr gyypuaH Gapxupax, apxupax, mormpox, mнвmYYpgэx aH arHyypwH ypua gyyg.arwH 3aH yM." (raHTorTox, 2007: 147) aHHug, Gee Mepre.uMH a.HBaa 3aH YM.g xagra.argaH Y.g:ээ. Энэ Ta.aap 3apuM нэг GapuMTwr tobh gypbgBa.: "aHrupwr arHaxgaa "arupgar", apra. yra.3, cap-.aruMr "6e.6ee.ger", 6op repeecuMr ypuxgaa "mнвmYYPgэx", HOHwr ypuxgaa "y.ux", YroruMr gyygaxgaa "moBmpox", Gyrwr gyygaxgaa "ypaM " гэ:; yMc xyM.: xнMcэн нэгэн 3ym. GYgYYH Gopor MaTepua..ar 6YтээвэpнMг Y.ээвэp xer:MuMH зэмcэг мэт 6o.roH

урамддаг. Ийм терлийн хэрэгслийг "шовшуур"1 гэж нэрлэн тYYнийгээ Yлээхдээ "шовшуурдах" гэдэг байв. Энэ нь анг дуудах ая дуу YYcrsx нь уг ангийн дууг яг дууриан гаргах гэсэн гол зорилготой бегеед уунийгээ ч чадамгай эзэмшсэн xymyyc нь монгол анчид, малчид байсан нь тодорхой. Энэ 6yx монголчуудын хегжмийн эхийн уламжлал хегжим хеемэйтэй хосолсон хэлбэрээр цуурт хадгалагдан Yлджээ.

Бугын урамдах дуурьслыг Yлгэрлэж чадах хэрэгслийг хийсэн анчны урам нь буга намнахад хэрэглэдэг нэгэн 3Yän соруул хегжмийн зэмсэг лугаа y^

лдэхдээ хус модыг хендийлж ухан соруул гаргах буюу эсвэл хус модны Yйсийг (холтосыг) хуйлан дуран авай мэт сунган сорж татах Yйлдлээр ашигладаг эл зэмсгийг анчны урам хэмээн нэрлэх бегеед алтайн урианхайчууд, анчид элбэг хэрэглэх ба мен хонины шагайт чемгеер ч урам хийж хэрэглэдэг уламжлал байна. ЭнэхYY хялбар дет нэгэн терел хегжмийн зэмсэг хегжим YYCЭж бий болох хегжлийн явцад эгшиг авиа нь уриа дуудлагын хэлбэртэй байснаа хегжмийн хегжлийн явцад улам боловсронгуй болж цуур гэх биеэ даасан хегжмийн зэмсгийн терлийг бий болгосон байж болох байна. Цуурыг енеедер уриа дуудлагын ая аялгуу, егYYлэхYЙн шутэлцээт хегжмийн зэмсэгт хамруулан Yзэхийн хувьд хегжлийн явцдаа хеемэйн эгшиг авиаг хамсруулан хYний егYYлэх эрхтнийг дээд зэргээр хегжYYлэн баяжуулах явц эрт Yеэс монголчуудын дунд боловсорсон гэж Yзэх Yндэслэл байгааг харуулж байна.

Бидэнд зевхен хегжмийн нэр терлеес гадна "Шиаогийн магтуу"-нд тэмдэ-глэсэн: "гундагууны тунгалагаар жидугууныг тодруулан, шандууны цээлхэнийг жидуун дур найржухуй" гэсэн эртний монгол хегжмийн тэмдэглэгээгээр бичигдсэн тэмдэглэл нь тэр Yеийн хеемэйн дуугарах багтаамж, хег аялгуу енеедрийн хеемэйн Yндсэн хег хеглегеетэй ижил болон ялгаатай талуудыг харьцуулан гаргах сонирхол терYYлсэн юм. Эх зохиолдоо:

"...Уран эгшигулаануруулаас YYCэж

Уяраан дуун цагаан ШYднээс гармуй

Цуурай ану тунгалаг бвгввд эевэргYY

Цог ану цэлгэр бвгввд дYрэлжYYн

Гундагууны тунгалагаар жидугууныг тодруулан

Шандууны цээлхэнийг жидуун дур найржухуй

Шилжих YYлийг агаар мандал дур дэгдээгээд

ШирYYн салхийг тYмэн газраас хуруйлмуй

Шимт бодьгалийн туйлын эгшиг буй за

Ширхэг хулены дуун бус ажгуу

T^rnYY дууныг зэмсэг дур тYШихгYй

Эд хэрэглэл дор найдахгYй

Двхвм двт биеэсээ авч

Сэтгэлийг зарж, амьсгал хэрэглэж

Уруул хвдвлгввввс аялгуу болж

Ам нээвээс дуун YYCэж

Юмыг узэн бодис дур ягтлан

Дуун аяар исгэрэл дагаж

Бялар бишгYYPээс яруу тунгалаг

Ятга ширхэгээс уяхан цээлхэн

'Шовшуур гэж казак ард тYмний цуур хийдэг модлог ургамалын нэр /сыбызки/.

Хурхрэн шуугих салхи YYCэж

Янцгаан уурсэх дуун гарах ану

Ар газрын хвлвг морьд

Нутаг юугаа мврввсвж

ХYйтэн салхинаа

Умарш хандан уурсэх мэт...

"...Хун галуу вндвр дуунаар ганганан

Олон шувууд говь цел дур жиргэх адил

TuürnYY дурсийг Yзээд дуун YYCэж

Хэрэг тур игтэлж аялгуу бYтээмYй"

гэжээ (Мэргэжих, 1988: 4; Эрдэнэчимэг, 2002: 98).

ЭнэхYY TYYX3H тэмдэглэлээс "ХYрхрэн шуугих салхи YYCЭж, янцгаан YYPCЭх дуун гарах ану ар газрын хелег морьд нутаг юугаа мереесеж, xyü^h салхинаа умарш хандан YYPCЭх мэт" гэсэн нь Еберхардын "Магадгуй бас шиао нь хятад бус умар ЗYгийн гаралтай хегжмийн зэмсэг байсан байж болно" гэдэгтэй таарч байх тедий^й Хятадын хойд нутгаар нутагладаг Yндэстний дунд нэлээд тYгээмэл хэрэ-глэгдэж байсан "шиао" хэмээх хегжмийн зэмсгийн дуурьслын талаар егYYлсэн нь бидний сонирхолыг татсан юм.

"Шиаогийн магт дуу"-нд тэмдэглэснийг дэлгэрYYлэн тайлбарлавал: "Уран эгшиг улаан уруулаас YYCэж, уяраан дуун цагаан ШYднээс гармуй, ширхэг хулены дуун бус ажгуу, цуурай ану тунгалаг бегеед эевэргYY, цог ану цэлгэр бегеед дYрэлжYYн" гэсэн нь хYний егYYлэхYЙн эрхтэнээс гарч буй эгшиг авиа, хYн уруулаар Yлээж эгшиг YYCгэхийг нэрлэж байна. Дараа хулсны дуу мэт тунгалаг, цоглог, цэлгэр гэдэг нь бишгYYP, цоор, цуурыг хулсаар Yйлдэж аялгуу гаргадаг гэдэгтэй санаа нэг аливаа Yлээвэр хегжмийн эгшиглэгээ мэт ая аялгуутай гэж тодорхойлжээ. Цааш нь "дууныг зэмсэг дур тYШuхгYй, эд хэрэглэл дор найдахгYй" гэсэн нь тэрхYY дуу эгшиглэгээг гаргахдаа ямар нэгэн хегжмийн зэмсэг, эд хэрэглэлээр гаргах^й гэжээ. Энэ нь: "дехем дет биеэсээ авч, сэтгэлийг зарж, амьсгал хэрэглэж уруул хеделгевеес аялгуу болж, ам нээвээс дуун YYCэж, юмыг Yзэн бодис дур ягтлан, дуун аяар исгэрэл дагаж, бялар бuшгYYрээс яруу тунгалаг, ятга ширхэгээс уяхан цээлхэн" гэсэн нь аялгууг бие, сэтгэл, амьсгаагаар Yйлдэх агаад уруул ам нээж дуун исгэрэл YYCгэж тэрхYY дуу нь бялар, бишгYYP, ятга зэргээс яруу тунгалаг цээлхэн гэжээ.

Y Р Д Y Н

Дээрхээс ажиглан Yзвэл егYYлэгдэж буй 3YÜn нь одоо бидний мэдэх цуур хегжмийн нэгэн терел эсвэл тэр хегжмийн бYтэц, хэлбэр биш харин хYний егYYЛYYрээр YYCЭх эгшиглэгээний талаар бичжээ. Тэгэхдээ цуур болоод хеемэйлэх Y^n явцтай ой-ролцоо хYн еерее хегжмийн зэмсэг болж яруу тунгалаг ая аялгуу YYCгэх гэсэн ойлгол-тыг егч байна. Тиймээс дээр егYYЛсэн Хан улсын бичигт тэмдэглэсэн ХYннY нарын хегжим гэдэгт гардаг хэл хоолой руу матарч орон ая аялгуу YYCгэдэг, энд егYYЛэгдэж байгаа ямар нэгэн зэмсэг, эд хэрэглэлд найдах^йгээр ая аялгуу YYCгэдэг зэргээс Yндэслэн хеемэйн аялгуу YYCгэдэг гэдэг нэгэн санаа гарч болох байна.

Негее талаар ХYннY нарын дунд уриа дуудлагын ая аялгуутай холбоотойгоор тYYxэн тэмдэглэлYYДЭД бичигдсэн хулсны навч ороон Yлээх, чулуугаар цуур татах

зэрэг нь хеемэй тест эгшиглэгээ YYCгэдэг байсан гэх санаа гарч ирж байна. Энэ нь хеемэй болоод цуурын эгшиглэгээний талаар бYP эрт ХYннYтэй холбоотой тYYxэн сурвалжуудад тэмдэглэгдэн Yлдсэнийг харуулж байна. Энеедер бидний ойлгож ирсэн цуур хегжим нь хеемэйн урлагтай холбоотой харилцан уялдан уламжилж ирсэн эх суурь нь ХYннYгийн Yеэс эхлэлтэй байжээ гэж ойлгогдож байна.

Мен "Шиаогийн магтуу" зохиолд: "гундагууны тунгалагаар жидугууныг тодруулан, шандууны цээлхэнийг жидуун дур найржухуй" гэсэн эгшиглэгээний дуурьслыг тэмдэглэсэн нь бий.

Монголчууд дуун илэрхийлэх эгшгийн утгыг илэрхийлэх, ялгах тусгай нэрээр томъёолсон нь бий. Тухайлбал: гундагуун-гундуун, гидагуун-гидуун, жида-гуун-жидуун, юдагуун-юудуун" (Цэвэл, 1966: 166) гэж таван эгшигтийн зарчимд хамааруулан "жидагун-идэт дуун, гундэ^н-хунгэнэх дуун, шандагун-цангинах дуун, юдагун-жингэнэх дуун, гиюдагун-гингэнэх (цуурын дуу) гэдэг гээд улаан (гал), шар (шороо), цагаан (темер), хар (ус), хех (модон) енге махбодын таван эгшигт тулгуурласан"(Бадраа,2005: 58) хэмээн тайлбарлажээ.

Юань улсын, тухайлбал Хувилайн хаанчлалын Yед ордонд олон терлийн хегжмийн зэмсгYYД хэрэглэгдэж байсан ба дуу хегжмийн нийт аялгыг таван эгшигт хувааж тодорхой нэр зааж:

"НэгдYгээрт "гYндээхYн"1 (Цэвэл,1966: 1666) буюу туйлын нам, туйлын бу-лингар.

Хоёрдугаарт "сандахун" буюу дэд нам, дэд булингар.

Гуравдугаарт "гидахуун" буюу ендер нам тунгалаг булингар.

ДеревдYгээрт "жидаахуун" (Цэвэл,1966: 240) буюу дэд ендер, дэд тунгалаг.

Тавдугаарт "юудагуун" буюу туйлын ендер, туйлын тунгалаг гэх мэтээр нийт 12 хег байх бегеед тYYний зургаа нь "Арга" хег, зургаа нь "Билиг" хег болно (Дашдорж, Цоодол, 1971: 28) гэж томъёолон нэрлэж, аргыг "бодис", билгийг, "сэтгэл" болгож идеалист сургаалаар томъёолон тайлбарласан ЗYЙл энэтхэгийн гYн ухааны номд бий гэж ДамдинсYрэн багш "Зуун билэг"-ийнхээ 486-р талд тайлбарласан тухай ч бий.

ЭнэхYY эртний дорно дахины эгшиг тэмдэглэгээг ернийн хегжмийн онолын судлагдахуунтай харьцуулан тодорхойлж болох авч енеедер баттай судлагдсан судлагаа хараахан боловсроо^й байгаа юм. Гэсэн хэдий ч эх зохиолд гарч байгаа эгшиглэгээний дуурьслын тэмдэглэгээнээс цуурын дуу /гиюдагун-гингэнэх/ хэмээх тайлбар нэг талаар таарч байгаа бегеед негее талаар нам, ендер, булингар тунгалаг гэх мэт эдYYгээчлэн тайлбарласан тайлбараар хэд хэдэн эгшгийн дуурьслыг най-руулан эгшиглYYлэх гэсэн шууд утгаар авч Yзэх боломжтой мэт санагдана. Учир нь енеедер хеемэйн суурь эгшиг дээр суурилж цуурддаг уламжлал хадгалагдаж ирсэн бегеед бас хоолойн цоор хэмээх еверлегч монголчуудын дунд хеемэй тест эгши-глэгээгээр суурилж уртын дуу дуулах уламжлал бий.

YYнээс Yндэслэн Монголчуудын ХYннY ^рний Yеэс хеемэй нь цуурын ая аялгуунд хадгалагдан еерийн енге эгшиглэгээгээр дуурьсаж байсан тедий^й тэр Yеийн эгшиг тэмдэглэгээгээр бичиж Yлджээ гэж хэлж болмоор байна.

'"хуучирсан таван эгшгийн нэр" гэж тайлбарлажээ.

ДYГНЭЛТ

Тэгэхээр дээрх "Шиаогийн магтуу" буюу "Цуурын магтуу" егYYлэгдэх цуур нь Монголчуудын эртний евег ХYннYЧYYДийн Yед тэмдэглэж Yлдээсэн тэр Yед анхан хэлбэр нь ангийн зориулалттай байснаа цэргийн хегжимд уриа дуудлагын хэлбэрээр хэрэглэгдэж байжээ. СYYЛД Их хаадын ордны хегжимд бYртгэгдээгYЙ хэдий ч цэргийн хегжмийн нэгэн хэлбэрээр бараг мартагдах шахсан хегжмийн зэмсэг хэмээн тэмдэглэгдэн Yлджээ. Дараа нь ард тYмний дунд туульд зарим уул усны магтаалд дурьдагдан уламжилсан байна. Тэгэхдээ уриа дуудлагын шинжээ хадгалан хеемэйн эгшиглэгээтэй цуг хавсарсан хэлбэрээр аялгуулсаар енеег хYрчээ гэсэн дYгнэлтэнд хYрч болох байна.

Ном з у й

Бадраа, Ж. (1998). Монгол ардын хвгжим. УБ. Бадраа, Ж. (2005). Ардын билигухааны оньс. УБ.

Гантогтох, Г. (2007). Монгол зан уйлийн аман яруу найргийн уламжлал. УБ. Дашдорж Д., Цоодол С. (1971). Ардын дуу хегжмийн суу билэгтнууд. УБ. Мэргэжих ФY. (1986). Хоолойн цуурын нууц. Талын дуулал сэтгуул. Хех хот, № 6. Мэргэжих ФY. (1988). Цоорын Yзэгдэл болон цоорын хегжим. Шанхайн хегжмийн дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний сэтгуул, № 2.

Плеханов Г.В. (1956). Письма без адреса. М. Хятадын хегжмийн зэмсэг. 2005 Хятадын одоо уеийн толь бичиг (1978). Шинжян, № 1. Цэвэл Я. (1966). Монгол хэлний товч тайлбар толь. УБ.

Эрдэнэчимэг, Л. (2002). Гун гэрийн хатагтайн нуудэлчдийн цуурын арван найман аялгуу. УБ: Адмон.

References

Badraa, Zh. (1998). Mongolian folk music. UB. (in Mongolian). Badraa, Zh. (2005). The secret of folk wisdom. UB. (in Mongolian). Gantogtokh, G. (2007). Mongolian ritual oral poetry tradition. UB. (in Mongolian). Dashdorj D., Tsoodol S. (1971). Spiritual geniuses of folk music. UB. (in Mongolian). Mergezhikh Fu. (1986). The secret of the throat Tsuur. Steppe hymn magazine. Hohhot, 6. (in Mongolian). Mergezhikh Fu. (1988). Tsuur phenomenon and music. Scientific Journal of Shanghai Conservatory of Music, 2. (in Mongolian).

Plekhanov G.V (1956). Letter without address. M. (in Russian). Chinese musical instruments. 2005. (in Mongolian). Modern Chinese Dictionary (1978). Xinjiang, 1. (in Mongolian). Tsevel Ya. (1966). Concise Mongolian Dictionary. UB. (in Mongolian).

Erdenechimeg, L. (2002). Eighteen melodies on the Tsuur for nomads. UB: Admon. (in Mongolian).