CC BY
4МОНГОЛЫН НУУДЭЛЧДИЙН УРАН ЗОХИОЛ ДАХЬ ААВЫН ДУР БУЮУ XYH БАЙХЫН УЧИР
Д. врнехдэлгэр
Ph.D, дэд профессор.
Ховд их сургууль, Ховд, Монгол Улс
E-mail: eрнeхдэлгэр@gmail.com
Товч хураангуй
Монголын аман болон бичгийн уран зохиолд ээж, аавынхаа тухай бичээ^й, дуулаагуй зохиолч олдохгYЙ л болов уу. Монголын эртний болон орчин Yеийн аль ч уран зохиолд эцэг эхийн YYPЭг, зан чанар олон хэлбэр, енгеер илэрч ирсэн байдаг. Эцэг эхчууд бол хуухдуудийнхээ аз жаргал, сайн сайхны телее ЗYYж, урладаг хYMYYC. Аав гэдэг Yгийг монгол хэлэнд хэрэглэвэл толгойд орж ирсэн эхний Yгс нь ээж. Дараа нь эх орон, хYY, уул, бурхан гэх мэт бегеед энэ бYхэн нь хYний амьдралын утга учир, мен чанарыг тодруулж егдег. Монголын орчин Yеийн уран зохиолд аавын тухай олон мянган бутээл бий. Энэ сэдвээр 60 гаруй зохиолч, яруу найрагчдын 100 орчим бYтээлд дYн шинжилгээ хийхэд аавын дYP терх, нас, сэтгэл санаа, зан чанар, еревч сэтгэл, YP хYYxДийнхээ телеех гавьяа, чин сэтгэл гэх мэт олон ялгааг харж болно. Монголын орчин Yеийн уран зохиолд эцгийн YYPгийг илэрхийлэхдээ дараах зургаан еренхий шинж чанарыг товойлгон YЗYYлсэн байна: 1) эцэг хYний ач хариулах арга хэмжээ авах гэсэн хYYxДийн дотоод хYCЭл; 2) эцгийн ариун дYP терх, нандин дурсамжийг хадгалах; 3) хайртай эцэг эхээсээ хол байгаа хYYxДYYДийн чин сэтгэлийн талархал; 4) эцгээ алдсандаа уй гашуугийн илэрхийлэл; 5) эцэг хYний хайр, CYCЭг бишрэлийг харуулах баяр баясгалан; 6) хортой хYчнээс хамгаалах эцэг хYний ариун дYр.
Тулхуур уг
Монголын нYYДЭлчид, уран зохиол, эцэг.
УДК 177
UDC 177
THE IMAGE OF THE FATHER IN MONGOLIAN NOMADIC LITERATURE OR WHY IT IS NECESSARY TO BE A MAN
D. Urnukhdelger
Ph.D, Associate Professor. Hovd University, Hovd, Mongolia E-mail: eрнeхдэлгэр@gmail.com
Annotation
In Mongolian oral and written literature, you will not find a writer who has not written or spoken about his mother and father. In both ancient and modern Mongolian literature, parental roles and attributes have come to be seen in many forms and colors. Parents are the ones who wear them for the happiness and well-being of their children. When the word «father» is used in Mongolian language, the first words that come to mind with it are «mother», then «homeland», «son», «mountain», «god», etc., all of which highlight the meaning and essence of human life. Modern Mongolian literature contains thousands of works about the father. Analyzing about 60 works of more than 100 writers and poets on this topic, we can see many differences in the image of the father, age, mood, character, compassion, merit for his children, sincerity, etc. When expressing the role of a father in contemporary Mongolian literature, it has been embossed with the following six general characteristics: 1) the child's inner desire to repay and respond to his or her father's beneficence; 2) the sacred image of father and a precious memory left or kept in a moment; 3) cordial confession by children for their parents from a far place; 4) the expression of grief over the loss of a loving father; 5) the joy of rejoicing in the love and filial piety by father; 6) the expression of protecting or taking sides of father from any evil force.
Keywords
Mongolian nomads, literature, fatherhood
OFfflHJ
Uar xyra^aHbi agGum 3aHruHH эрхээр xyMyyHHH caHaaHbi «o.noo ^.Gyyp эвxэrgэн xypg ABga. caapax xэflнн h GopBH ToHr тэннн.гэ«, Goxup CYYflpээc xaMraa-.aH, xe.uHr gepeeHg, rapbir raroaraHg xYpгэcэн h«:hh, aaBbrn гэгээн gyp, yH. xэpэг, eryy.roh eгYY.cэн aH.a.T cypraa. 3ypxHUH yrr y.aM Gyp гэpэ.тэ«, эpxmээн Go.roocoH aMbgpa.biH ABga. Mepeec a.racpaH xo.gox aBaac ypbgbiH epee.eecee xa3aHH, MyHxar MyyruHH xapaHxyHg Teepe.gex cэтrэ.ннн HH.yypHHr ЭA.ЭX xyBbTaH. Thhmhhh yHup 3ypxhhh yrT TogopcoH rэrээн rep.^ 3oxuo.H, apyy HaHparHug yruHH caHxaHg ypByy.aH Gyy.racaap MAHra MHHraH «h. y.нpнээ.
«Цacт XuMa.aHH eHgep yy.cbir gaB«, MoHro.biH Ta. pyy ypccaH coe.biH o.oh M^HraH a.TaH mn®HM» (U. rЦaмgннcYpэн)-ээc eMHe энэ Ta. HyTarr opmuH GaHcaH GaMra.b ^.xhh^ axyH hh^p Hb eв.YY.cэн эцэr eBreguHH xo.H yxaaH, xyh xYнээ тэгm xyH^TreH Yзcэн энэpэ.т cэтrэ., ygra^g . Gyцax xopBoog aMap TyBmuH a« TepexuHH тэнYYн xyc.toh, нYцrэн нpээA ABaxbiH 3yypT y. cэвтэx yHupTaH xo^hm xoMgbiH 3aM Mep Tog 3ypa®H GaHcaH re^rr HTreroM.
MoHro.nyygHH oroyH coe.biH xaMruHH aMHH CYHC Hb yHaraH xэ., cэтrэ.rээrээp TyypBHH GYтээcэн yruHH yp.aH Gereeg ээ«, aaBbiH э.Gэpэ. xaHp, энxpнн «aa-xaH ypchhh rэpэ. ^^aacaH ннээfl, royHg h caHaa 3oBo.ryH ABTa. ^;нpэ.зэн eHrepger 3a.yy HacHbi aar oMor rag xymyyhhh apuyH HaHguH GyxHuHr aryy.caH cэтrэ.ннн xeg.e., y^Hra мэflpэм:®:ннн rYнээc ypraH rapcaH Ta.CTyyg yp.ar, yTra 3oxuo.biH MeHxuHH cэgэв, Yнэт 3yH. Go.coop нpcэн Gh^.
MaHaH ypaH 3oxuo.biH тYYxнээ xypgaH Ghhhx, o.oh hom 3oxuo. rapracHaapaa ypa.gaxaac ragHa xэннн h GннээгYн «^^b xeHgex» (m3.hhh, «o.ooh, эмн, цэpэr, XH.HHH, TyyBapHHH... rag GYP CYY.flЭЭ raHgaHruHH TarTaar H Gннcэн), эcвэ. xэн H AYpc^ryH ypaH caMxHH gyp, flypcro. (iyynaMH ryM^.n mur canxu, cyycpbiH ry8g3.n mur ca.xu, naHcaH ca.xu, araaH ca.xu rэx мэт) GYтээx rex мэтээp epce.gceH oh «h^yya TyypBu. 3yHH HaMry® Typm.arbir Gh^ha Y.gээcэн h MeHxuHH CЭAЭB Go.ox xaHp cэтrэ., эцэr эxннн э.Gэp.ннн y^Hrbir ToHpcoH эrmнr gyy y.aM roHg, gaxuH gaBTargamryH Tyr тYмэн eHreep gyypccaap GaHHa.
Гэ.ээ rээg, энэ Gyx CЭAЭB, gyp gYpc.э.ннн ^aHa ^;ннxэнэ xyHuHr xapyy.caH, hhh yroH ypaH caMxHHr yHmurHgag нээн YЗYY.cэн, cэтrэ. 3ypxuHr mнмmpYY.cэн Hb aaB, ээ^;ннн gyp MeHeec MeH. Энэ TyxaHg, aKageMUH X. Сaмпн.gэнgэв, «^Tre.HHH y^HrHH MeHxuHH cэAвннн нэr Hb эцэг эxннн э.Gэpэ. xaHp wm. ХYyxэA Gyp xэ.A opox YеAЭЭ xэ.« cypcaH цeeн XЭAЭH Yrэнg «ээ«», «aaB» rэcэн yrc ro..ogor mur apyy HaH-parH Go.roHbi эн TypyyH Ghhhx gypTaH cэAвннн нэr Hb эцэr эxннн aH Gн.ээ» (CaMnu.-Aэнgэв, 1990: 150) xэмээгээA apyy HaMparHgHH эxннн э.Gэpэ. xaMpHH aHuHr MarTaH gyy.caH GYтээ.YYAннr aBH Yзэ^; MaHaH apyy HaHparHug эцэr эxннн gypuMr GYтээxgээ y^HrbiH TogopxoH gypuMr GYтээ«, gypuHH cэтгэ. xeg.e., gorg.o.wr нээ^; rapra^; HagcaH Hb cэтrэ.ннн aH caBaac aMbgpa.biH TogopxoH gYpc.э.A mu.^HH xyHHH cэтгэxYнг y^H-ra.ar aacaap нээн xapyy.ax Go.coh yp.ax aprHH нэrэн maT Go.« GaHraar нэгтrэн gYrнэcэн Hb Ghh. Тэrвэ. npo^eccop ^Hg, «YTra y^HrwH apyy HaHpruHH эцэг эxннн aH.a. э.Gэp.ннr MarTaH gyy.caH apyy HaHpar 1940-eeg ohooc эx.ээA нxээxэн
хегжилтийг олсон явдал нь хYний сайхан сэтгэл, сайн сэтгэлийн Y3YYPT ямагт дур-самж, дурдатгал, аз жаргалд тэмYYлсэн сэтгэлийн хег аялгуу ямагт шингэж байдагтай холбоотой» (Цэнд, 1972: 214)-г онцлон дуртгажээ.
ХЭРЭГЛЭГДЭХYYН,АРГА
Монголын аман ба бичгийн зохиолд эх, эцгийн тухай бичээгуй, дуулаагYЙ уран бYтээлчийг олъё гэвэл YГYЙ биз. Монголын эрт эдYгээгийн аль ч уран зохиолд эцэг эхийн дYP олон янзын енге терхтэйгээр оршсоор иржээ. Эцэг эх бол цаг ямагт Yрийнхээ телее явсаар еерсдее элэгддэг нэгэн. Монгол хэлэнд «аав» гэсэн Yгийг хэлэхэд тYYнтэй хоршин хамгийн тYPYYнд толгойд орж ирдэг Yг нь «ээж», тэгээд «нутаг», «XYY», «уул», «бурхан» бегеед энэ бYхэн нийлээд хYMYYний амьдралын утга учир, амин хэлхээг тодруулж егдег.
Сэтгэц-хэл шинжээчдийн Yзэж байгаагаар бол тухайн хYний Yгийн неец буюу лексиконыг бYPДYYлж буй Yг тус бYрийг хадгалж, хянаж байдаг нейронууд буюу логогенууд нь хYн уг Yгийг сонсох болон унших Yед идэвхжиж нейроны аварга CYлжээнд орж, бусад Yгсийг идэвхжуулж, ингэснээр тухайн Yгийг болон хэлсэн бичсэнийг ойлгох явдлыг ханган егч байдаг (Scovel, 2000). Yгс нь логогенд тус тусдаа болон харилцан шYтэлцээнд хадгалагдаж байдаг ба Yгийг хэрэглэх Yед тухайн Yгтэй хамгийн их холбоотой Yг зохиогч, уншигчийн санаанд хамгийн TYPYYHД орж ирдэг байна. Энэ Yгийн дараа энэ Yгийг хэлье гэж бодоод хэлбэл яруу найргийн мен чанараас холддог тул шууд харван орж ирсэн Yгэнд л эрчимлэг чанар хадгалагдаж байдаг. Монголын орчин Yеийн яруу найргийн бYтээлYYДЭЭC харахад, «аав» гэсэн едеегч Yгийн хамгийн давтамжтай анхдагч Yг нь «ээж» (шYлэг зохиолд «аав ээж хоёр» гэж их хоршиж орсон нь угсаатны сэтгэц хэл шинжлэлийн онцгой Yзэгдэл болно) гэж гарч байна. Тэгвэл, монголын орчин Yеийн яруу найрагч аавын дYрийг тодотгон дYрслэхдээ,
•=> Тэнгэр адил саруул ухаантай аав •=> Уужим бодолтой аав
Хангай шиг тYШигтэй аав минь •=> Эрдэнэ шиг сургаалтай аав •=> Саруул сайхан туяа цацраагч аав минь
Далай их уужим шинжтэй аав минь •=> Буянтай буурал аав минь
Нуруутай амьдарсан аав аа •=> Холч ухаан, алсын бодолтой аав аа •=> Хан буурал эцэг минь
Уул шиг тYШигтэй аав минь Тэнгэр аав минь
Тээврийн тэрэгний жолооч аав минь ХээгYй гYдэсхэн аав минь Энгэртээ мэгшдэг аав минь •=> ДYнхгэр буурал аав •=> Уул шиг амгалан аав •=> Гурмэл бугуйл шиг аав
•=> Хврслвг аав минь •=> Настай буурал аав минь •=> Гандуу дээлтэй аав минь •=> ТэнYYн буурал аав •=> Хаан буурал аав
Олонтой явсан аав минь ДэндYY олонтой аав минь •=> Угаас гYндYYгYй аав
Атгасан гарт нь хайр шингэсэн аав минь •=> Аав мод •=> Аав уул
^ Дууны тэнгэр аав минь Дэлхийг дэрлэсэн аав минь Гучин наймтай аав минь гэх Yгсийг хэрэглэсэн байх агаад эдгээр Yг хэллэгийн еренхий утга санаа нь эцэг хYний немер неелег, холч ухаан бодол, Yнэт сургаал, YP хYYхдээ гэсэн сэтгэлтэй холбогдон уужим, уудам, дэлгэр, тэнYYн, тэнгэр, далай мэт гэхчлэн энгуй их гэсэн утгад тевлеж байгаа нь Yндэсний менталитет сэтгэлгээний онцлог юм. Тэшиж одсон он жилYYД тэрлэгтэй аавын минь магнайд нь зурвас Yлдээн, тэнэгхэн Yрсийг нь унших болов уу гэж хардаг биз... Тиймийн учир, Аав минь хоймроо эзлэхээрээ Аяга барих ч журамтай болдогсон Хорол тоонын чагтага газардалгYй
Хот айлынхан цэгцхэн нYYдэгсэн (До. Цэнджав) гэж аргалын нурам дотроо халуун шиг амин хайраа цээжиндээ хадгалдаг аавын ухаан, хайрын дYрийг урлажээ. Мен чанар хийгээд аавын дур
ХYний мен чанарын тухай ярилцахад хамгийн TYPYYH сэтгэл ухамсрын тухай асуудал хендегден гарч ирдэг. ХYMYYний менхед еерчлегдешгYЙ чанарууд нь ямагт бусдаас Yл хамаарах оюун сэтгэлгээний эрх челеет байдлыг эрхэмлэн, тYYнийхээ телее тэмцэж байдагт оршино. ТэрхYY байдлыг ямар арга замаар олж авах вэ гэдэгт XYH терелхтний танин мэдэхYЙн TYYX зориулагджээ. Тиймээс Буддын философи судлаач, доктор, профессор Г. Лувсанцэрэн «Сэтгэлгээний эрх челеег эрхэмлэн буй енеегийн нехцелд монголын философи, нийгэм-улс терийн сэтгэлгээ, тууний дотор Буддын философи, логикийн Yзлийг судлан боловсруулж, нийтийн хYртээл болгохын ач холбогдол есеж байна. Буддизм бол дан ганц шашин бус, дан ганц шинжлэх ухаан буюу философи бус аа. Буддын шашин дэлгэрч, нийгмийн амьдралын бYх талд нь ^нзгий нелеелсен орнуудад хегжиж байсан соёл, шинжлэх ухааны мэдлэгийн ев санг шашны хамтаар «буддизм» гэдэг нэгэн нэрийн дор нэгтгэн ойлгох болсон» (Лувсанцэрэн, 2001) хэмээн цохон тэмдэглэжээ.
Монголын орчин Yеийн уран зохиолд аавын тухай олон мянган туурвил буй. Бид эл сэдвийн хYрээнд 60 гаруй зохиолч, яруу найрагчийн 100 орчим бYтээлийг шинжилж Yзэхэд аавын гадаад ДYP терх, нас намба, сэтгэл санаа, зан терх, энэрэл хайр, ач гавьяа, Yрээ гэсэн чин сэтгэл гэх мэт олон енге аяс илэрч байна. Жишээ нь: Яруу найрагч О. Дашбалбар 1991 онд хэвлуулсэн «Бурханы мэлмий» номоо «Хайрт эцэг Ж. Очирбатын гэгээн дурсгалд зориулав» гэсэн нь ааваа гэх хуугийн чин сэтг-элийн илрэл, дурсаад дурсаад нехегдехгуй гун харуусал, дуудаад дуудаад харахгуй
хYMYYн заяаг зееллесен сэтгэлийн урсгал юм. Энэ нь ганц нэг шYлэг, найраглалаар Yл хязгаарлан томоохон бYтээлээ дотны хайрт хYндээ нэр заан зориулдаг болсон нь «^тээл зориулал»-ын бодит жишээ болж байна. Яруу найрагч «Хамгийн хайртай од минь долоон бурхан, гурван марал, хамгийн дуртай внгв улбар шар, тунгалаг цэн-хэр, хамгийн хайртай XYн аав минь байв» (Дашбалбар, 1991) гэсэн байдаг. Тиймдээ ч аавдаа «Бодол» шYлгээ зориулсан бегеед тYYнийг дахин хэзээ ч харах^й болсноос хойш амьдралын минь жинхэнэ баяр баясгалан YГYЙ болсон хэмээгээд «Элегия» буюу гашуудлын шYлэг бичжээ. Уг шYлгээ эцгийнхээ гэгээн дурсгалд зориулсан нь тухайн хYний сэтгэл зорхний мен чанарын илэрхийлэл болно.
Монголын орчин Yеийн уран зохиолд эцгийн дYрийг бYтээхдээ:
1. Аавынхаа ачийг санан, хариулах юмсан гэх урийн дотоод сэтгэлийн XYCлэн
2. Аавын гэгээн дур, вер зуурт хоногшин Yлдсэн нандин дурсамж
3. Алс холоос эцэг эхээ дурсан санасан сэтгэлийн ечил
4. Хайрт эцгээсээ хагацан салсан гунигийн енге
5. Эцгийн элбэрэл хайрыг бахдан дуулсан баяр баяслын цэнгэл
6. Аавыгаа аливаа муу хучнээс емгеелен хамгаалсан емеерел
гэсэн еренхий зургаан шинжээр товойлгон YЗYYлсэн байна. Негее талаас нь эцгийн ЗYгээс YP хYYxДЭЭ гэсэн энэрэлт сэтгэл, тэднийгээ хYCлийн жууз тэргэнд суулган амар жаргалантай амьдруулах гэсэн чин эрмэлзлийг ч бас харж болно. Оросын утга зохиол судлаач В. Г. Белинский «Нэгэн ухагдахууныг ав адилхан илэрхийлэх тийм хоёр Yг нэг хэлэнд байх учир^й» (Белинский, 1947) гэж аливаа ЗYЙлийг илэрхий-лэх хэлний олон боломжийг нээж ашиглах нь зохиолчийн уран чадварт хамаатайг онцлон тэмдэглэжээ. Yнэхээр зохиолч, яруу найрагч бYP еер еерийн гэсэн аавын дYрийг дахин давтагдашгуй урласан байдаг.
Монгол хYн эх эцгээ энэ дэлхийд юунаас ч илYY ачлан хYндэлж тYYнийг олон зууны турш утга уянгын менхийн сэдэв болгон дээдэлж, яруу найргийн сэтгэл-гээний мер бадгаа зориулж ирсэн. Терийн хошой шагналт, зохиолч Д. Намдагийн «Аав, ээж хоёр» (1946 он) шYлэгтээ,
Зол гэдэг бол — эцгийн илч
Заяа гэдэг бол — эхийн ач гэсэн санааг гаргажээ. Зол, Заяа хоёр бол эцэг эхийн YYCгэсэн амьдрал, энэ бол байгалийн хууль, амьдралын жам болох тул эцэг эхийн ачлалыг эрхэмлэн Yзэх ёстойг дэвшуулэн тавьсан байна. Харьцуулан Yзэхэд, эцгийн хайр — энэрлийн егYYлэмж, эхийн хайр — элбэрлийн егYYлэмжээс бага дYрслэгд-сэн нь Yнэн боловч агуулгын хYрээ, дYрслэлийн бодомжуудаараа дутахгYЙ юм. Эхийн сэдэвт шYлгYYДЭД энэрэл хайрын талыг голчлон егYYлдэг бол эцгийн сэдэвт шYлгYYДЭД — аавын саруул ухаан, уужим бодол голчлон егYYлэгддэг байна.
Яруу найрагч Д. Гомбожав «Хангай шиг тYшигтэй аав минь» (1955 он) шYлэгтээ, «хазайхад минь тулдаг, хэлтийхэд минь тYшдэг эрдэнэ шиг сургаал-тай аав минь» гэж урласан бол М. ШирчинсYрэн менген буурал аавынхаа уужим сэтгэлийг дYрсэлж «Аавын бодол» (1958 он) шYлгээ бичсэн байна. Яруу найрагч Л. Хуушаан «Миний эцэг» (1956) шYлэгтээ эцгээ дурсан буй хYYгийн сэтгэлийн егYYлэмжээр дамжуулан,
Бертийх сэв YгYй ариун цагаан сэтгэлтэй байсан
Бух амьдралдаа худал хэлэхийг жигшдэг байсан
Yнэнээр явахад Yнэн сэтгэл хэзээд бутнэ гэж
Yргэлж бидэнд Та сургаж захидаг байсан сэтгэлийг илэрхийлжээ.
fl. roMGo^aBHH «hhmxyyp» (1956 oh) mY-TOrr, aaBaacaa y-^« хоцорсон HHMXYYPHHr aMb mu^ xanp-aH 6aHgar xyyrHHH сэтrэ-ннн aotooa Hyy^ir TaH-axgaa энэ go- э-6эpэ- ^ypaM, энэpэ- xanpbiH 6э-rэ тэмgэr 6yMr erYY•пcэн Hb coaoh
сэтrэм«тэн 6о-«ээ. YYгээpээ mY-rHHH ro- caHaa Hb «Еpmoнцuuн xyn 6yp эцэгmэu Sauдaг SonoeH ep nb muhuu aae mm xyn SauxгYU Su3» гэсэн apyy HaMparHHHH xэ-сэн MepeHg H.ropH 6aMx 6ereeg энэ Yrнээ xyyrHHH canxaH сэтrэ-ннн xa-yyH э-н, xanp-aH энэpэxYнн ux xyh mннrэcэн 6aHHa.
«Ypтэн xyh yx^rryH, YHAЭCтэн moa xyBxanpgarrYH» rэсэн eBregHHH cypraa-ecoop eepHHHxee ropHHr aaBbiHxaa нэpтэн xaMT ^-xhha epre« aBaar ffl. ^Hg-Aroym AYPC-эxgээ,
Yncbin mamanmand opoxoop ^pum Munb dyydaxad Vpd Hb aaebin mp дyyдaгдaw YpaMmun maгнan omow, mpum Munb on^oxod Vpbdaap 3aaean aaebin mp дyyдaгдaw Хэpэгm opooцonдooд mpum Munb dyydaxad Хэpэг xuunцcэн km mm xaMm дyyдaгдaw AMwunm гapгaaд xэenэnд 6uнuгдэxэд Aanau n 6ac нэpmэu Munb xaMm Suнuгдэм, Xaupm aaebin Munb andap U3p XaMm nadmau new Sauдaг xэмээн eepHHH oroyH cэтrэxYн, xhh® 6YтээxYнн xyh Hb ypbg ypbgbiH эцэг eBregHHH ynaM^-a-, yBguc epee-HHH 6yaHaap энэ 6Heg opmu^, cэтrэ- yxaMcpbiH aotooa xyh, 6ue Max6ogwHxoo 6Yтэц 6Ypэ-AЭXYYнннr TaHHH yxaapcHbi YP AYHA caB, muM еpтeнцннн yr a3ryyp, yHup 3Y0r TaHHH MЭAЭX yHHpTan Ty- aaB, ээ«ннн ropunr cэвтээxгYн aBaxwr Hyxa-H-aH mY-эr-эcэн 6aHHa.
flar. ^aMbaaHrHHH «AaB TaHbiraa gyy-HaM» (1961), T. ГОмcYpэнrннн «Eyypa-aaB» (1966), E. ^^HgaM6biH «^apraarYH ЗYpxэн» (1967) зэpэг mY-TOrr эцэr xyhhh энэpэ- xanpbir Yнэн MeHeep н-эpxнн-«ээ. Сэтrэ-ннн o-oh arobiH Tepx 6anga-, тэflгээpннн MeH HaHapwr yycre- yyTre-, axyn YecHHH 6anga-, 3opuH Yн-Aэx нexцe-ma-TraaH нээн rapraxag muro erergexyyH, xapb^ynax 3YH-HHr Togpyy-axag aHxaap-caH 6aHHa. «AMbdpanbin гэгээnэг 6YXэн aae aa гэм dyydaxaac эxmэu» (H. EaaHMeHx)-r yxaapH, a3 ^apra-g xYpre^r aaBbiH TyxaM gyyHbi mY-rHHH мepYYflЭЭC gypcaM^; xeBep-He. «AaBHH yxaaH gyra:®: 6aHxbir YЗЭЭГYн, aaBbiH xHHMopb ryHgyyxaH 6aHxbir xapaaryH» (H. Энx6aaтap) rэcэн xyc-hhh цaraaн MaHaH aMbgpa-biH yrom3H y-aaH нYYPЭэp yHpyy--axaac 6ara h aTyran xo-gyy-^; 6aHraag yp-arHHH «xyypaMH» eHre toaopho.
«thhm ээ! MoHro-wH apyy HaMprHHH тэнгэpт O. ^am6a-6ap, HaмcYpэн, EaT6aap, C. ЭpAЭнэ, fl,. YpHaHxaH... xэмээx ux xymyyc 6Yтээн TyypBH^ 6aHxag, HopoB ryaHH «MeHxHHH gyyg-ara» Tyy^ mhhhh mнpээн Aээp 6aHxag MoHro-wH apyy HaMprHHH 3aaa тэнrэp Yнэxээp ux rэAЭгт xэн эprэ-зэx 6н-ээ» (Энx6aap, 1995: 38). Tэp TycMaa aaBHH TyxaM hhh Yнэн Yrтэн 3Ypx cэтrэ-ээc rapcaH mY-эr gyyH эrmн-6aHxag...
Ypnun ypyynaa цopeouw h нaддaг... aaemau Saunaal YYnэнд acax anma mm нupxuuдэг h 6aunaa
Yдээmэu dapaamau cydap mm HaM mum Sonoxdoo h 6onдoг n Saunaa Yunc ypaгmгYU km xuuгээд 3oexuu Hb yнaгaxaд
«Yxээд xapдaгн Sonoocou, HaMarnl» гэм caHaa anддaг h n Saunaal (fl. YpHaHxaM)
гэсэн шYлгийн мер харж суухад менх л санагдах хорвоогийн харамгуй хэрнээ барих барьцгYЙг сануулж, хамтдаа байхын цагт хагацахаа омтгойддог, хайрлах, хайхрахаа Yргэлж хожиддог хYний Yрийн сэтгэлийн «^нд манан»-г сехне.
ХЭЛЭЛЦYYЛЭГ
Менх бус орших аав, дайн
Эх орон, элгэн садны тухай ярихаар заавал ч YГYЙ аавын тухай яриа хендегддег. Эр хYн, эцэг хYний дайчин баатарлаг чанар, эх орноо гэсэн сэтгэлийн хатан зори-гийг магтан дуулсан шYлэг яруу найраг монгол яруу найргийн тYYxэнд элбэг тохи-олдоно. Дайны хор хенеел, эх орноо гэсэн эр цэргийн цээжинд хэрхэн тесеелегдеж байсныг дYрсэлсэн яруу найргийн талаар Yл егуулэн егYYлье.
Ч. Чимэд «Тэр цагт» (1965), Д. ШагдарсYрэн «ЗYрх мартах^й» (1968), Д. ^рэ-вдорж «Цэрэг танаа» (1965), Ж. Шагдар «Шаахай» (1970), С. Оюун «Эр цэргийн гэргий» (1972) зэрэг шYлэгт «ганцхан олдох насаа егеед газар дэлхийн шархыг нехеед галын дайныг аваад явсан эргэж ирээ^й эр цэргийг ЗYрх мартах^й»-н (Д. ШагдарсYрэн) учрыг егYYлж байна.
Яруу найрагчид дайныг эсэргууцэн энхийг эрхэмлэх тухай нэгдмэл санааг еер еерийн урлах эрдэм, уран сайхны сэтгэлгээний цар хYрээгээрээ евермец сонин ДYPсл-элээр илэрхийлсэн юм. Энэ сэдвээр бичигдсэн Д. Нямаагийн «Аав, дайн хоёр» (1966), «Освенцимд авахуулсан гэрэл зураг» (1974), «Тутаргын тариан дунд онгоц уналаа» (1969) зэрэг шYлгYYД дайны хор хенеелийг харуулах ЗYЙлийг оновчтой сонгон цеен мереер маш гYн гYнзгий утга санааг илэрхийлэн бичсэнийг жишээ болгон «Аав, дайн хоёр» шYлгээс Yзье: Аавыг минь Дайн аваад явсан Аав минь
Дайныг аваад явсан Аав дайн хоёр Аль алиныгаа Амьд YлдээгээгYй
гэж дайны улмаас эцгээсээ енчирч хоцорсон хYYгийн бодол, сэтгэлийн илэрхийллийг оновчтой цеен y^ Yгийн утгын сонголт, монгол хYний сэтгэлгээний онцлогийг харуулж чадахуйц дYрслэлээр илэрхийлж егчээ. Менх орших аав, ажил
Эр хYний хеделмерч чанар, эцэг хYний YP хYYхдээ гэсэн сэтгэл, амьдрал ахуйгаа хетелж ирсэн тYYхэн уламжлал, хеделмерийн амт шимтийг мэдэрсэн хеделмерч зан чанарыг магтан дуулсан шYлэг яруу найраг манай зохиолч, яруу найрагчдын голлох сэдвийн нэг болдог. Яруу найрагч С. Дашдооров ажилчин хYний хеделмерч чанарыг уран сайхны тодорхой ДYP, ДYPслэлээр нээн харуулж бичих талаар 1960-1980 оны монголын орчин Yеийн яруу найргийн тYYхэнд томо-охон байр эзлэх «Уурхай» (1960), «Эглее» (1962) «Галч» (1961), «Дархан» (1962) зэрэг шYлгээ туурвисан билээ. ТYYний «Галч» шYлэг нь Б. Явуухулангийн «ТYлээ-чин»-ий нелеегеер бичигдсэн нь тодорхой.
hyy^rh оeгиuн e6гeн гаm Hyypc хутган nuummd wudm Xamyy hyypc dapb mm aea^aw ХauRмaг ган mm ynauH цэeциuнэ, rannuuH mYRCэн гaRbн urn ra3ap доогуур xaew гYUнэ Eаeгар eeгeниu cэmгэRUuн urn Eac r тYYнтэu 6арuRга daMWUHa xэмээx gypc.ro.^c xapaxag yr my.ruHH eвepмeц OHunor Hb ra.biH h.h xa.yyHTaH cy.-
з.AyY.эн xege.MepH eBreH xyHuH gypuHr Hy^Hg h. YЗэrцэxYнц tyyhhh xege.Mepeep HaHrapcaH GueuHHx Hb Gy.HHH зэprннr xemee мэт TOBoM.nroH цYpcэ.cэнц opmuHO.
Эцrннн э.Gэpэ. «ypMbiH cэцэв eryy.TOM«HHr HHre« epreTreH iyp« raнц GueHuH Gogo. XYCЭ. Gum, hhht o.hh aMbgpa. reM^nuHH Ta.GaHg ^Bmyy.roH rapracaH aBga. MaHaH yeuHH mннэ xyH Go.coh apyy HaHpruHH epтeнцннr Yзэx y3.hhh eegper mHH«uHr
и.Tre« erHe. E. XaaHxapBaa «Ahhhh aaB MHHb» my.ron^, ARmaH HapHbi myna aHX mYPYYH туcдaг
AгRaг 6aHH xamaurnaa cэрYYн оргuR дээр ARCbг xapyyRdaHxaH cэmгэR wyгaa cэpгээw Ahhuh aae MUHb eduud OR3mou neaadaa OpouH xoHb xomROXbH eMHexeH ophrohzuuh Hap muнгэх aгmuнд ОмгоROн X33puuHX33 зоог xomoR3yyRaH 0r3 омогmоu upm, amuH aae MUHb Эpмэг Hacaa amupaa нугaцaaнд Hb 3r33c3h Эцэг MUHb xaH хоpeоодоо xaupmau wm ЭR6эг amuuH cauxHaap гaнзaгa wyг Hb MmaacaH Эх нуmaг Hb h aaeд MUHb ээRmэu wm дaa re« apyy HaHparH MaaHb aaBbir gypc.TOH Gнннxgээ a«u. aMbgpa.biH yH.g Ty.ryyp.aH Gнн«ээ. Hнмgээ h Gug, Earn xaaHb yyRC aa Eyгbн уpaмдaam xeeH ee AHXHb цacнaap нapaмmгau
Ahhuh aaebH нуmaг aa (E. CyHgyH) re« cэтrэ.ээ muMmpyy^H gyy.ax gypiaH. XyHuH aMbgpa.g Toxuo.ggor GYxэн apyy HaHparHHHH GYтээ.ц ux Gara aMap ror xэм«ээrээp TyccaH GaHgar. 3oxho.h ffl. ^y.Maa «AaB MHHb a«u.car xyH GaH.aa» xэмээx mY.rээ Эцэг W^aгдapbн гэгээн дуpcгaRд зоpнy.«ээ. YyHg, yypuuh гэгээнээp aдуундaa моpдоw Yдиuн xaRyyHaap aupгaa 6yrw Yдmиuн cэpYYнээp cypaa эRдэw Oдpиuн mypm r зaeгYU 6auдaгcaн Тээp mэнд, гэpиuн хaнaнд mYYRCэн apbc Тэpэгниu CYYдэpm m0C0RC0H cyp
W^иpдэг дооp Hb xaHbH Yдээc
Qeдeг дээp Hb xap cypaH ногm,
Нэг л харахад нэхий элдэж сууна Нэлээд удсаны дараа чвдвр зангидна Тэгснээ больчхоод, уургаа тагнайдна Тэгээд бас арьс элдэнэ хэмээн аавынхаа наян жилийн хугацаанд туулсан амьдрал, цаг завгуй ажиллаж байсан их хеделмерийг нь бахдан дуулж, дурсан бичихдээ ер нь л нийтлэг монгол эр хуний хийдгийг хийж явсан гэх шиг, эсвэл ажил уургийн хуваарийг нь бур ч тодруулж буй шиг тоочин егуулсэн.
Д. Намдагийн «Аавын оролдлого» шулэгт аавыг ямар хэрэгтэй хун байдаг тухай илэрхийлжээ. Уг шулэг нь аавыг ямар нэгэн зуйлтэй адилтгаж зуйрлээгуй байна. Зевхен амьдрал дээр байгаа зуйлийг уран тодоор яруу сайхан бичсэн бол Б. Хурэлбаатар «Аавдаа ергесен шулгэн зул» шулэгт, Эрнв, Дорно руу хэт хазайж Эврийгвв эвдээгYй монгол хвдввд Эвгвдийнхвв галын дэргэд Эрввлд атаархаагYй Эвртвв звв амьдарсан аав минь Ах дYY нь бYгдээрээ Хот хот гээд нYYЦгээхэд
Ангиртынхаа голд хонио хариулсаар хоцорсон аав минь Найрын хоймроос дээлийн торго дэлгэн Двчин бэр ёсолж мвргYYлсэн аав минь Наадмын хоймор торгон жолоо вргYYлж
Дэлтэй морьдоо цоллуулж явсан аав минь гэж унаган нутаг ус, ахуй амьдрал, малчин айлд байх нандин чанарыг илэрхийлсэн бегеед мен аавдаа зориулсан «Уулын хоньчин» шулэгт энэ санаагаа баталсан байна. «Аавдаа ергесен шулгэн зул» шулгийн тегсгелд;
Ганц XYYгээрээ толгойгоо тYШYYлж Бурхан болсон буянтай аав Гурван тврийн нYYрэнд Нударгатай дээлтэй явсан аав минь Гуних баясахын алинд ч Нуруутай амьдарсан аав минь
гэснээс узэхэд бурхан болсон аавыгаа дурсан санасан дур зураглалыг эл шулгээс нь тодруулж болох юм. Негее талаар, яруу найрагчид аавын их ачийг амьдралын их сургууль хэмээн узэж аминаас унэтэй, амьдралдаа хайрлах эрдэнэ болохыг егуулж тэр чанар нь хуугээ хуний зэрэгтэй явуулах гэж хусэн мереедеж явдаг хеерч буурахгуй халуун сэтгэлд байгааг ихэд онцлон дурсэлсэн байна. Ажил хеделмер хийж, амьдрал ахуйгаа залгуулж явсаар ард нь тэд нэг л едер ур хуухдийнхээ сэтгэл зурэнд «Аав уул», «Аав мод», «Аав бурхан» болон оддог тухай, Аав минь одоо мод болсон Амраг хосуудын мод болсон Намар оройн навчсан дунд нь хвлбврвхвд Нас нэмэх сэтгэл болсон
Аав минь одоо мод болсон... (Ш. Лхамноржмаа) гэж омог бардам хэрнээ сэтгэлд гунигийн аяз мэдруулэн мэдруулэн бичжээ.
Мереедлийн жигууртэй ур маяг
Аавын тухай шулгууд егуулбэрзуйн ур маяг, бутэц, зохиомжийн хувьд монгол шулгийн онцлогийг хадгалсан байхын дээр зарим нэг санааг гаргахдаа евермец сонин шийдлийг агуулсан байна. Б. Явуухулангийн «Амар» шулэгт, Амар гэдэг нэртэй хвврхвн XYYтэй болоод Анчин аавынхаа ачийг эргэн нэг дурсав Анчин аавынхаа ачийг эргэн нэг дурсахдаа ХYйтэн асганы ёроолд дэвсэн хэвтдэг байсан Хвлстэй нимгэн тохомд нь хайрагдах шиг болов хэмээн егуулбэрийг эхэнд нь давтан бэлчирлуулэх маягийг сонгосон бол Л. Менхтер «Зеелен зеелен замбуулин» дууны шулэгт, Агь Yнэртсэн цэнхэр талын Адуу нь дандаа соргог байдаг Уужуу тайван ухаантай аавын минь Yг нь дандаа эрдэнэ байдаг ЗYYд хуртэл жаргааж сэрдэг Звв явахад зввлвн зввлвн замбуулин гэх зэргээр бухэл бутэн егуулбэр буюу бадгийг давтаж ардын дууны эн зэрэгцуул-лийн аргаар урлан бичжээ.
Д. Нямсурэнгийн «Дервен цаг» шулэгт: Тооноор цас будран орох нь сайхан Тогооны таган дээр унаад хайлах нь сайхан Гэрийн хойморт аав суух нь сайхан Гэрэлтэй YYдээр ээж орж ирэх сайхан хэмээн амьдралын эгэл энгийн узэгдлийг, гэрээ дуургэн ханхайж суугаа аавын дур терхийг ажин тужин хедеегийн цас орж буй намуун ахуйтай уялдуулан дурсэлсэн нь аавын ухааны алс, бодлын гунийг гаргахад тохиромжтой болжээ.
Ардын уран зохиолч Д. Пурэвдоржийн «Хех даалимбан тэрлэг» найраглалын «Буувэйн дуу»-нд:
Адуучин аавын XYY билээ Агтны тоосонд тврсвн билээ Алимнаас ургасан алим билээ Аминаас ургасан амь билээ ...Аавын YгYйд аав болсон Ард олноо хайрлаж яваарай Асар их Yнээр олдсон Аз жаргалаа хамгаалж яваарай
Яруу найрагч Р. Чойномын «Аав бидэн хоёр» найраглалд эцэг хуу хоёрын харил-цааны нандин холбоо, тэдний сэтгэли хедлел, амьдралыг танин мэдсэн туршлага-асаа шалтгаалсан харилцааны зерчил, эцгийн зугээс хуугээ сурган хумуужуулж буй уламжлалт хумуужлийн арга, туунээс сургамж авсан хуугийн дурсамж сэтгэгдлийг зураглан гаргажээ.
«Аавыгаа хулээж бичсэн шулэг»-ийг яруу найрагч Даваасурэнгийн Чинзориг бурхны оронд одсон аавыгаа хулээж, хажуу дэргэд морьтойгоо, хан буурал нутагтаа, еерийнхее дэргэд байгаа сэтгэмжээр бичиж, хумууний аав сэтгэл зурхэнд менхед оршин байдгийг уран яруу дурслэн бичжээ.
Тоосны YЗYYPээс аавыгаа харах гэж звнгвв хуурна Товолзтол хатируулсаар мвдхвн ирнэ гэж сэтгэлээ аргадна Тэнгэрт одсон аавыгаа ирнэ гэж XYлээж суудаг Би аавтай XYн! гэх халгиун цалгиун шYлгийг бичсэн Хайдавын Чилаажавыг «Аавдаа би хайртай» дуугаар нь илуу хYндэтгэдэг бегеед эл шYлэгт, Намрын бороо зввлвн шиврэхэд аав минь дуртай Насыг нь зввж буцсаар л яваа шувуудад хайртай Оврвв втлввч орчлонд Yлдэнэ гэж надад хайртай Эдрввс вдврт холдсоор яваа аавдаа би хайртай хэмээн нэг л намар миний ижил залуухан явсан эцэг минь эргэх хоногуудын эргэлтэд етелж буй гунигт аязыг эгшиглуулж, хYний амьдралын улирч хувьсдаг мен чанарыг гун ухааны сэтгэмжтэй CYлэлдYYлэн бичсэн байна. Яруу найрагч В. Батбаяр «Зуны шYлэг»-тээ, Миний бор аав Дэлгэрч эргэдэг жамын Дэлхийтэй нийлж наслан Нялхунаганы туурайн зайд Халх талын цэцэг болон Ирж байгаа юм
хэмээн нуур ус шувуудаар дуурч, нуруу бэл цэцгээр дуурч, адуу сэргэлэн дэнжид хорж, айлууд тогоогоо нэрээд ирэхлээр, агь сэнхийлгэн дерее гишгэж, ат дэнхийлгэн нуудэл хетелж, дулаахан амьдралын тэргуун явсан, дууриал немертэй аавыгаа, Ханын эвтэй хотол дундаа Малын хишигтэй нутаг дундаа Зулын вргвлтэй хоймор дундаа
Зуншлага асуужээ суугааг санадаг хyyгийн сэтгэлээ Yгyй хойгуур нь мартаж сандаахдаа эд ЗYЙлсээ эмхэлж хYн болдог жамыг ухааран шYлэглэжээ.
YYнчлэн, Ц. Хулан сайхан залуу аавынхаа тэргyyнд буурал орсныг анх Yзээд саваагyй томоогуй хyYхэд насаа тэр жилийнх нь шувуудтай хамт буцаасан, санчигт нь нэмэгдэх менген сорны тоолонд жаргаана даа тэгвэл гэхэд санаснаар даанч болохгуй яваагаа,
БYYвэйт хонгор ижийн тухай дуу мэдээж олон БYдэгхэн гардаг зураг шиг санаатай хийдэг алдаа шиг Бухий л орчлонд харин аавын ач гэж дуулдаггYй БYгдийнх нь аав ямар миний аав шиг биш дээ хэмээн Yнэн менийг ухаарсан ухаарлаа шYлэг болгон хайлжээ.
Мен монголын уран зохиолын нэгэн салаа мечир болох хyYхдэд зориулсан уран зохиолын ЗYЙлд аавын тухай дYр дYрслэл цеенгуй бий бегеед энэ тухайд хyYхэд багачуудын сэтгэлд орших аавын дYр терхийг дYрслэн гаргаснаараа онцлог юм. Хyyхдэд зориулсан шYлгийн онцлог нь богино Yrc, харилцан яриа, хэлний аялгыг их шаарддаг гэдгийг Ж. Дашдондогийн «Аав» шYлэгт: Ааваас би Асуулаа Аав аа Аав аа
Qepee ma naгaaд Qndep Soncon km Sэ? Aaenadad Xapuynnaa. Ancbm yyncbiH Sapaaг Aae Hb XYYдээ xapyynax гэм Qndep Soncon km daa rex мэтнн-эн aa-ra, aa-ra Yr, erYY-6эpннr ohobhtoh xэpэг.пэ:®ээ. MeH TO-roM, cyy-xo-6ocoh mY-ror Hb xyyxahhh xэ. apuar xer:YY.эxэA TycraM. XapuH Yprэ.:;н.cэн YruHH 3oxho-hh xyBbg erYY.6эp Hb 6o™ho, rHmYYflHHH 6aHp-a- Hb 3eB, ro-gyy xapu^aH apuaHH apraap 6ннcэн 6aMgar Гэxflээ xyyxahhh Hac cэтrэxYнн OH^norroH x0-600T0Hr00p HaMpyy-ra caMTaM, Yr erYY.6эpннн too ux, xyyxamhh xэ. apu-ar xer^YY-:, HaMpyy-ax 6hhhx HagBapwr caM:pyy-ax Y-rep gyypaM- 6yxmh 3oxho-6Yтээ. 6ac 6aM: 6o-gor.
YP flYH
MeHreH Tyn^aagac mnr Mepyya
flppHO gaxuHH rYH yxaaHg cэтrэ.тэн xo-6orgox 3ypraaH TepeH TyrexYH (мэApэxYн) 6aMxaac ragHa 6HeHHH мэApэxYнн эpxтннн yM- a:H--araaHH yp AYH 6ywy Tycra-xэpxэн gaM:uH Tapxgar 6aHg-Hr н.эpxнн.cэн 6нетэн xo-6ootoh 3ypraaH TepeH ty^xyh 6aMx 6ereeg энэ Hb aypchhh цоrцтон xo-6orgoH rapH нpflэr mm. EyggwH эx cypBa-:Hg: «Thhh MЭAЭXYH a-HH xэмээвээc thhh MЭAЭXYHH 3ypraaH Hyy-raH 6e-ree. Hyahhh tkhh MЭAЭXYH xннrээA hmx 6a xaMap, xэ. xннrээA 6ue, cэтrэ.ннн tkhh MЭAЭXYH 6o-oh» rэcэн 6aMx 6ereeg tyyhmh^ нэr 6yph-TOh AЭ.rэpYY.эн YЗYY.ЭXAЭЭ:
^ Hyahmh tmhh MЭAЭXYH a-uH xэмээвээc HYAЭHA mYтэ:, AYPCЭA 3opb: Tyc Tyc tmhh yxax 6o-oh.
Hmxhuh tmhh MЭAЭXYH a-uH xэмээвээc ннxэнA myT3:, gyyg 3opb: Tyc Tyc tmhh yxax 6o-oh.
^ XaMpwH tmhh MЭAЭXYH a-uH xэмээвээc xaMapT myT3:, Yнэpт 3opb:, Tyc Tyc tmhh yxax 6o-oh.
Хэ.ннн tmhh MЭAЭXYH a-uH xэмээвээc xэ.энA my^:, aMTag 3opb: Tyc Tyc tmhh yxax 6o-oh.
EMeKHH tmhh мэAЭXYн a-uH xэмээвээc 6ueA myT3:, xYpэ.цэxYHA 3opb: Tyc Tyc tmhh yxax 6o-oh.
Cэтrэ.ннн tmhh MЭAЭXYH a-uH xэмээвээc cэтrэ.A mYтэ:;, homa 3opb:, Tyc Tyc tmhh yxax 6o-oh» xэмээн gypgcaH 6mh.
fl^px 3ypraaH tmhh мэAЭXYнн эxннн TaB Hb мэApэxYнн ragaag TaBaH эpxтнээc cэтrэ.тэн xo-6orgox xapu^aa xaMaap-HH yp AYHA YYCcэн мэApэ. Tecee-e- 6ywy epeHXMHgee cэтrэ.ннн o6beKTToM xapbцcaн Tycra-HH yp AYHr н.эpxнн.cэн xэpэr wm. Эцcннн 3ypragyraap cэтrэ.ннн tmhh MЭAЭXYH Hb ragaag TaBaH мэApэxYнн эpxтннн tmhh MЭAЭXYHH yp AYh 6ywy eepuMH aotooa yxaMcpwH He-ee xaMaap-aac 6mh 6o-coh cэтrэ.ннн cy6bекттэн xapbцcaн Tycra-wr н.эpxнн.cэн xэpэr.
XapuH aotooa, ragaag cэтrэ. (ga-g yxaMcap, yxaMcap-argcaH 6aнAa.)-ннн xapn^aH нexцe.Aex 6aHg-Hr н.эpxнн.эx maapg-arwH y-Maac 3ypragyraap cэтrэ--bmh tmhh мэA.ннн mYтээнннr TOMbeo-oxHH Ty-g «cэтrэ.ннн a3ryyp»-wr YHACЭн
зургаан тийн мэдэхYЙн язгуур дээр нэмж, нийт сэтгэлтэй холбогдох сэтгэлийн долоон язгуурыг тоочин Yзyyлжээ. Негее талаас мэдрэхYЙн эрхтэнтэй шууд холбогдох таван тийн мэдэхYЙн язгуурын шYтээн тус тусынх нь эрхтэн болох бегеед сэтгэлийн тийн мэдэхYЙн язгуурын шYтээн нь зургадугаар эрхтэн буюу сэтгэлийн (дотоод) эрхтэн гэж YЗДЭГ юм.
Сэтгэлийн тийн мэдэхYЙ буюу зургаа, долоо дахь мэдрэхYЙг хамгийн ихээр агуулсан сэдэв нь эцэг эхийн элбэрэл хайр юм. Олон олон шYлэгч ухааны тэнхээ, Yгийн урнаа дайчлан сэтгэл ЗYрхнээсээ хандан бичдэг учраас манай яруу найрагт эх эцгийн тухай цеен^й сайхан бYтээл байдаг бегеед ялангуяа, тэнгэр адил саруул ухаантай далай мэт уужим сэтгэлтэй, амьдралын сургаал сургамжлах тухай эцгийн дуулал нь цеен^й байдаг.
Д. Гомбожавын «Чимхyyр» (1963), П. ПYрэвсYрэн «Эцгийн гар» (1963) шYлэгт эцгийн ач, энэрэл хайрын тухай тодорхой ЗYЙлээс санаа авч илэрхийлсэн бол Б. Бэгз-CYрэн «Аав» шYлэгтээ:
Аав гэдэг нэр зуухийн твдий амар биш Алив нэрний овог болох твдийхвн биш Аав гэдэг нэрэнд алаг урийн заяа бий
хэмээн «аав» гэдэг нэр хичнээн хYндтэй агаад сэвтээж болохгуйг егуулсэн бол Н. Нямдорж «Аавын сургаал» шYлэгтээ: Тогтоож авах нь толгойтой XYнд Тос болохоор, тус болохоор
Тун ч их юм сургадаг гэж аавынхаа сургаалыг санан санан бичсэнээс сэтгэлд уяатай явдаг аавын хэлэхYЙ буюу амьдралын мен чанар тодорном.
Б. ЛхагвасYрэн «Тэр хех менхийн уул- миний хyyгийн уул» (Ачит эцэг Бавуу-даа, 1980) шYлэгтээ:
Ургах нарыг духдаж дYнхийнэ Унах нарыг YYPч ханхайна Наран шингэдэггYй Навч нь ганддаггYй Хвх мвнхийн уул
гэж зохиолч эцэгтээ зориулсан шYлэгтээ аавынхаа сэтгэлийн догдлолыг илчлэн гаргасан аяс ажиглагдах бол, ХYYгээ сайн явааг дуулаад ДэргэдYYP нь дуулж внгврсвн Дуулж байна лээ, миний XYYгийн хвх мвнхийн уул Хвгшнвв нутаглуулчхаад ДэргэдYYP нь уйлж внгврсвн Уйлж байна лээ, миний XYYгийн мвнхийн уул гэснээс Yзэхэд жаргал, зовлон CYлэлдэн байдаг хYний амьдралыг «хех менхийн ууланд» нэвт шингээн тэлмэн зэрэглээн дунд адуу шиг цовхчих тэр хех менхийн уул адуун CYргийн дундаас чиний морь хэмээн унага ногтолж егехеес ч a^YY санагдсан нь шYлгийн егyyлэмжээс илхэн байна. Тиймдээ ч агт мориноос илyy амьд байга-лийг эрхэмд Yзэх гэсэн санааг энд зориуд шигтгэж егсен байна. Тэгвэл, «Xyy» / Саранхехее/-дээ зориулсан шYлэгт, Yр минь ур минь Yyрийн туяаны ур минь
Энэ MomoR opHb meRee cyMHaac ЗYpхээ нyyxгYU 3oprn
Эc 6YXэнд HUHb mингэг гэw uwuu maHb eRгиuг HUHb хeдeRгeceн 6auw maapHa hum r new hu эc нaдeaR Эцэг HUHb xowum 6yRmuH дopoo дaapнa rex мэт gээpx myrorr oxhhh caHaa ypg, ypuHH caHaa yy.aHg» regruHr Hyxa.H.aag ээ« xyH yp xYYxцнннxээ Te.ee xнннээн ux caHaa 30bhh« aBgruHr эc yxaapBa. «эцэr HHHb xo«hm Gy.muH gopoo h gaapHa» xэмээн raHxaMmHrraH caHaar cэтгэ. цоннpцоxyHц aHMmuriaH erYY.«ээ. MeH «XYYцээ yHmux my.ror»-T: Aae Hb XYYгээ coгmyy neaxb^ хapaхaд ARmaH ypuuh 6aгaнa гaнхa№ 6aux mm yumau Aaebгaa hu Rae xoep 6oRгow Y33w 6amaa Нэг Hb Yхэхэд
Нeгee Hb YRдэх wm mm дэeэpн 6amaa Hu 6идэн xoep хэн хэндээ гaнцхaн wm mYY, yp MUHb! гэcэн xэcэгт roreh armuH, toxho. xoepoop ypryy.aH rapra« нpcэн aMbgpa.biH yroHuHr Yrээp apraga« yxaapyy.caH GaHHa.
TyyH.TOH, fl. fflarцapcYpэн «Эpцэнэ» /XYYцээ 30puy.caH/ mY.эгтээ: AaebHxaa eгceн apuyH ^pum AMb mигээ xaupRaw neaapau xyy MUHb xэмээгээg энэ epтeнцнHн Hy.yy GyxHuHr эpцэнэ rэ« rop.ro^ryH, aaBbrnxaa erceH ropuHr aMb mнrээ xaHp.a« aBaapaH xэмээн cypraM«u.caH Hb «gyygax ropuHr эцэr эx Hb erger, gyypbcax нэpнHr eepee o.« aBgar» rэcэн caHaar gaM gaBxapiaa cypгa«ээ. Ц. Эpцэнэ «AaBgaa» 30puy.caH mY.эгтээ, ^HX3p yyRC xex ycHb xnзгaapm ynamau Энxэp дyRaaxaн muhuu xex yyR MUHb Hap ээcэн энгэpm HUHb ypгaw mepeeд yHaw нoupcoxдoo
ffsp xex нyRyyнд HUHb mYRгээ YRдээw дэRXUuн mee pyy oдbwy... гэcэн GaHgar. Цэнxэp yy.c, xex ycHbi Hyiar, aaB xoepoo цээц.эx cэтrэ.ээp Gннcэн caHaa TogopH GaHHa.
n. ПyвcaнцэpэнrнHн «AaBgaa» my.3r Hb эцэr xyHuH gyp TepxuHr H.TreH xa-pyy.axag Hyxa. GaHp эз.эxнHн цээp «AaBaa rэ« gyyga« энrэpнHr HHHb Ha.« cyyraag aMHHH.aH apuMaap caHargax Yцэm opoH GaHx wm» x|эмээн эцэr xyHuH opoH 3aH rэpт TeguHryH cэтrэ.ц YryH.ror^« GaHcHbir cэтrэ. muMmpyy^M ypaH цYpcэ.«ээ. ApgbiH ypaH 3oxho.h T. Ta.caH «AaebH мaгmyy» mY.эгтээ, AamRax Hb эгээ r acгaR xyp ARгaдax Hb m r эp xap cyp AMURcaH цeeн 6ypxдbн cyp
Aae MUHb нaддaa xYMYH-Hap гэcэн Hb eB rerm цээц xyMyyH Go.rox rэ« epmee., зэм.э.ээp Ypээ тэrmxэн «o.oogoH xyMYY«Yy.n^r aaBbiraa xaiyy mupyyH, yy«yy ryHgYYryH, 3aH GaHg.bir Hb HagMar цYpcэ.cэн GaHx Ga xaHp.aH энэpэx Yзэ. нэвт mннгэcэн GaHHa. T. ra.caHruHH э.Gэpэ. aH.a., энэpэ. xaHpbiH cэцэвтэH my.ryyg Hb yira caHaa ypaH apyy Tog TOMpyyH gypc.ro.reH xэн h yHmuxag ээ«нHн cyyH cэтrэ., aaBHH yy«HM gyp нYцнээ Tog gypc.ror^« GaHgraapaa OH^nor wm.
Э. my.ruHr «3oxhct aa.ryyHbi TO.b»-HHH 3apuM ннмэгтэH xo.Goh aBH Yзэxэц coHupxo.ToH gyp 3ypar rapH GaHHa. Xypaax agu.Tra. Hb xoep WMHr h«h.-CYY.эxцээ h. нэr 3yH.HHr eryy.«, HaHag Gycag ga.g 3yH.HHr Hb Gac agu. GaHxaap
найруулах ухаан болно (Гаадан, 1986: 29). Дээрх шYлэгт, аав xyh™ аашлахыг «асгал хур»-тай, алганы амт егехийг «эр хар сур»-тай тус тус адилсгаж, CYYл-чийн хоёр мерендее дYрийг нь улам тодруулж, «Бурхдын CYP», «XYMYH-нар» хэмээн илэрхийлэн хураасан байна.
Аашлах нь Асгал хур
Алгадах нь Эр хар сур
Амилсан цеен бурхдын сур
Аав минь наддаа хумун-нар
Аав минь наддаа хумун-нар
Амилсан цеен бурхдын сур
Алгадах нь Эр хар сур
Аашлах нь Асгал хур
ДYГНЭЛТ
Аавын тухай сэдэв нь монголын уран зохиолд чухал байр суурийг эзэлдэг. Уран бутээлч бурийн эн туруун бичих туурвих дуртай сэдвийн нэг бегеед нийгэм, туухийн еер нехцел, урт удаан хугацааны явцад утга агуулгаараа гунзгийрэн, урлах эрдмийн хувьд баяжин хегжсеер едгеег хурч ирсэн байна.
Аавын тухай сэдэвт бутээлууд нь монголчуудын ааваа гэсэн сэтгэлгээний илрэл, эр хунийг эрхэмлэн узэх уламжлалт узэл, нуган ур, эрэгтэй хуухдийг дээдлэн узэх, гал голомт, эх орны тухай, ундэсний узэлтэй заавал ч угуй холбогдож байгаагаараа бусад сэдэвт бутээлуудээс евермец онцлогтой юм.
«Тэнгэр аав минь», «Бурхан аав минь» гэх мэт харуусалт угсийг халаг-лах, харуусах сэтгэлийн енге аясаар ихэвчлэн хэрэглэж, дурсамжийн цагаан манан татуулсан байхын дээр аавын тухай дурийн гол егуулэмжийг эцэг хуний немер неелег, холч ухаан бодол, захиа сургаал, ур хуухдээ гэсэн сэтгэлтэй холбон уужим, уудам, дэлгэр, тэнгэр, далай мэт гэхчлэн энгуй их гэсэн гол дур дурслэлийг бий болгож байгаа нь аавын сэдэвт яруу найргийн гол онцлог болж байна.
Yнэн уг, жинхэнэ найраг гэдэг менх нас, ургэлжийн унэлгээтэй, цаг уеч бус мен чанартай байдгийг мартаж болохгуй... Монгол хуний ертенцийг узэх узэл, сэтгэл зуй, зан чанарын давтагдашгуй шинжуудийг нээх, монгол хун бур еерийгее хун шиг амьдрах гэдэг узэл санааг баталгаатай болгох шаардлага, цаг нэгэнт болжээ (Галбаатар, 1996).
«Нарлаг вндвр Алтайн ууланд
Намрын хяруу унаа даа
Настай буурал аав минь
Намайгаа харуулдан суугаа даа (Т. Юмсурэн)
Ашигласан ном зохиол
а. Эх зохиол
Бадарч Пунцагийн (1999). «Хеерхий» найраглал. МУЗД-65 (Монголын уран зохиолын дээж. Хойшид МУЗДгэх). Улаанбаатар. 198-201.
Банзрагч Дашзэвэгийн (2006). «Хээр морьтой хун». Монголын сонгомол яруу найраг. Улаанбаатар.
Бархуу Нацагийн (1995). «Аавын хээр» шулэг. МУЗД-8. Улаанбаатар. 32-33.
Гаваасурэн Лигдэнсурэнгийн (2004). «Зуудэнд уяатай аав» дууны шулэг. МУЗД-108. Улаанбаатар. 168.
Галсан Тангадын (1995). «Миний аав» шулэг. МУЗД-10. Улаанбаатар. 269-270.
Гомбожав Доржийн (2002). «Аав минь» шулэг. МУЗД-88. Улаанбаатар. 111; «Аавын хацар» шулэг. МУЗД-88. Улаанбаатар. 126.
Давааням Данигайн (2004). «Аавын ухаан» шулэг. МУЗД-106. Улаанбаатар. 425-426.
Дагвадорж Чойсурэнгийн (2003). «Аавдаа» шулэг. МУЗД-102. Улаанбаатар. 71; «Хуу минь, би чамайгаа нэг их сайхан хайрлах гэсэн юм» шулэг, МУЗД-102. Улаанбаатар. 76-77.
Дашбалбар Очирбатын (2001). «Бодол» шулэг. МУЗД-74. Улаанбаатар. 64-65; « Намрын ухаа-рал» шулэг. МУЗД-74. Улаанбаатар. 78-79; «Сэтгэл, ухаан хоёр» шулэг. МУЗД- 74. Улаанбаатар. 244; «Элегия» шулэг. МУЗД-74. Улаанбаатар. 92-97; «Ялан дийлэхийн ухаан» шулэг. МУЗД-74. Улаанбаатар. 245.
Дашдамба Цэрэнжамцын (2004). «Миний охины терсен едер» шулэг. МУЗД-107. Улаанбаатар. 151.
Дашдооров Сормууниршийн (1981). «Аавын уг». Монголын шилдэгяруу найраг. Улаанбаатар.
Доржпалам Барнангийн (2002). «Юугаа ч хайрлаагуй аав аа» шулэг. МУЗД-88. Улаанбаатар. 358.
Доржцэрэн Навааншаравын (2004). «Аавууд» шулэг. МУЗД-106. Улаанбаатар. 483.
Дулам Сэндэнжавын (2004). «9вее маань тэр едрее...» шулэг. МУЗД- 93. Улаанбаатар. 154.
Дулмаа Шагдарын (2000). «Аав минь ажилсаг хун байлаа» шулэг. МУЗД-97. Улаанбаатар. 125-127; «Эцгийн голомт» шулэг. Улаанбаатар. 26.
Жамьяан Дагвын (1981). «Хуу минь». Монголын шилдэг яруу найраг. Улаанбаатар.
Лхагвасурэн Бавуугийн (1999). «Ачдаа улдээх шулэг». МУЗД-62. Улаанбаатар. 223; «Маргааш миний хуу цэрэгт мордоно» шулэг. МУЗД-62. Улаанбаатар. 104-105; «Хуудээ унших шулэг». МУЗД-62. Улаанбаатар. 112; «Эр хунийг хайрлаж яваарай» шулэг. МУЗД-62. Улаанбаатар. 90-91.
Пурэвсурэн Пурэвжавын (1999). «Аавын захиа» шулэг. МУЗД-64. Улаанбаатар. 59.
Сумьяа Доржпаламын (2004). «Нутаг амьтай аав» дууны шулэг, МУЗД-107. Улаанбаатар. 568.
Сундуй Бат-Очирын (2004). «Ухаан хайрласан аав» шулэг. МУЗД-108. Улаанбаатар. 330-334.
Сундуй Оюунбадамын (2004). «Аав, хуу хоёр» шулэг. МУЗД-106. Улаанбаатар. 551.
Сурэнжав Шаравын (1998). «Миний охин» шулэг. МУЗД-45. Улаанбаатар. 277-279; «Энхрий жаахан охин минь» шулэг. 281; «Нэг модны намтар» дурсамж. 36-37.
Сэнгээ Дашзэвэгийн (1998). «Аавын захиа» шулэг. МУЗД-42. Улаанбаатар. 32.
Сэрээнэн Ономын (1995). <^нээн хуу минь тэгдэг юм» шулэг., МУЗД-10. Улаанбаатар. 380-381.
Уянга Шагдарын (2004). «Аав» шулэг. МУЗД-108. Улаанбаатар. 358-359.
Хангайсайхан Хурэн-Алагийн (2004). «Аавдаа бичих захидал» шулэг. МУЗД-98. Улаанбаатар. 153.
Хулан Цоодолын (2004). «Аавдаа» шулэг. МУЗД-108. Улаанбаатар. 388-389.
Хуушаан Лувсандамбын (2001). «Аав минь адуучин явсан туух» найраглал МУЗД-76. Улаанба-атар. 214-233; «Миний эцэг» шYлэг. МУЗД-76. Улаанбаатар. 133; «Эцгийн хайр» шYлэг. МУЗД-76. Улаанбаатар. 134.
Х-урэлбаатар Бямбажавын (2002). «Аавдаа ергесен зул» шYлэг. МУЗД-84. Улаанбаатар. 134; «Алс хол зориход аавын захисан yto шулэг. МУЗД-84. Улаанбаатар. 66; «Эцгийн гэрийн хоймор нар дагаж суугаад». МУЗД-84. Улаанбаатар. 95-96.
Цоодол Денгетийн (2001). <^р минь -ур минь» шулэг. МУЗД-72. Улаанбаатар. 79; «Орой Эрэн-цэн» шулэг. МУЗД-72. Улаанбаатар. 299-304.
Цэдэндорж Мишигийн (1998). «ХYний мер» шулэг. МУЗД-51. Улаанбаатар. 218-221. Чилаажав Хайдавын (2004). «Аавдаа би хайртай» дууны шулэг. МУЗД-108. Улаанбаатар. 428. Шагдар Жамцын (1981). «Аавын хайр». Монголии шилдэг яруу найраг. Улаанбаатар. ШагдарсYрэн Данзанямын (2002). «Эрдэнэ» шулэг. МУЗД-88. Улаанбаатар. 21. Ширчинсурэн Мишигийн (1998). «Аав Yхэл бид гурав» шулэг. МУЗД-54. Улаанбаатар. 162-164; «Уужим энэ дэлхийд эцэг шиг хун байх нь ээ би» шулэг. МУЗД-54. Улаанбаатар. 183-184; «Хоёр морь аав бид дерев» шулэг. МУЗД-54. Улаанбаатар. 165-168; «Хуугийн хелийн чимээ» шулэг. МУЗД-54. Улаанбаатар. 88-92; «Эцгийн гэрийн гал» шулэг. МУЗД-54. Улаанбаатар. 175.
Эрдэнэбаатар Хеедеегийн (2006). «Урианхайн хех уулс». Монголии сонгомол яруу найраг. Улаанбаатар.
Эрдэнэбат ЛувсанчYлтэмийн (2004). «Хуудээ хэлэх шулэг». МУЗД-108. Улаанбаатар. 279. Эрдэнэ-Очир Арлааны (2004). «Дорноговь руу галт тэрэг хедлехед» шYлэг. МУЗД-108. Улаанбаатар. 506.
Явуухулан Бэгзийн (1998). «Эцгийн дурсгалд» шулэг. МУЗД-34. Улаанбаатар. 1998. 90-92; «Тэхийн зогсоол» дууль. МУЗД-34. Улаанбаатар. 293-297.
б. Судалгааны бутээлууд
Байгалсайхан, С. (1995). Уран зохиол шинжлэлийн удиртгал. Улаанбаатар.
Батхуяг, П. (2006). Яруу найргаар ярилцахуй. Улаанбаатар.
Белинский, В. Г. (1947). Избранные сочинения. Т. 28, Москва.
Гаадан, Х. (1986). Зохист аялгууны толин дахь адилтгал зYйрлэл. Улаанбаатар.
Галбаатар, Д. (1996). Эрс эргэлтийн босгон дээр. Улаанбаатар.
Дашбалбар, О. (1991). Бурханы мэлмий. Улаанбаатар.
Лувсанцэрэн, Г. (2001). Твв узлийн философийн онолын ундэс. Философийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан диссертаци. Улаанбаатар.
Монголын орчин Yеийн уран зохиолын товч mYYх (1968). Улаанбаатар.
Монголын сонгомол вгYYллэг (2007). Улаанбаатар.
Монголын сонгомол яруу найраг (2007). Улаанбаатар.
Монголын шилдэг вгYYллэгYYд (1971). Улаанбаатар.
Монголын шилдэг яруу найраг (1981). Улаанбаатар.
Сампилдэндэв, X. (1990) Яруу найргийн шинэ твлвв. Улаанбаатар.
Хурэлбаатар. Л, (1989). Сонгодогуламжлал монгол яруу найраг. Улаанбаатар.
Цэнд, Д. (1972). Монголын орчин Yеийн уянгын яруу найраг. Улаанбаатар.
Энхбаяр, С. (1995). Ирэхурсгал. Улаанбаатар.
Энхбаяр, С. (2019). Утга зохиолын онол. Улаанбаатар.
Явуухулан, Б. (1990). Туувэр зохиол. Улаанбаатар.
Scovel, Th. (2000). Psycholinguistics. Oxford University Press, Oxford.
References
a. Original text
Badarch Puntsagiin (1999). Poetry «Poor». SOML-65 (Samples of Mongolian literature, hereinafter referred to as SOML). Ulaanbaatar. 198-201(in Mongolian).
Banzragch Dashzeveg (2006). «The Man on the Steppe Horse». Mongolian Classical Poetry. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Barkhuu Natsag (1995). Poem «Father's steppe». SOML-8. Ulaanbaatar. 32-33 (in Mongolian).
Gavaasuren Ligdensuren (2004). Poem of the song «Dad tied to a dream». SOML-108. Ulaanbaatar. 168 (in Mongolian).
Galsan Tangad (1995). Poem «My father». SOML-10. Ulaanbaatar. 269-270 (in Mongolian).
Gombojav Dorjiin (2002). Poem «My father». SOML-88. Ulaanbaatar. 111; poem «Father's cheek». SOML-88. Ulaanbaatar. 126 (in Mongolian).
Davaanyam Danigain (2004). Poem «Father's Wisdom». S0ML-106. Ulaanbaatar. 425-426 (in Mongolian).
Dagvadorj Choisuren (2003). Poem «To my father». S0ML-102. Ulaanbaatar. 71, «Son, I want to love you very much», verse, S0ML-102. Ulaanbaatar. 76-77 (in Mongolian).
Dashbalbar Ochirbatyn (2001). Poem «Thoughts», SOML-74. Ulaanbaatar. 64-65, Poem «Autumn Wisdom», SOML-74. Ulaanbaatar. 78-79, Poem «Mind and Mind», SOML-74. Ulaanbaatar. 2001. 244, Poem «Elegy», SOML-74. Ulaanbaatar. 2001. 92-97, Poem «The wisdom of victory», SOML-74. Ulaanbaatar. 245 (in Mongolian).
Dashdamba Tserenjamtsyn (2004). Poem «My daughter's birthday». SOML-107. Ulaanbaatar. 151 (in Mongolian).
Dashdoorov Sormuunirshiin (1981). «Father's word» is the best Mongolian poetry. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Dorjpalam Barnan (2002). Poem «Father who did not love anything», SOML-88. Ulaanbaatar. 358 (in Mongolian).
Dorjtseren Navaansharav (2004). Poem «Fathers». SOML-106. Ulaanbaatar. 483 (in Mongolian).
Dulam Sendenjav (2004). Poem «My grandfather that day...». SOML-93. Ulaanbaatar. 154 (in Mongolian).
Dulmaa Shagdar (2000). Poem «My father was a hard worker». SOML-97. Ulaanbaatar. 125-127, Poem «Father's hearth». SOML-79. Ulaanbaatar. 26 (in Mongolian).
Jamyaan Dagwyn (1981).«My son» is the best. Mongolian poetry. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Lhagvasuren Bavuu (1999). «Poems to leave to grandchildren». SOML-62. Ulaanbaatar. 223, Poem «Tomorrow my son will go to the army». -62. Ulaanbaatar. 1999. 104-105, «Read to Your Son». Ulaanbaatar. 1999. 112, Poem «Love a man», -62. Ulaanbaatar. 90-91(in Mongolian).
Purevsuren Purevjav (1999). Poem «Father's letter». SOML-64. Ulaanbaatar. 59 (in Mongolian).
Sumyaa Dorjpalamyn (2004). Poem of the song «Father with a homeland». - 107. Ulaanbaatar. 568 (in Mongolian).
Sundui Bat-Ochirin (2004). Poem «Wise father». SOML-108. Ulaanbaatar. 330-334 (in Mongolian).
Sundui Oyunbadam (2004). Poem «Father and son». SOML-106. Ulaanbaatar. 551 (in Mongolian).
Surenjav Sharav (1998). Poem «My daughter». SOML-45. Ulaanbaatar. 277-279, «My dear little girl», verse. 281, «Biography of a tree». 36-37 (in Mongolian).
Sengee Dashzeveg (1998). Poem «Father's letter». SOML-42. Ulaanbaatar. 32 (in Mongolian).
Sereenen Onom (1995). Poem «That's what my true son does». SOML-10. Ulaanbaatar. 380-381 (in Mongolian).
Awakening Shagdar (2004). Poem «Dad». SOML-108. 358-359 (in Mongolian).
Khangaisaikhan Khuren-Alag (2004). Poem «Letter to my father». SOML-98. Ulaanbaatar. 153 (in Mongolian).
Khulan Tsoodol (2004). Poem «To my father». SOML-108. 388-389 (in Mongolian).
Monk Luvsandamba (2001). Poem «The story of my father as a horseman». SOML-76. Ulaanbaatar. 214-233, Poem «My father». SOML-76. Ulaanbaatar. 133, «Father's love» poem. SOML-76. Ulaanbaatar. 134 (in Mongolian).
Khurelbaatar Byambajav (2002). Poem «Candles offered to my father». SOML-84. Ulaanbaatar. 134, «Father's words to go far away». SOML-84. Ulaanbaatar. 66, «Following the Father's House». SOML-84. Ulaanbaatar. 95-96 (in Mongolian).
Tsoodol Dungutiin (2001). Poem «My children, my children». SOML-72. Ulaanbaatar. 79, Poem «Oroi Erentsen». SOML-72. Ulaanbaatar. 299-304 (in Mongolian).
Tsedendorj Mishig (1998). Poem «Human footprint». SOML-51. Ulaanbaatar. 218-221 (in Mongolian).
Chilaajav Khaidav (2004). Poem of the song «I love my father». SOML-108. Ulaanbaatar. 428 (in Mongolian).
Shagdar Zhamtsyn (1981). «Father's love». The best Mongolian poetry. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Shagdarsuren Danzanyam (2002). Poem «Treasure», SOML-88. Ulaanbaatar. 21 (in Mongolian).
Shirchinsuren Mishig (1998). Poem «Daddy and I are three». SOML-54. Ulaanbaatar. 162-164, Poem «I will be a father like me in this vast world». SOML-54. Ulaanbaatar. 183-184, Poem «Two horses, father, four of us». SOML-54. Ulaanbaatar. 165-168, Poem «The sound of a boy's feet». SOML-54. Ulaanbaatar. 88-92, «Father's house fire» poem. SOML-54. Ulaanbaatar. 175 (in Mongolian).
Erdenebaatar Khoodoo (2006). «Blue Mountains of Uriankhai». Classic Mongolian poetry. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Erdenebat Luvsanchultem (2004). «Poems to tell to your son». SOML-108. Ulaanbaatar. 279 (in Mongolian).
Erdene-Ochir Arlaan (2004). Poem «When the train moves to Dornogovi». SOML-108. Ulaanbaatar. 506 (in Mongolian).
Yavuukhulan Bagzi (1998). Poem «In memory of the father». SOML-34. Ulaanbaatar. 90-92, Hymn «Tehiin zogsool». SOML-34. Ulaanbaatar. 293-297 (in Mongolian).
b. Research papers
Baigalsaikhan, S. (1995). Introduction to Literary Studies. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Batkhuyag, P. (2006). Conversation in poetry. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Byelinskii, V. G. (1947). Favorite essays. 28. Moscow (in Russian).
Gaadan, H. (1986). The analogy in the mirror of proper melody. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Galbaatar, D. (1996). On the threshold of a sharp turn. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Dashbalbar, O. (1991). The eyes of God. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Luvsantseren, G. (2001) Fundamentals of the Theory of Central Philosophy. Thesis for the degree of Doctor of Philosophy. Ulaanbaatar (in Mongolian).
A Brief History of Modern Mongolian Literature (1968). Ulaanbaatar (in Mongolian).
Mongolian classic story (2007). Ulaanbaatar (in Mongolian).
Mongolian Classical Poetry (2007). Ulaanbaatar (in Mongolian).
The best Mongolian stories (1971). Ulaanbaatar (in Mongolian).
The best Mongolian poetry (1981). Ulaanbaatar (in Mongolian).
Sampildendev, X. (1990). A new state of poetry. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Scovel, Th. (2000). Psycholinguistics. Oxford University Press, Oxford.
Khurelbaatar, L., (1989). Classical tradition of Mongolian poetry. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Tsend, D. (1972). Modern Mongolian lyric poetry. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Enkhbayar, S. (1995). Incoming flow. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Enkhbayar, S. (2019). Literary theory. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Yavuukhulan, B. (1990). Collection of literature. Ulaanbaatar (in Mongolian).
