CC BY
12УДК 930.85+82.12
евер монголын яруу найрагч
д. цэрэнванжилын найраглал, найрууллын ундэсний соёлын ач холбогдол
Цоморлиг С.
Монгол Улсын Улаанбаатарын их сургуулийн докторант Улаанбаатар, Монгол Улс E-mail: 2676423124@qq.com
Товч хураангуй
Яруу найраг бол уран зохиолын терел ЗYЙл. Жинхэнэ яруу найраг бол шидэт юм. гоо Yзэсгэлэн, сэтгэл хедлел, мэдрэмж, хайр, амьдрал Yгээр дамжуулан илэрхийлж чаддаг. Яруу найргийг соёлын илрэл болгон тодруулах зорилгоор монголчуудын бYтээсэн яруу найргийн эрдэнэсээс гайхамшигуудыг олж нээх хэрэгтэй. 1980 оноос Эвер Монголын яруу найрагт ихээхэн хувиралт гарсан билээ. YYнээс емне Yед уран зохиолыг нам терийн Yзэл суртлын хатуу шаардлагаас болоод амьдралын уянга, байгалийн зураглал хааяа нэг харагдсаныг эс тооцвол челеет уянга, тYYхийн сэ-дэвт яруу найраг бараг байх^йтэй адил байжээ. 1970 оны CYYлчээс БYгд Найрамдах Хятад Ард Улс нь гадаадтай челеетей харилцан, улс орнуудтай соёлын солилцоог ахиулах хандаштай болсноос Хятадын шинэ Yеийн шYлэгчдийн дунд модернизмын чиглэлийн яруу найргийн ернелт гарч, уран зохиолд шинэ енге аяс бий болсон байна. Эвер Монголын яруу найраг ч маш тYргэнээр шинэ амьсгал авч эхлэн угийн уламжлалт Yндэсний яруу найргийн хэв маяг дээр модернист яруу найргийн шинэ хэв маягийг идээшYYлэн хэрэглэж Yндэстний тYYxийн талаар эргэцYYлэл тунгаалт хийж, Yндэстний хувь заяаны талаарх бодлогошролын уран сайхны ч цоо шинэ арга барилаар илэрхийлж эхэлсэн байна. Яг энэхYY тYYxэн цаг Yед Д. Цэрэнванжил нь наяад оны эхэн Yеэс яруу найргийн гараагаа авч, шинэ цаг Yеийн яруу найргийн хошууч болсон байна. Д.Цэрэнванжил Эвер монголын утга зохиолын дээд шагнал "Солонго" шагналыг «Дереен дээр ендийсен дэлхий» найраглалаараа 1987 онд хорин зургаан насандаа, 2008 онд дечин долоон насандаа «Нууц товчооноос тасарсан адуу» найраглалаараа хYртсэн.
Тулхуур уг
Эвер Монгол, яруу найраг, Д. Цэрэнванжил, соёл, найраглал.
65
0 ®
UDC 930.85+82.12
national cultural significance of poetry of inner mongolia poet d. tserenvanzhil
Tsomorlig S.
Doctoral student at Ulaanbaatar University, Ulaanbaatar, Mongolia E-mail: 2676423124@qq.com
Annotation
Poetry is a literary genre. True poetry is magic. beauty, emotions, feelings, love and life can be expressed through words. In order to highlight poetry as a cultural manifestation, we need to discover the wonders of the poetic treasures created by the Mongols. Since 1980, there has been a significant transformation in poetry in Inner Mongolia. In earlier times, literature was almost like free poetry and historical fiction, except for the occasional appearance of natural imagery of life, due to the strict demands of partisan political ideology. Since the late 1970s, the people's Republic of China has had to deal with foreign freedom and advance cultural exchange with countries, and a new generation of Chinese poets has developed a new tone in literature. The poetry of Inner Mongolia has taken on a new breath and has developed a new style of modernist poetry in the traditional style of National Poetry, reflecting on the history of the nation and expressing a completely new way of thinking about the fate of the nation. At this very historical time, D. Tserenvanzhil took a career in poetry from the beginning of the eighties and became a major in poetry for the New Times. D. Tserenwanzhil won the Supreme literary prize of Inner Mongolia, the Rainbow prize, for his composition "the world on a high rise" in 1987 at the age of twenty-six, and in 2008 at the age of forty-seven, for his composition "the horse who broke the secret".
Keywords
Inner Mongolia, poetry, D. Tserenwanzhil, culture, poem.
© ®
66
ОРШИЛ
Д. Цэрэнванжилын найраглалын ундэсний шинж
"Грекийн хийе, бYтээе гэсэн угнээс гаралтай, том хэмжээний шулэглэсэн зохиол ба тууний eгYYлэмж нь хYYрнэлийн ба уянгын шинжийг хадгалсан байж болдог. Эртний ба дундад зууны Yед гарсан том хэмжээний зохиолуудыг голдуу нэрлэдэг бегеед их туульсыг ч ингэж нэрлэх явдал бий. Анх YYCЭж буй болж байсан найраглалын Yндсэн шинж нь зохиогч^й домгийн болон Yлгэр туульсын сэтгэлгээнд дулдуйдсан, их туульсын зохиолоос у^сэн буй болж тухайн улс Yндэстний туухэн онцгой ач холбогдол бYхий Yйлсийг YЗYYлсэн байдаг" (Байгалсайхан, 1995: 56) гэснийг баримталбал тэрбээр зургаан найраглал бичиж нийтлYYлжээ.
ТYYний дурсан ярьснаар "Миний хувьд монголчуудын ариун цайлган сэтгэл, адуу малтайгаа дервен ЗYг найман зовхистоо бэлчиж, уужуу уяруун амьдарч оро-гносон байгалийн араншингаар хYн нийгмээ тэтгэх бол юунаас ч эрхэм. Дэлхийд еер биднийг хайрлаж тэтгэдэг Yндэстэн байх^й. Бид монголоороо байх л учиртай, биднийг монголоор нь байлгаж чадах бух эд эрдэнэсийг евег дээдэс минь аль эрт нэгэнт бYтээжээ. Яруу сайхнаар яруу найргаа бодож сэтгэдэг сэтгэлгээгээ бид гадаадаас авах ёсгуй. Ингэж би «Дереен дээр ендийсен дэлхий», «Нууц товчооноос тасарсан адуу» гэдэг хоёр найраглалаа бичсэн" гэсэнчлэн тYYний энэ бYтээлийг уншихад Монгол ахуй ЗYYдлэгдэх шиг болдог.
ТYYний 1986 онд «Шилийнгол» сэтгуYлд хэвлYYлсэн «Дереен дээр ендийсен дэлхий» найраглал нь оршил уянга, чулуу, ой мод, мерен гол, ендерлег, тегсгел уянга гэх зургаан хэсэг мечлег уянгаар бYтжээ.
ХЭЛЭЛЦYYЛЭГ Нэг. Оршил уянга
Эх газар минь ээ Манаж явсан гал Мянган лан алт юм аа гэж Нар зутгуулэх аяныхаа Амьсгалын тоолонгоор захисан Сургаалыг чинь чагнаж Талын мвнгвн шуудэр шиг Монгол гэрийн хаяанд Газрын булээн амьсгаатай Хайрын буувэй нэмж тврлвв би. гэж эхэлдэг. Монгол хYн голомтын галаа бехеех^й манасаар ирсэн, эртний дээд-сийн захиа сургаалыг умартаа^й ирсэн ард тYмнийхээ Yг болгож тYухэн цаг Yеийн эхлэлийг яруу найрагч бичиглэсэн юм. Монгол гэрийг "талын менген шYYдэр шиг" гэж ЗYЙрлэсэн нь маш шинэ соргог дYрслэл байж: Нутаг алсын хвврхий бараа Нуудэл далласан уйтгартай тврлвв би Эх газар минь ээ
Эргэж хармаар санагдах Дандаа шаргал бYрийтэй Эх газар минь ээ
гэсэн нь нYYДЭл биднээс тасран холдож байгаа талаарх эмзэглэл байж, нYYДлийн ахуйд сэтгэл хоргодсон дандаа шаргал бYрийтэй монгол газартаа хайр хоргодсоноо челеет задгай мер бадгийн хэлбэрээр илэрхийлсэн. Хоёр. Чулуу
Энэ бвмбврцгийн тYYX Чулуу болно гэж эхэлж Чулууны дээгуур Он тооллууд тэмцэлдэж Уранхай тэмдэглэл болов.
Дээр егуулсэнчлэн "Чулуу" гэсэн Yг тус уран бYтээлчийн зохиол бYтээлд едий тедий бий. Энд тYYxийг чулуун дээрээс уншиж амьтай байсан бYхний ая дууг амь-гуй Yлдсэн чулуун дээрээс мэдрэн чагнаснаар бичсэн. Чулуу нь аливаа Yнэн ёсны менхийн бэлгэдэл ДYP болон илэрчээ.
Тус мечлег уянгын тегсгелийн хэсэгт:
Малынхаа хвл дагаж
Монгол газрын чулуу
Ачаа дагаж нYYдэллэж явна.
Газрын нэг чулууг
Буцааж шидэх зурх
Надад байхгYй.
гэж бичсэн нь нYYДЭлчин удамт ард тYмний амьдралын онцгой зураглал юм. Ачаа дагаж нYYДЭллэсэн чулууг буцааж шидэх тийм хатуу ЗYрх, зевхен монгол хYнд байх^йг сургамжилсан. Чулууг нYYДлийн бэлгэдэл болгон егYYлсэн. Гурав. Ой мод Чамайг хараад би Исгэрье гэж саналаа Итгэж ядмаар зураг шиг байгаль Их вндврлвгийн уул тайгаа Ид насныхаа хийморио хэмээн Исгэрье гэж саналаа би. гэсэн нь энэ эхлэлт нь монгол яруу найрагт урьд емне огт харагдаж байгаа^й сэтгэлгээний шууд тэсрэлтээр маш тулгам эхэлжээ. "Исгэрье гэж саналаа" гэсэн Yгээр уянгалынхаа айзам болгож, монгол хYний ой ухаан нь евс ургамал, ой мод-ноос сэрэл авдаг, шим авдаг амьдрахын халуун урам, амь насны эрчим хYч авдагийг урлагийн аргаар YЗYYлж байна. Ой мод гэсэн уянгад байгалийн эвдэгдлийн талаарх харамсал харууслаа илтгэж байгаль нутаг усаа бодох хYнд цаг Yе хYрч ирсэн гэдгийг тодорхойлжээ. Дерев. Мерен гол дндврлвгийн сэрYYн тэнгэртэйгээ Зусаалд минь ЗYтгэж ирэх Мврвн голоо
Хунгийн цагаан цуваа юмдаа гэх ...
... Харийн ЗYYд сарниулсан Халх голын Yеэр Хад мвргвж хангинасан Миний агуу ялагдал Хатуу сорвитой Yлдсэн Миний ичгYYрт ялалт Энд яригдаж буй гол мерен нь зевхен бодит гол мерен биш, YYX тYYxийн урсгал, монгол хYний амь насны хеделгеен байж таарна. ТYYхэн зарим цаг Yед бидний ялалт хар толбо байсан юм гэж шYYмжилсэн. Чамайгаа гэж Газар дээр ургасан Ончин элэг би юмаа
гэж энэ хэсэгт байдаг енчин элэг енделзене гэж монголчуудын ярианд байдаг туухээ гэж, монголоо гэж газар тэнгэр хоёрын заяасан монгол хYний теерег тавилан, монгол хYний сэтгэлийг ярьж байна. Тав. вндерлег
Ондврлвг минь Эртний хэн нэгэн XYний Нутагтаа дуулсан Холын чингэн дуу юудаа чи
Эндерлег бол тэр чигээрээ дуу байдаг юм. Монгол хYний дуу уянга бYхэн монголын ендерлегийнхее зураг ДYрс нь байдаг юм. Онон Сэлэнгийн долгио Орнв дорнын зэрэглэгээ Узэмчин свнидийн шилнYYд гэж Нарны доогуур дуниартан бвмбвгнвж Намрын ЗYC ШYY Сэмсэрхэн цэнхэр барааг чинь би СэрYY татсан нYYдэл дунд таньсан ШYY би
Яруу найрагчийн ЗYрх сэтгэлд бутэн мэдрэгддэг ендерлег ийм байх. Нуудлийн тYYх бол ендерлегийн енге ЗYC нь юм байна. Уйлах уу даа, Дуулах уу даа, НYYдэл чагнаж вндийсвн Монгол миний XYйс дарсан Уулын нэгэн чулуу юмдаа чи
Энеегийн монгол хYний сэтгэл бол уйлмаар ч, дуулмаар ч сэтгэл юм. ТYYхээ бодохоор дуулмаар, теергее санахаар уйлмаар эхийн сэтгэлд нохой тэжээж дууссан шиг гаслам, гэвч ендерлег бYхлээрээ монголын XYЙ дарсан чулуу гэдэг ихэсгэх сэрэл нь шYлэгчийн нарийн мэдрэмжийн YЗYYлбэр мен. Эндерлег байна гэдэг XYЙ дарсан чулуу нь байна гэсэн Yг, энэ нь яруу сайхан бэлгэдэлийн санаа. Зургаа: Тегсгел уянга Хол газраас олон морьтон Давхиж айсуй харагдана Хол газрын тэнгэрийг Эргвж чирч явна
Hp33AYM caMH caMxHbir хYCЭн MepeegceH MOHron xyhhM Mepeegen. ^pyy HaM-prHMH 3eH C3p3n h энэ 6h.33. HaMparnanbrnxaa Tercreng MOHron xyhhM цoг xHMMopb, C3pr3n MaHganTbir xypaMncaH gannacaH 6aMHa. Hp33flYMH MOHron, eHgepnerTee xex тэнгэpээ epre« xyph Hp« 6aMHa. tyyx axyMr con6^yynaH cэтrэcэн «^epeeH g33p eHgHHceH g3nxHM» хэмээх HaMparnan Hb ^^3p3HBaH«HnbiH MOHron tyyx axyMH 3pr3-цYY.э., MOHron xyhhm xyBb 3aaaHbi Tanaapx caHaampan, MOHron 6aMra.b axyMH 3yparnan. 3oxHorHHMH c3Tr3nr33HHM eHre aanryyraap 6YT33rgc3H 6aM«, нэrэн цar YeHMH MOHron xyhhM тYYxэн axyM, тYYxэн c3Tr3nr33, тYYxэн 3p3nxHMn3n WM.
Tyc HaMparnan Hb 6yx3nfl33 MOHron axyMg TepceH, энэ axyMraa xYHg3nfl3r, энэxэн axyMraa xomh Yeg33 ynaM«Hn« Y.fl33x rэcэн ypaH 6yT33nHHMH 3eH r3« x3n« 6o.ho.
tyyhhm 2018 OHg «EanrapbiH gonrHO» HaMparnanbiH 6oTbg x3Bttyy.nc3H «Нyyц tob-hoohooc TacapcaH agyy» HaMparnan Hb:
AMbTaHg y. rapgax нэrэн caMH Mopb Hagag 6yynra« ereepэM, эцэг MHHb! — 'T3cpHMH Tyy«" — aac
AaBbiH x3nc3H нэr Yr ar MapTargaxrYM, cyynfl Hb мэнгэ WMyy, нэr xYHg wm ЗYpxэн g33p gap«, 6h meHe meHe 3yyfl3Hg33 apbgar 6onnoo xэмээн r3cpHMH Tyy«aac Hm.3H 3x3ng3r.
...Ергoсoн тYмэн adyynrn canxu mm Еpгo^ зогссон ТYмэн adyymi амbсгаа mm ЕргooдYU mYмэн adyymi эргэцээ mm Сэmгэnд дэeэnxuunэн эpгэnдcэн Cydapm дэeэnxuunэн Ynдcэн ffopнo daxmi yync Мoнгonbнyync aa...
r3« mY.3r.3« epHeger. Энэ opmun x3C3rT epeHxuMgee MOHron HyTar, 6aaTap 3p, agyyHbi AYpc.3. 6hm.
...Зэpnэг цaгuuн инээд 6a ХYниu omunmэu цyг зanгиcaн Эpmнuu aгaaр Нynuмc минb
Eyxa xaтaги 6yxamy canwu, нaмauг Xap нymaг дээрээ Xaxw neaxad Xam 6onw Ynдcэн Орог mornon морb минb ээ!.. x3M33H Mopb MOHronnyygHH xaHb Hexep r3grHMr MarTaH gyyncaH ...Сэnмээ cyгanae ! Yндэc yрyyгaa дYpэnзэн mингэx Гaн xanyyн hc 6a Uycmi yp^an
Qmopox mo^ xauncaн myunbm 6aamap Агyy ux мopbmou mopx ffopoo m xammaw coнcдoнo Аpeaн дonooн mYмэн XYн
Амиа дэвсэж ирсэн Аймшигт энэ аян Ази европ-ийн хуурайн Амьд шарх болж тогтов Аянга болж зангирав Алаг хоёр нYдэнд минь Цус Yсэрч тогтов... Энее Yеийн сэхээтний оюунч ухаарал, учиртай сэнхруулэл, уянгын жавхаатай еерийн Yндэстнийхээ енгерсен удамшлын хYчин, байх учиртай цусны хYчин, байх^й болсон ч эрэх учиртай менхийн хYчний тухай олон бодол ургах учиртай. "Нууц товчо-оноос тасарсан адуу" тYYхийн их хендийгеес эзнээ эрэн уурсэлдээ ч болов уу?
"Ергесен тYмэн адууны салхи" бол цахилж енгерсен тYYхэн Yнэний хеделгеент бэлгэдэл, "ергеж зогссон тYмэн адууны амьсгаа" бол аялж ирсэн тYYхээ эргэцYYлж, эсхYл зовниж байгаа санаа алдал буюу бодол тайвшралт "ергеедэй тYмэн адууны эргэцээ" бол дарж болш^й тэмYYлэл, удмын авьяас эсхYл хоригдож, хураагдах тэсгэл алдран байгаа арга бусын тэсвэр ч юм уу?
Морь, монголчуудын соёлын хYлэг бэлгэдэл ДYP байх учиртай. "Нууц товчоо" ба "тасарсан адуу" хоёрын дотоод холбоо ч YYнээс ирсэн байгаа юм. "Тасарсан адуу"-ны эрэлд давхиа эрэлчний сонорт адууны чимээ хааяа тод, хааяа бYрэнхэн сонстоно, хааяа урамтай, хааяа гунигтай сонстоно . ...Тэнгэрээс бYдYYн харанхуй Ну'дэн дээр унав
Адуун дээр унав гэж зуYдэлж сэрлээ би...
"Би" туухийн адуудыг хааяа холоос дурандан, хааяа захад нь давхиж, хааяа дереен дээрээ омголон исгэрч, хааяа эрлийн холд уйтгартай дэншинэ. Энэ бол шYлэгч "морь" буюу "адуу" хэмээх бэлгэдэлтэй санаа ДYрийг цогцлон босгохдоо уянгын айзмаа амьдлаг хедлен^й, уран болгохын тулд зорилготойгоор сонгосон тYYхийн ба енеедрийн эсхYл хувь цогцын хараа байж таарна. "Эрэлчин" хYн болсон хойно дурангийн харааг хол тавьж уужим хараалах нь ЗYЙтэй.
Утга ^н, санаа хол, уянга цэмцгэр найраг бYтээхэд амь насны дотоод ухаан, хэлний шидээр ДYржин амилж, сэтгэлгээний аясаар уянгажин илэрнэ. ...Ингэр жингир чинь биш уу Ярам жарам нYд чинь биш уу Инээн дуулан нутаг чинь биш YY. хэмээн " уянгын эхэнд" туульсжуун догдлуун уянгалж гарч ирснээ ...Нулимс шиг ганзага нь асгарах шиг Нэгэн морьтон айсуй цоо яваа болов уу... гэж уянгын жолоо татасхийн хатирч, уншигчдын сэтгэлгээг еер нэгэн аяс ЗYг хетелне. ...Монгол минь, чи Нэрээсээ эхлээд тайлбаргYй Дэлхийн чулуунд шингэсэн Нууц
Тэгрын хилэнтэй зэрэгцэж Нярхийж бараад Дахин атгарсан Дайны халуун цанх.
Газрын влвн тYймэр Дайны нууц гYлгэн Монгол минь Надад, чамаас илYY Утга агуулга байхгYй... гэж омголон агаад цаанаа хYнд дусалттай уянгалахын хэлбэршлээр найраглалын уянга санааны rYH 3YrpYY тэмYYлнэ. Ийнхуу уянгын аяс, сэтгэлийн хегийг челеетэй солби-цуулан жинтэй зохицуулахад "би" дYрийн уянгын хараа зогсцын амьдлаг хувирлын чухал нэгэн урлал болсон байна. Тэгэхлээр "би" бол найраглалын орон зай дахь уянгын санаа дYрийг холбон цогцлогч буюу шижим мен бегеед тYYxийн хариуцлагат овор ба ахуйг шYYмжлэн сэнхрYYлэх ухамсраараа найраглалд уусан тодорно.
Нуудлийн тоостой Монголын ендерлег дээр хувь заяаны тYYx цадигаа бичи-глэсэн нуудэлчин угсаатны соёл тYYxийн анарыг Y3yy^ix^ тэдний амьдрал ахуй, ааль араншин, саарал мэдрэмж, сэтгэх хэлбэр дунд нь зохицсон хэлний Yнэт мате-риалыг шаргаан авах бол уран бYтээлийн олноо таалагдах улбаагаа эзлэхийн дээд шаардлага. Тэрбээр амьдрал ахуйн жирийн санаа бYхий хэллэгийг утгын дээд тYYхийн Yнэ ертгийг шингээсэн хувийн жинтэй содон хэллэг болж мэдрэгдэнэ. ...Тэнгэрийн хилэнтэй зэрэгцэж Нярхийж бараад Дахин атгарсан Дайны халуун цанх...
гэдэг санаа ДYP дахь "хилэн" гэдэг Yг дангаараа бол "догшин ширYYн, уур хилэн" гэх л утгатай, "цанх" гэдэг хYн малд тохиодог махбодын гэнэтийн шаналал юм. Гэтэл монголчуудын омголон догшин явсан ба багтарч бухимдаж явсан туYхэн Yrorn^ холбон утгажуулахад л амьдралаас давсан соёлын санаа ДYP болж илэрнэ. Ту^хийн даваанд бусдын эрхшээлд зовж ЗYДэрч явсаныг ...Турсага шиг гввж Туурга шиг сэглэж Байн байн гал уруу Буцан буцан ус уруу Шатаж узнэ, сэгсэрч Y3m...
Амьдралын хэллэгээр ДYрслэг мертее гун санаатайгаар уянгалсан нь найраг-чийн монгол амьдралын ^н неецтэй бегеед туYнээ боловсруулан шаргааж чадахуйц хэлний боловсролтой гэдгийг харуулж байна.
Тус хоёр найраглал нь еренхийдее монгол ахуйн тухай болж енгерсен хийгээд болж буй Yйлийн ернелийг харуулсан байна.
Д. Цэрэнванжилын найруулал дахь нуудэлчний соёлын ач холбогдол
"Агуулгын хэмжээ багтаамжаараа егууллэгтэй адил тестэй боловч буух эзэнтэй буцах мертэй бодтой хYний Yнэхээр болсон хэрэг явдлыг хуурнэн егуулэх туульсын нэг ЗYЙл зохиолыг найруулал гэнэ" (Гаадамба, 1989: 203). Д. Цэрэнванжилын уран бYтээлийн нэлээд^й хэсгийг уран зохиолын найруулал эзэлдэг. Тууний бичсэн хоёр найруулал нь дунд сургуулийн сурах бичигт 2004 оноос енеег хYртэл монгол ахуй байдал, зан заншил, хYний эгэл амьдралыг мянга мянган Эвер Монгол багачуулд ойлгуулсаар байна.
"Менхийн зоог /ярилцаа/" найруулал
Мвнхийн зоог
Хуний сайхан сэтгэлийг байгаль твруулдэг ч болов уу?
Нар зэрэглээнтэй Буурал ханы энгэр бэлээр тийм нэг ввгвн xyhuü уужим хатангир ввдгийг тYШиж, "Сайхан байна шуу" гэдэг яриад бардаггYй зоогийг нь сонсож явснаа одоо бодвол их сайхан байжээ. Би тэр уед XYYXэд байв.
Хвв хуу минь чи чинь хонь сайхан хариулах юм байна шуу? Сайн малчин болох нь юм байна гэчихсэн, будуун гэдэстэй хвгшин цавьдартайгаа доншуул-чихсан миний захад ирж, жилийн дврввн улиралд хонийг яаж яаж хариулахаас эхлээд, Буурал ханы тухай, заримдаа бур ч "Саяны жил аав нь..." гээд л арвин сайхан учиртай юм ярьдаг байлаа. Бодвол ввгвн ганцаараа хонины захад суугаад уйддаг-таа л тэр болоо байлгуй?
- Ай даа, хуу минь ээ, хун втлвввл их л уйсдаг юм байна шуу. Нар байгалиа харвал, цэл залуу л байх юм билээ. Хун ингэж залуугийн хийморьд сэргэж явдагтаа ввгврвхвв мэддэггуй байна шуу гэж ввгвн углэдэг байлаа.
Нэгудаа ввгвн Буурал ханы энгэрийн нэг их настай болсон ввгвн хуний улгэрийг ярьж сууна билээ. Тэр ввгвн хэзээд нартай зоог дэлгэж суудаг гэнэ. Заримдаа их л зоог таардаг нь бололтой. Хоёулаа бур ч тэнийчихсэн, Буурал ханы энгэрт сайхан бараа нь дунхийж, хун байгалийн вег внгвршуун болж харагддаг гэнэ билээ. Чингээд ввгвн нь нарнаас гуйдаг юм байна: "Нар гуай, та хэчнээн удаа втлввд Буурал ханы ард унасан ч маргааш нь болоход залуу болчхоод Буурал ханы энгэрт ирдэг мвнхийн юмаа надад вгнв уу? Манай дэлхийн хун харыг би тантай адил залуу байлгая гэж санах боллоо. Залуу халуун нас гэж яасан сайхан бэ! Тууний санаж хусдэг нь, хийж бутээдэг нь яасан ч сайхан байлаа" гэдэг гэнэ.
"Болохгуй шуу, ввгвн гуай хвв! Миний эзэн зввшвврвхгуй. Хэрвээ та ввртвв хэрэглэнэ гэвэл би танд авчирч вгье" гэж Нар хариу вгдвг байжээ.
"Угуй, угуй би чиний туугээр чинь одоо юу хийнэ вэ? Гэвч та надаас гэрлээ харамлаагуйд би их сайхан насаллаа шуу, Нар минь" гэж ввгвн сэтгэл дуурэн хэлдэг гэнэ шуу.
- Унэндээ ч тийм байна шуу. Залуухан байгалийнхаа элгэнд нартай зоогдож ввгврнв гэдэг мвн сайхан шуу, хуу минь гээд ввгвн гуай хвмсвг сормуусгуй улаан зовхио вргвж намайг харж инээх нь яг л Нараа олж узсэн шиг хвгжилтэй байлаа.
— Аав аа. Чингээд тэр ввгвн яав? гэж би асуусан байдаг.
- Аа? Тэр ввгвн уу? Суулээр нь ввгвн, Нарны эзнийг эрэхээр явлаа гэж хэл-элцдэг, их л хол байдаг гэнэ шуу. Ээ дээ, сайхан шуу, хуу минь, нарны мвнх гэрлийн сайхан золыг танай хуухэд залуучууд л эзлэх буянтай шуу, аав нь одоо юу байх вэ, энэ хэдэн малынхаа хойноос доншуулж байгаад л явчихна. Удахгуй шуу, юу л удахав дээ? гэж ввгвн намуухан ярьж суудаг байсан.
Овгвн хоньчин, Нар болон ввгвний улгэрийг их л урт ярьсан юм.
- За, хуу минь, маргааш аав нь нарны мвнх гэрлийг чухам хэн авчирч чадахыг ярина шуу гэж хэлсний маргааш нь тэр сайхан улгэрийг сонсож чадалгуй сургуу-лийн босгыг алхсан байж билээ би. Маргаашийнх нь тэр улгэрийг нь сонсъё гэж би их дурлаж хуссэн болохоороо ввгвнийг их л санадаг байлаа. Ер нь чингээд сайхан нартай хвдввгийн билчээрт тийм нэг ввгвн хумууний нам двлгввхвн яриаг сонсож суух нь яг л хун байгалийн эрт язгуурын их урсгалын чимээг чагнаж байх шиг учиртай гоёхон санагддаг байж билээ.
СYYnээp m 6u oeгoнmэu daxuw yyn3camYU 6unээ. Гэnээ h muuм нэг энгэp дYYPэн цaгaaн caxanmau oeгoн XYнuu нap canxrnd гaндaw XYYpmcэн 6apaa, 6odond эpгэnдэн дypcnbн cauxaн 6onw xoцopcoн 6aunaa.
Энэ 3ymi aмpanmaap нymaгmaa xapbw Eyypan xami энгэpээp xom xapuynw нэг odop neaxdaa энэ cauxaн дypcnbн xyyдcbг coxow 6unээ.
Qeгoн 6ud xoepbн Ypгэnw cyyдaг mэp dom^i ээeэp mand нэг mopooн oeoo гapcaн 6aunaa. Цuнгээд энэ mopooн oeoo^i myxau XYMYYC нaдaд uuм нэг Ynгэp npb№ 6unээ.
Эpm apeaн xэдэн wunuuн oмнo, нэг ux нacmau 6oncoн oeгoн нэг XYYmэu энYY-гээp xom xapuynw нecaн 6auwээ. Тэp xyy, oeгoнuu cэmгэnд нap 6onw нecaн гэнэ mYY. Цuнгээд oeгoн энэ XYYд нэг нacнb caнaw capeauw нecaн awun Yunээ нauдaw, aмbд дээpээ Yзэw дuunэxгYU h, Yxcэн xouнoo Y3гэw, XYYPээ энд opmyynaxbг XYMYYcm зaxucaн 6auwээ.
Xamau зэnYYд нymгuuн энгuuн нэг oeгoн, мoн h XYн moponxmнuu aмbдapн moгmнox дapxaн гonoмmoд XYнuu нэг xyu 3amaw мoнunw нecaн muuм нэг cauxaн oeгoн, XYн 6auгanuuн aw aмbдpanд нacaa эnээxдээ wy caнaw эpмэnзэw rnnaa гэдгuuг ma 6oдow oncoн yy? Hau3 мuнb.
Hapmi мoнxuuн wмbг mэp oeгoн aeнupcaн эcэxuuг мэдэxгYU. ^bh XYmu xouhuc нapнb мoнxuuн гэpnuuг xopмounw, Eyypan xami энгэp xopмouд гнn6yynw, oeгoн xoнbнuн h нapнb мoнx mapгan гэpэnmэu oнoдuuн зooгoo дэnгэw, XYн 6auгanuuн ooд эcpэгm Eyypan xaнaa дэpnэнxэн xuuмopb cэpгэн xэemwээ (MshxhMh 3oor, 1984: 19-20).
«MeHxHMH 3oor (apu^aa)» HaMpyynang goTOog noruK xon6ooToM, agun TecT3M xoep 3xuMr opyyncaH. 1. HapTaM apua g3nr3«, Hap mur 3anyy 6onox "MeHxHMH WM"-bir HapHaac ryM« aBcaH eHgep cyyg3pT3M eBreHuM ynr3p, 3pTHuM goMor 6aM« 6o.ho. 2. "HagTaM 3oorgo«" aBcaH 3Hr3p gyyp3H ^raaH caxanTaM eBreHuM ynr3p. CyynHHMH eBreHuM ynr3puMr 3oxuorn gyHgyyp Hb TacnaH, "HagTaM" 3oorgo«, "Hagag" ynr3p apb« aBcaH aMbg c3pYYH yeuMH yMn x3p3r 6onoH Hac 6apcHbi gapaax ynr3p r3« xoep x3c3r 6onro«33. HHr3« 6hhc3h ron 3opu.ro Hb "T3p xyy, eBreHuM c3Tr3ng Hap 6on« aBcaH r3H3 mYY" r3« 3oxuonbiH gang caHaaraa g3nr3« 6ycag xyhhm aMaap "T3p xyy, eBreHuM c3Tr3.HMH Hap 6aMcaH wm" r3« x3.3x Hb H3rgYr33p 6ueuMH 6uH.3r33p "T3p eBreH HaMaMr c3Tr3nuMH Hap r3« y33« 6aMnaa" r3x 6ywy "6h 6on T3p eBreHuM c3Tr3nuMH Hap 6aMnaa" r3x m3thh.3h 6hhhx Hb 3B.3r 3oxhm«toM. HHr3« cyynHHMH ynr3p33 Tacan« "fflopooH oboohh Y.r3p"-uMr apbgar, HapTaM xyynun« cyygar eHgep cyYg3pT3M eBreHuM ynr3p 6a HagTaM xyynnaH cyygar цaraaн caxanTaM eBreHuM ynr3p yrTaa H3r.
0Hgep cYYg3pT3M eBreHuM HapTaM 3oorggor /apu^gar/ ynr3p 6on цзвзp goMor-yn-r3p 6aMHa. HMM3pxYY goMor-ynr3p apgbiH gyHg apurga« 6aM«33. "Цaraaн caxanTaM eBreH"-HuM goMor-Y.r3puMr xoMh Yeg33 cypraM«un«, ynaM«naH ern 6aMHa. Yyh33c Y33x3g Tyyx coenwH ynaM«nargax x3.63p MeH 6oguToMroop x3.63n eMHex xymyyc aMbgpanwH Typmnaraa xo«mhh 6ug3Hg ynaM«naH Yng33c3H. r3BH "HapTaM 3oorggor eHgep cyYg3pT3M eBreHuM Y.r3p" ep 6aMraarYM 3H3 6on "HagTaM 3oorggor цaraaн caxan-TaM eBreH"-uM caHaaraapaa 3oxuocoH 3YMn h 6aM« M3gH3 r3« Y3B3. "HapTaM 3oorggor eHgep cYYg3pT3M eBreH" r3g3r Hb x3p3r g33p33 "HagTaM 3oorggor T3p xyy ^raaH caxanTaM eBreH" 6aM«, T3p eBreH "3H3xYY xoHb caMxaH xapuyngar xYY"-r eepuMH aMb-gpanwH apra x3.63p /YHg3cTHuM Tyyx coen/-wH xY.33rn TyxaMn6an MOHron coenwH eB xepeHruMH 3anraM«narn r3« y33xg33, up33gyMH coenbiH Hap r3« 6ogoxgoo "HaMaMr" Hap
гэж далдуур ЗYЙрлэсэн нь Yлгэрт тохож Yл мэдэгдэм илруулсэн байхаа ер нь аль ч тала-ас нь бодоход ч зохиолын CYYлийн хэсэг, тухайлбал "Энэ зуны амралтаар нутагтаа харьж Буурал ханы энгэрээр хонь хариулан нэг вдвр явахад..." гэх шилжилтийн хэсгээс "ввгвн хоньчин ч нарны мвнх шаргал гэрэлтэй внвдийн зоогоо дэлгэж хун байгалийн ввд эсрэгт Буурал ханаа дэрлэнхэн хийморь сэргэн хэвтжээ" хYртэлх тегсгел хэсэгт зохиогч '^лгэр"-уудээ хумихын хамт гол санаагаа дэлгэжээ. Тухайлбал xyh терелхт-ний амьд бодисын амь насан нь эртнээс Yеийн Yед уламжлан бадрахтай адил тэдний соёлын амь нас нь ч эртнээс уламжлан бадардаг. ХYн терелхтен ийм. ХYн терелхт-ний нэгэн бYрэлдэхYYн болсон Yндэстэн мен л ийм байдаг юм байна. Тус зохиолын энэ Yндсэн санаа хэдэн егуулбэрт тодорхой илэрсэн юм. Энэхуу гурван егYYлбэр бол зохиолын адил бус гурван хэсэг — эхлэл, дунд, тегсгелийн хэсгийн гурван оньс мен. Жишээ нь: "Ай хв, хуу минь хонь сайхан хариулдаг юм байна шуу. Сайн малчин болох нь гэчихсэн будуун гэдэстэй хвгшин цавьдартайгаа шогшуулсаар миний захад ирж, жи-лийн дврввн улиралд хонь яаж яаж хариулахаас эхлээд, Буурал ханы тухай заримдаа буур ч "Саях жил аав нь..." гээд л арвин сайхан учиртай юм ярьдаг байлаа". Эвген яг бяцхан хYYгийн "Хонь сайхан хариулдаг"-аас нь тYYнийг еерийнхее "Менхий зоог" соёлын амь насаа гэж бодох болсон ба тYYнийг нартай адилтгах болсон юм. ТYYнд маш олон учирлан ярьжээ. Ер нь ингэж учирлан ярих хэлбэр бол яг хYн терелхтний
емнех Yеэс залгамжлан авсан тYршлагаа шинэ амьдралын агуулгаар нехеж, хойч Yедээ уламжлах Yндсэн аргын нэг мен.
"Унэндээ тийм байна шуу. Залуухан байгалийнхаа элгэнд нартай зоогдож ввгврнв гэдэг сайхан шуу, хуу минь" гээд ввгвн гуай втгвн урт хвмсвгвв вргвж намайг харж инээх нь яг л нараа олж узсэн шиг тийм л хвгжилтэй байлаа" гэж бичсэн энэ хэсэг бол зохиолын бэлгэдэл санаагаа эчнээ далдаас илэрхийлсэн хэлбэр юм. Тухайлбал нар бол хYY мен, хYY бол нар мен. ХYн терелхтний соёлын амин CYHC, Yндэстний соёлын амин CYHC "менхийн зоог" болж, хэзээд мехеш^й, сенешгуй байдгийн Yндсэн шалтгаан нь яг энэ мэт Yе удам залган хегжиж чаддагт нь байгаа юм. ЭнэхYY утгаас Yзвэл зохиолд '^лгэр" ярьж байгаа ввгвн хоньчин бол хэрэг дээрээ Yндэсний соёлын бэлгэдэлт дYP юм. Харин '^лгэр" сонсогч "би" бол ввгвн хоньчны залгамж хойч болно. ЭнэхYY санаагаа зохиолд бас "Ер нь чингээд сайхан нартай хедеегийн бэлчээрт тийм нэг евген хYний нам делгеен яриаг сонсож суух нь яг л хYн байгалийн эртний их урсгалын чимээг чагнаж байх шиг учиртай гоёхон санагдаж байж л дээ" гэж давтан егYYлжээ. Ингэхлээр тус зохиолд зевхен "евген" ба "миний" Yлгэрийг биш харин хYн терелхтний агуу их туршлага хэрхэн уламжлагдан дамжиж байдаг тухай том санааг егYYлсэн зохиол юм. Негеетэйгуур, евген Yлгэрийг дуртайяа уламжлан хYYрнэхэд хYY ч туYнийг баяртай сонсож суудгийг "Эртний их урсгалын чимээг чагнаж байх" шиг гэсэн нь тэдний залгамж харилцаа тун эвлэг зохицлоо олсны илэрхийлэл болно.
"Эрт арван хэдэн жилийн вмнв, вндвр суудэртэй болсон ввгвн нэг хуутэй энуугээр хонь хариулан явсан байжээ. Тэр хуу ввгвний сэтгэлд нар болж явсан гэнэ шуу. Тэгээд ввгвн энэ хууд нэг насны санаж сарвайж явсан ажил уйлсээ найдаж амьд дээрээ узэж дийлэхгуй ч, ухсэн хойноо узнэ гэж хуурээ энд оршуулахыг хумууст захисан байжээ" гэх хэсгийг зохиолын тайламж гэж Yзэж болно.
Хураангуйлбал байгаль орчлонд хYн терелхтен амжилттай оршин тогтнож чадсаны чухал нэгэн шалтгаан гэвэл емнех Yе нь хойчистоо амьдралын туршла-гаа амжилттай уламжлан егч, хойч Yе нь шинэ агуулгаар нехеж чадсанд буй.
ЭнэxYY noruKOop y3B3n aMap H3r3H yHg3cTHuM coenwH aM«u.TTaM xer«HH 6agapH Hagax 3c3x Hb ynaM«nyynaH erex 6a цaamнg Terengep«yy.3H 3anraM«nyynaxag 6yM. 3oxuonwH ron caHaa Hb ar yyHg 6aMHa. TyxaMn6an eBreH Hb xyyxg3g33 ynr3p apbcaH aBgnaap gaM«yynaH xyH TepenxTHuM coenwH ynaM«nan, anaHryaa MOHron yHg3cTHuM coenwH ynaM«nan 6on 6ugHuM "MeHxuMH 3oor" MeH r3c3H caHaar u.Tr3«33.
Tyc 3oxuong 63nr3gnuMH aprbir TyH HagMar amurnacaH. 3oxuo.H gypuMr coHrocoH Hb 63nr3gnuMr aryyngar wm. MeH erraonbir amurnaH caHaaraa Hyy« Hag«33. ®um3-3.63., "eBreH xoHbHHH", "HapTaM apu^caH eBrerf'-HuM ynr3puMr xyyxg3g apb« 6aMcHbir yHmurHug, 3H3 6on H3r eBreHuM xoep ynr3p MeH r3« oMnronryM Teepenge« M3gH3. X3p3r g33p33 "xoHbHHH eBreH", eepuMH ynr3p33 "Hagag" apb« 6aMcaH wm. ЭнзxYY 3oxuon 6oruHoxoH x3guM h c3g3B, aryynra tom, cypraM« caHaaTaM 6on«33. 3oxuonoop "Hap MaHgax, muHr3x, gaxuH MaHgax..." Hb 6aMranuMH 3yM TorTon 6ereeg "xyH Tepex, eT.ex, yx3x, muH3 aMb M3Hgn3x..." Hb xyH TepenxTHuM «aM ec r3gruMr oMnryynaxaap 3opbcoH wm.
"НYYдэмцниu HaMap" Haupyynan НYYдэnннuu нaмap "Canxu cэ6ээд n Qpx дэpeээд n Qnoн mooc дэгдээд n Aunyyд нYYгээд n Амpaгyyд xonдooд n Au xoopxuu
НYYдэnннuu нaмap aa"
flpyy нaupaгнuuнxaa энэ mYmum yнmuw, нYYW нecaн гaзpaa caнaxaд, mэнгэp нb moocpoн, YYn ^ ypyyгaa 6oм6onзoн, aunyyдbнxaa нYYдэn mocH xon гaзap дэpeэ-cэн xomon munu^ map зopoг нэг n гYн эзэнээ, yumгapnaнгyu гэнэн ancaapaa cэmгэn эзэмдэw 6yyдaг wмaa. Hyy^ гэw uuм 6auдaг ca^
HYYxum m мэдcэн wм mm mэp oдpuuн omo h Yнэxээp oндoo wм дaa. yyncb^ xaa opom зoonoн maanw, нap m гaзpaacaa xoopox mэp xopoмд, нYYX YY 6aux yy гэcэн cэmгэnuuн 3au дyндyyp wy 6YXэн m mээw YYPд мapmaгдamгYU aмbcгacaн oдpYYдuuн нэг moгmuw upдэг ээ!
yyn xaдaa эзэгнэн, нynyyдbнx m moonomoop wmYYp coдoo uдэpmYYnw, эnээw нecaн opoг 6yypan mac, ypдxaн m^aaw:, yнuap mamcaн гaзapmaa xopгoдoн дYYncээp xoцopдoг oдpYYдuuг 6u нYYдэn дyндaa uнгэw xapw yxaapnaa. Мaнaux нYYnээ.
Wapaa XYn3X гэcнээ 6auw, XYnгэnзэн зoгccoн aaebн цapau omoo anmaн, aмbcгaa m XYpmэn эeгYupэн, 6apbcaн эeэгнээ anдaн зaeдaw, xoнuн 6op monгoдbнxoo нynyyг moonw 6a^a xэмээpxэн xonbг xapнa.
Ээw мuнb mэp гэpuuнxээ 6yyцaн дээp 6a^ 6a^ дaxuн OHUW, мaнacaн гanaa xoep amaapaa caнaн caнaн xoнгoxoн дaemaнa...
"Eonwээ ээ, xoo! flax гээдn. Мoд..." гэw aae caнaa anгacaн 6auгaaгaa 6ypyynax гэw, 6yp n ээwuuн 6ypyy wм mm ээw ypyy xaндaн mupYYн mupYYн дyгapcaн h xoonou m эpxгYU зaнгupaн 6auxaap m Yзxэд cэmгэn XYнд 6amaa m unxэн.
"Xoopxuu, ymaa гapн 6aux mm wм, oдoo нэг waaxaн moc opгocoн 6on..." гэw, ээw aae ЗYг anxamaa muнэxэн mopooгoop дapw мaнacaн гanpyyгaa эpгэн xapaxaд нYдэнд m нynuмc гan6aгaнaw 6aunaa.
Энэ газар усан дээр насаа элээж явахдаа юу эс узэн, юу эс ярьж хийж явсангуй бий да гэхээс юундаа цоо хоргодож татагдаж болох хоёр сайхан сэтгэлтэн, анги-рын зулзага шиг ганганалдан Хоцронгуй хуухдээ эргэн эргэн харагшана аав ээж хоёр минь хвврхий яа! Элжяваа насныхаа эрхээр хиа гэж бодоод хийж чадахгуйгээ, гврье гэж зутгээд хурч чадахгуйгээ мадсан хумууний санаа сэтгэлийг хундлэн вргвх хайр, тэднийхээ хайрлаж санадагийг нь хайрлаж санаж явах сэтгэл манд эрхгуй дурнэ. Энэ их аз жаргал, сэтгэлийн хунд зовлоныг би ийм хоёр сайхан нуудэлчин дагаж байж тусж авсан хумуун да. Дар нэг намар, манайх бас л нуух боллоо.
Миний хувьд, сэтгэлд эзгуйрэн хоцрохоос гэрийн баруун хойно байдаг дар жаахан дош л байлаа.
Эчигдврхвн хуртэл баруун духан дээр нь гураван дуутэйгээ наадаж, чулууг нь хуртэл эвгуй гишгичихээсээ хичээж,
"Энд нэг бух байна вв"
"Энд нэг доголон ишиг байна"
"Энд нэг айл байна гэнэ дээ"
"Энд нэг аав ээж хоёр байна гэнэ дээ" гэж узсэн тааралдсан чулуугаа тойрон дврвуул тоглож байсан минь эрхгуй санагдана.
Тэгэхэд, вчигдвр би нэг чулууг уг оронд нь тавилгуй хаяснаа гэнэт санаж, ингээд нуугээд явчихвал тэр чулуунд хэмжээгуй их осол буруу явах шиг дотроо элдвийг бодно. Хамгийн бага дуугээ дуудаж "ямар ямар чулууг хаа хаа нь тавьчхаад ир, мэдэв уу? Аавд буу узэгд, би харж байя" гэв.
Дуу минь гуйлээ.
Аав буу л узээсэй гэж би их айж, дуу хэншсэн болж зогслоо.
"Хвве! Ловшийн зулзага чи хааявна гэж?" гэж аав гэнэт бархирав.
Дуу дандаа зогсож, толгойгоо маажих цуу биш, вмдвв татах цуу биш юм болж: "Цэрэн ах нэг чулууг оронд нь тавьчхаад ир гэсэн" гэв.
"Юу? Юунд эртхэн явдаггуй юм? Нуулээ гээд байхад. Хэдуулээ явъя" гэж аав санаанаас гадуур зввлвн дугарав.
Бид хэдуул баярлаж, тавхай гялалзуулан гуйлцэв ...
Ийм л сэтгэл эмзэгхэн газар ус, хумуун ард даа.
Ийм газар ус хумуун ардаа харж дуурэхэд юю бухэн нь ухаан сэтгэлд уг ивж хайр вгнв. Энэ сэтгэлийнхээ тэнхээгээр намаржин, жилжин, насаараа энэ хорвоогийн нар салхи, мвндвр гялбаанд цохигдож, дэлсэгдэж шарагдаж, униартай газар харж уяран гэнсэрч, уултай газар тушиж амьсгаа авч, тал таарахаар нь дуулж, далд орохоороо уйлж, бид нууж явсан улс, нууж ирсэн улс даа.
Нуудэлчин хумууний тэрхуу гандан бууршгуй зус царай, хайр сэтгэл, внв холын тэсвэр тэвчээр, уурдийн двлгвн ааль ... Нуудлийн тэр их харгуйгаар их олон юм шуугьж хурчигнэж нурэлхийлж исгэрч внгврнв. Нууж буугаад эргэж харахад сэтгэлд их олон юм гуйж ирэх шиг санагдана. Дугуйран цэнхэрлэж дуниартсан уулсын орой нараа тосож гуйлцэн, ухаарч томоожихын их халыг амсуулсан ертвнцийн тэр нэгэн удшийг сэтгэлдээ харж зогсоход, дурлаж хайрлахын вндвр, дурсаж мврввдвхийн жигуур, итгэж тэмцэхийн идэр хурэн дэлхийгээ амьсгаж ханаш-гуй вв... 1988 , 4, 18 Шилийн хотод (НYудэлчний намар, 1988: 9).
Саахалтын нуYдэл тосч хол газар дэрвэсэн нэг модон тэргэний меер хийгээд унаа малын хелд элэгдэж гарсан хедеегийн зам болох "Хетел шилийн шар зерег"-ийг
TogoTrocoH Hb 6aMranuMr xyHH.3H aMunyyncaH gypcn3n wm. YyH33c 6ug xyyxguMH c3Tr3ng 6aMranb xypT3n xyyxguMH 3aHTaM aanbTaM 6aMraar M3g3« 6onHO.
'TOy 6yx3H Hb T3r« yypg MapTargamryM aMbcracaH egpyyg" r3« 6aMHa. YyHg "aMbcracaH" r3g3r yruMr 3eB oMnrox x3p3rT3M. EpuMH yr3Hg "g33ryyp aMbcrax" r3B3n eBep MOHronHyygHH oMnronroop g33p3HryM цapaM raprax 6ywy g33p3HryM aBup 3aH rapraxbir 3aagar, "... MapTargamryM aMbcracaH egpyyg" r3g3r Hb MapTargamryM gyp Tepx "yyp aMbcran" 6ywy xer aacTaM egpyyg 6onHO.
Энз HaMpyynnbiH ron yTra caHaar un3pxuMnc3H "MaHacaH ran", "gom", "yr HB3x", "gyHuapTcaH" r3x yrc 6aMHa. "MaHacaH ran MOHron r3puMH 6yypuH g33p yHTpaaxaap gap« TaBbcaH ranbir 3aa« 6aMHa. MoHronHyyg ran ronoMTOO xanga« 6onomryM apuyH garmHaap y33« g33gn3H myTg3r Tyn "yHTpaax"-bir myyg x3.3nryM цззpnзн x3.3x Toxuongon 6uM. "flom" — oboM« MecTeH xengceH ra3ap, HyxHuM aMcpwH OBrop ra3ap: TapBaraHH gom (rapBaraHbi Hyx, HH33 xaBuMH OBrop TOBrop ra3ap)-uMr x3ng3r 6aMHa. "Yr HB3x" — goTHO apua epHyyn3x r3x yTraap x3p3rn3c3H. "flyHuapTcaH" r3gruMH mun«c3H yTra Hb нoзoopox, manuмaapax r3c3H yr. Tyc HaMpyynnbiH ron caHaa Hb HaMap цarнMн Hyyg3nHHuM aMbgpanwH H3r3H x3cruMr xyyxguMH c3Tr3.33p gypcn3H xapyynaxaap gaM«yynaH MOHron HyTar, MOHron aMbgpanaa xaMpnax ryH c3Tr3nr33r cypraM«un«33.
ЭнзxyY 6yT33n Hb 6uHn3ruMH xyBbg yaHra, xyypron xoconcoH xapнnцaн apuaHaac 6ypg«33. XaMar gypcn3n Hb xapнnцaн apuaHaac un3pH3. MeH yHupnan, myyM«n3nuMr yangyynaH x3p3rn3c3H Hb Toxuongox 6onoBH yaHrbiH aac Hb gaBaMraMnax Tyn yaHrbiH HaMparnang 6arTaaH 3agnaBan 3oxhm«toM.
TyxaMH 6yT33nuMr yHgc3H rypBaH x3c3rT xyBaa« 6onHO.
1. Эxnзnззc aBaag "... 6u нYYдэn дyндaa uнгэw xapw yxaapnaa" xypT3n 6on 3oxuonwH 3xhhM x3c3r 6onHO. 3oxuorHOoc B.^ByyxynaH HaMparHuMH "Hyyg3nHHuM HaMap" mynr33c um TaTaH TyyH33c c3g3B aBH eepuMHxee "Hyyg3nHHuM HaMap"-biH ygupTran aacwr HaBxga« 3oxuonwHxoo yHgc3H xeruMr TorTOocoH 6aMHa. YyHuM gapaa 3oxuorHuMH yaHra xyypH3n Hb ux myn3rHuMHx33 coHrogor 6agraac myyg M3g3pc3H "нэг n yumгapnaнгYU гэнэн anc"-aac aaHgaa eepuMH c3Tr3n ypyyraa mun«u« "Hyyx yy, 3c Hyyx yy" r3c3H 6ogpon gyHgyyp xeTenger. "yyn xaдaa эзэгнэн нynyyдbнxaн moonomoop m^yyp coдoo uдэpmYYnw, snssw нecaн opoг 6yypan mac, ypmxaн M^aa^: yнuap mamcaн гaзapmaa xopoгдoн дYYncээp xoцopдoг oдpYYдuuг 6u нYYдэn дyндaa uнгэw xapw yxaapnaa" x3M33H Hyyx T3p egpuMH ryHurr 6aMgnwr uMHxyy gypcn3H 6hhc3h 6aMHa.
2. "Мaнaux нYYnээ" r3« 3xn33g "... yxaaн cэmгэnд Yг эew xaup oгнo''" r3gr33p Terce« 6aMraa x3c3r 6on ron x3c3r 6onHO. 3oxHoraooc "MaHaMx r3g3r aMnwH" x3M33H xoep ygaaruMH HyygnuMr зprзцYYnзн 6hhh« eepuMH xyyx3g axyM HacHbi gyp 3ypruMr TogpyynaH, "мaнaux нYYnээ" r3gr33c "uuм xoep cauxaн нYYдэnнuн дaгaw 6auw mocH aenaa" xypT3n H3r ygaaruMH HyygnuMH TyxaM зprзцYYnзм« rapHa. Энg rongyy 33«, aaB xoepwH xapun^H apua, yMn xegnenuMr зprзцYYncзн 6aMHa. ЭнзxYY зprзцYYnзng xapb« aBaa HacHbixaa Tercreng xuMe r3« 6ogcoH h xuMr33ryM, 6yT33e x3M33H 6ogcoH h 6yT33« HagaaryM aaB, 33«hMhx33 caHaa c3Tr3nuMr xyHgn3H eprex xaMp, c3Tr3.33p 6hhc3h. "Тэp нэг нaмpaac ... wy 6YXэн rn yxaaн cэmгэnд Yг uew xaup oгнo''" xypT-n3x Heree H3r HyygnuMr зprзцYYnзн 6hh«33. Yr зprзцYYnзм«нg "6h" 6aaTpbiH yMn xegnen, 6ogon, c3Tr3nuMr gypcn3B. MeH 3H3 x3c3rT axbiHxaa yr33p "moгnow 6aucaн
чулуугаа уг оронд нь тавихаар гуйлдэж" буй дYY нар нь "аавынхаа зввлвн дууга-рахыг сонссон" хэдий ч "тавхай гялалзуулан гYйлдэв" гэж гарч байгаа нь Монгол нутагт терсен хYYxэд болгонд газар усны чулуу нь хYртэл, тэр газар усанд дээр аж терех хYн ард нь хYртэл ухаан зааж хайр егдег гэсэн санааг ухааруулжээ.
3. "Энэ сэтгэлийнхээ тэнхээгээр..." гэж эхлэн уг зохиолын тегсгел хYртэл гэх хэсэгт зохиогчоос уянгын тайлал хийжээ. Зохиогчийнхоор бол нYYДЭлчин хYн гэдэг сэтгэл эмзэгхэн газар ус, хYн ардаасаа олсон сэтгэлийн тэнхээгээрээ энэ хорвоогийн нар салхи, хатуу ширYYнийг туулж амьдардаг гэсэн бол газар ус нь мен л "хун ардтай-гаа адил уурд сэтгэл эмзэгхэн уйлж дуулж насыг бардаг" хэмээн дуусгажээ.
ДYГНЭЛТ
Еренхийдее их зохиолч Б. Явуухулангийн "НYYДЭлчний намар" шYлгийн мер бадгаас шууд сэдэвлэсэн тайлал нь хэмээн дYгнэж болно. Д.Цэрэнванжил нь Эвер Монголын одоо Yеийн утга зохиолын найрууллын терелд хувь нэмрээ оруулсаар буй юм.
ХХ дугаар зууны далаад оны дунд, "Соёлын хувьсгал"-ын CYYлчээр Мао ЗэдYн "Нам терийн бодлогын алдааг залруулах хэрэгтэй, ойрын жилYYДЭД уран сайхны тоглолтыг бага багаар ергетгех хэрэгтэй, Yлгэрийн зохиол, найруулал, уран бутээлийн шYYмж дутаж байна" гэж зааварласан Yеэс Хятад орон даяар утга зохиол урлагийн ажил сэргэсэнд тYYний дотор Эвер Монголын утга зохиол сэргэж, уран зохиолын шинэ Yе эхэлсэн. Энэ Yеийн онцлох уран бYтээлчид болох Энхтевшин, Лигдэн, Артай, Д.Цагаан, Н.Беххад, Т.Цэцэн, Л.Одсэр, Н.Шил, П.Цогтнаран, Ё.Эрдэнэтогтох, Д.Цэрэнванжил зэрэг уран бYтээлчид еер еерийн арга хэлбэрээр уламжлал шинэчл-элийг хослуулан зохиол бYтэлээ туурвиж эхэлсэн юм. Тэд монгол яруу найргийн хэлний гайхамшиг, соёлын егYYлэмжYYДЭэрээ Эвер Монголын одоо Yеийн нYYДЭ-лчний яруу найргийг хегжYYлэхэд хувь нэмрээ оруулсаар явна.
Ном з у й
Байгалсайхан, С. (1995). Уран зохиол шинжлэлийн удиртгал. Улаанбаатар. Гаадамба, Ш. (1989). Утга зохиолын онолын ундэс. Улаанбаатар. Мвнхийн зоог (1984). «Шилийн гол» сэтгуул. 6. 19-20 тал. Нуудэлчний намар (1988). «Залуучууд» сэтгуул. 9.
Урсгал, С. (2010). Монгол шулэг зуй баутга зохиолын туух зуй судлал. Хех хот. References
Baigalsaikhan, S (1995). Introduction to literature. Ulaanbaatar (in Mong.).
Gadamba, Sh. (1989). Theoretical foundations of literature. Ulaanbaatar (in Mong.).
Menhijn zoog (1984). «Shilijn gol» setgyYl. 6. 19-20 (in Mong.).
NyYdelchnij namar (1988). «Zaluuchuud» setgyYl. 9 (in Mong.).
Ursgal, S (2010). Mongolian poetry and literary historiography. Hoh hot (in Mong.).
