CC BY
11N.C.
Nomadic civilization: historical research. 2022. №1 | ISSN 2782-3377
H.R.
Theory and cultural history | DOI: 10.53315/2782-3377-2022-2-1-68-76
УДК 930.85+94(5)(=512.3)
"xex судар"-ын енге гэрэл
ЗУУДНИЙ БЭЛГЭДЭЛ
9
В. Янжиндулам PhD
Ховд их сургуулийн багш, Монгол улс E-mail: yanjinvictor@gmail.com
Товч хураангуй
В. Инжаннашийн ^р бYтээх онцлог нь тYYний ертенцийг Yзэх Yзэл, гун ухааны баримтлал тухайн нийгэм цаг Yедээ хандаж байсан хандлагатай нь салш^й хол-боотой болно. Их зохиолч Инжаннаши ЗYЙрлэл адилтгал, ихэсгэл багасгал, чимэг Yгээс гадна тойруулал, ёгтлол, бэлгэдэл зэрэг уран дYрслэлийн аргыг ерген хэрэгл-эсэн нь дорно дахины уран сайхны сэтгэлгээний уламжлалт ойлголттой холбоотой юм. В. Инжаннаш «Хех судар» зохиолдоо гармоник дYPYYДийг илэрхийлэхийн тулд енге, гэрэл, мереедлийг тэмдэг болгон ашигласан. Ялж, мандах YЙл явдал, баатрын хYчийг цагаан гэрлээр, муу YЙл, ялагдах YЙл явдлыг хар уур, манантай харанхуйга-ар дYрсэлбэл улаан гэрлээр илэрхийлжээ. Мереедлее зохиолд 22 удаа тайлбарласан байдаг. Мереедлийн ихэнх нь ирээдYЙд тохиолдож болох зовлон бэрхшээлийн бэлгэдэл юм. ЗYYДнээс хамааралтай YЙл явдал олон бий.
Тулхуур уг
В. Инжаннаши, бэлгэдэл, нэрийн бэлгэдэл, енге гэрлийн бэлгэдэл, ЗYYДний бэлгэдэл.
UDK 930.85+94(5)(=512.3)
THE SYMBOLISM OF COLOR AND DREAMS IN THE INJINASH'S "BLUE SUTRA" (KOKE SUDUR)
Yangindulam V.
Ph.D
Hovd University. Khovd, Mongolia E-mail: yanjinvictor@gmail.com
Annotation
The great writer V. Injannashi used the colour, light, and dream as symbols to express the harmonic roles in his novel «Khukh sudar». Its worldview and philosophy are inextricably linked to the attitude of the society at the time. Injannashi used a wide range of figurative techniques, including metaphors, diminutives, vintage words, carousels, allegories, and symbols, which are related to traditional concepts of eastern artistic thought. The winning and the rising events, the power of the hero were expressed through white light, red light when the bad events and the losing events were described by black anger, foggy darkness. The dream is described 22 times in the novel. Most of the dreams are the symbol of troubles that may happen in the future. There are lots of events that are dependent on dreams.
Keywords
Injannashi, symbols, name symbols, color light symbols, dream symbols.
УДИРТГАЛ
В. Инжаннашийн «Хех судар» роман нь уран дYрийн боловсруулалт, дYрслэхYЙн ур ухаан, утга тегелдер яруу тансаг хэл найруулгаараа туухэн сурвалжаас илт ялгардгийн учир нь аман зохиолын шавхагдашгYЙ баян сан, туухэн сурвалжийн сонгодог бичгийн хэлэнд нь бий. Иймээс ч эрдэмтэн монгол судлаач Г. И. Михайлов «анхны монгол роман» (1969), эрдэмтэн Х. Буянбат «туухэн Yлгэр», эрдэмтэн Ч. Билигсайхан «ууган тYYxэн роман» эрдэмтэн Дэлгэр «туух биш уран зохиол» (1988) зэргээр Yнэлж дYгнэсэн нь бий. Эрдэмтэн Т. Дэсрэйжав «Их зохиолч Инжаннашийн урнаар егуулэх аргын тухай» (1983), «Хех судрын хэллэгийн онцлогийг туршин егуулэх нь", "Инжаннашийн Yг хэрэглэх уран мэргэжлийн тухай», СYеэ «Алдарт зохиолч Инжаннаши хийгээд ардын аман зохиол» зэрэг егууллууд болон эрдэмтэн Б. ГэрэлтY «Монгол зохиолын онолын чимэг»(1998), «Монгол зохиолын онол егYYлэхийн туухэн шинжилгээ»(1998), Б. Содбилэг «Содбилэгийн зохиолын туувэр» (1985), Т. Дэсрэйжав «Их зохиолч Инжаннаши»(1993), «Хех судар хийгээд 10 анги судрын харьцаа»(1990), Yеэ «Инжаннаши ба тYYний зохиол бYтээлийн тухай судлал» (2002), Г. Эрдэнэтогтох «Инжаннашийн тухай судлал» (1988) зэрэг бие даасан бYтээлYYДДЭЭ «Хех судар» романы хэл уран сайхан, дYP, туухэн судруудтай харьцах харьцааны асуудлыг хенден тавьжээ.
В. Инжаннашийн «Хех судар» романы уран ДYP, ДYPслэл, хэл найруулгын асуудлыг Эвер монголын судлаач Х. Буянбат «Хех судрын урлагийн амжилт», «Хех судрын илтгэх арга» гэдэг егYYлэлдээ «Шууд илтгэх, тольтгол, адилтгал, ЗYЙрлэл, харьцуулал, харилцан яриа, уянгалал, хYYPнэл, шYYмжлэн егYYлэхYЙн аргуудаар уран дYрийг бYтээсэн байна» (1988). Эрдэмтэн Эрдэнэхад "Тегс зохи-цонгуй туурвих ухаан" бYтээлдээ ДYP ДYPCлэл бYтээх олон арга барилыг тодор-хойлон Yзжээ.
В.Инжаннаши нь туухэн YЙл явдлыг урнаар сэтгэмжилж, туурвин бичихдээ баян тансаг хэлнийхээ яруу сайхныг шилж сонгон утга уянга хослуулан чихнээ сонсголонтой байх зарчмыг барин, хэм тэгшлэн эс сондгойруулж, 7000 гаруй хоршоо Yгийг хэрэглэснийг эрдэмтэн Д. Баасанбат судлан гаргаж, "Хех судар"-ын хэвшмэл хэлц хэллэгийг нь туун ангилан ялгасан нь их зохиолчийн хэл найруулгаас суралцагч эх хэл, Yндэсний соёлоо евлен тээгч хэн бухнээ чухал судалгаа шинжилгээ болсон юм. «Хех судрын хэл найруулга маш яруу, сайхан ЗYЙрлэл, цэцэн Yг, яруу тодот-гол, харилцан яриагаар элбэг баян. Энэ нь Хех судрын туульсын яруу найргийн нелеегеер бичигдсэний гэрч юм (1989) хэмээн монгол романы хегжлийг судалсан эрдэмтэн Ц. Хасбаатар дYгнэжээ.
В. Инжаннашийн бYтээсэн ДYPYYД нь зохиол бYтээгдэж байсан цаг Yеийнхээ монгол тоотны амьдрал ахуйн нYДнээ харагдахуйц яруу тодорхой тусгал болсон байдаг билээ. «Хех судар»-ын ДYP бYтээх урлагийн талаар эрдэмтэн Х. Буянбат «Хех судар доторх хYMYYCийн ДYP бол Yнэн амьдралын ен шимлэг херс сууриас Yндэс сурвалжтай мертее тYYнээс нэн ендер, нэн хурц тевлерYYн болсон хэв шинжит уран ДYP болно» (1982) хэмээн дYгнэсэн байдаг.
ХЭЛЭЛЦУУЛЭГ
Цахар гэвш ЛувсанцYлтэм, ханчин ханбо С.Жамьяангарав нар чимгийн мен чанарыг тайлбарлахдаа «Дандин Анандавархан зэрэг их найрагч онолчдоос яруу найргийн дохиог егч, ёгтоор егYYлэх дхаванийн жам ёс баримтлан бичих»- ийг сургасныг дагалдаж байв. Дхаванийн жам ёсны яруу найраг нь шууд,
шилжYYлсэн, далдалсан гурван утгатай байдаг» гэсэн ойлголт баримталж байсан нь ерне дахины онолоор уран дYрийг бYтээх Yндсэн гурван арга байна гэсэнтэй Yндсэндээ дYЙж байгаа юм. YYнд,
1. ТодорхойлолзYЙн арга
2. ХарьцуулалзYЙн арга
3. Бэлгэдэл ЗYЙн арга болно
Бэлгэдэх сэтгэлгээ гэдэг бол угаас монголчуудын язгуур сэтгэлгээний нэг юм. Энэ нь байгаль дэлхийтэйгээ ойр байж, уул усаа эрхшээсэн эзэн савдагтай гэж Yзэж, Yгийн эрчим хYчийг мэдэрч, тYYнийг олонтоо давтваас биежин бодитой болдог далд таталцлын хууль буй гэж Yздэгээс YYДCЭн цээрлэн эеруртэх, нYYДлийн ахуй амьдра-лын хорио цээр, аман хууль, ёр бэлгэтэй ч холбогдох евермец сэтгэлгээ юм. Уран зохиолын онолд бэлгэдэл гэдэг нь эртний Грекийн «онцгойлон таних тэмдэг» гэдэг Yгнээс гаралтай нэг талаас «уран дYрийг негее талаас тэмдэг телееллийн шинж чанарыг хадгалдаг» (Байгалсайхан, 1998) «Хийсвэр санаа ойлголт зэргийг бодит байдлын ямар нэг уламжлан тогтоосон тодорхой юм Yзэгдэлд шингээх эсвэл соёлын уламжлалын эсрэг зориуд бий болгосон еер юмс Yзэгдэлд ДYрслэгдэхYYнээ шилжYYлж илэрхийлэхийг бэлгэдэл гэнэ» (Галбаатар, 2012).
Энэ нь нэгэн бодит юм Yзэгдлийг негее нэг ЗYЙлээр бэлгэдэн шYтэж байсан ард тYмний соёл сэтгэлгээтэй холбоотой юм. Бэлгэдлийг бYтээж байгаа хос элементийн нэг нь бэлгэдлийг бYтээж байгаа бодит юмсын ДYP байдал, негее талаас энэхYY ДYP байдлын илэрхийлж байгаа гYн далд санаа гэсэн хоёр ЗYЙлээс тогтоно. Сонгодог уран зохиолд бэлгэдлийн энэ чанар нь аажмаар ^нзгийрэн утга санаа, ДYрийн зан терхийг бэлгэдэн YЗYYлэх болжээ. Бэлгэдлийн ДYP YYCЭхэд цаад жинхэнэ юмсын ДYP утга агуулга нь цем «тунгалаг сайхан» болж, бэлгэдлийн илэрхийлэх гэж буй утга нь тэрхYY ДYPийн дундуур нэвт гэрэлтэн гарч ирнэ.
Тухайн ямар нэг юм буюу бэлгэдлийн тэмдгийн шинж нь юмс Yзэгдэлд олон дахин давтагддаг тYгээмэл эсвэл тухайн Yндэстний хайрлан хYндэтгэдэг жигшин цээрлэдэг зан заншил, ахуйн сэтгэлгээний тогтсон ойлголттой нь холбоотой юм. Эрдэмтэн С. Дулам «Бэлгэдэл нь хеделгеен^й атлаа агшин зуурын, мэдээжийн атлаа Yл танигдах тийм ЗYЙл мен. Бэлгэдэл бол мен чанараараа сая сая хYний амин-бие-сэтгэл судлалын (Био-физио-психология) ев херенге, цуваа цагийн хувьд соёл иргэншлийн YYCЭл хегжил, дэвшлийн YP шим, хам цагийн YYДнээс хYн бYрийн дотоод ертенцийг зохируулж байдаг зен совингийн болон оюун санааны хYч, ухамсар ба ухамсар бусын давхар илэрхийлэл» (1999) хэмээн Yзсэн байна. Тодорхойлол болон харьцууллаар ДYP бYтээх шиг илэрхий хялбархан ойлгогдож энгийн тоочин YЗYYЛДЭГГYЙ. Харин тодорхойлол харьцууллын олон хэлбэрээр бэлгэдэл илэрч болно. Уран сайхнаар нэгтгэн YЗYYЛж байгаа тэмдэгт чанар нь уран сайхныхаа ДYртэйгээ нягт нямбай холбогдож бэлгэдэн илэрхийлж буй ДYP нь зохи-олчийн илэрхийлэх эцсийн зорилгод нийцсэн Yед бэлгэдлийн ДYP YYCДЭг байна.
ИйнхYY зууд совин, зан заншил, уран сэтгэмж зэрэг сэтгэлгээний болон зан Yйлийн элдэв ЗYЙлийн бэлгэдлээр уран ayp бYтээсэн нь В. Инжаннашиийн «Хех судар» романд нэн тYгээмэл байдаг юм. Зохиолд зууд зен совин, далны мэргэ, шагайн мэргэ, цагаан элээний телег, нумын хевчийн дуугаар ёр бэлгийг шинжих хийгээд шаазгай шувууг сайн муу хэл залгаж буй, ууль шувууг ирэх муу Yйлийг ёрлон бэлгэдэж бай-гаагаар дYрсэлсэн байна. Оршуулах зан Yйл, ергел тахил, тангараг, хараал зухэл зэрэг Yндэсний онцлогийг илтгэх егYYлэмж нь бэлгэдэл ЗYЙн зарчимд тулгуурлажээ. YYнээс тодруулан енге гэрлийн хийгээд зууднийбэлгэдлийн тухай авч Yзье.
енге,гэрлийн бэлгэдэл
Монголчуудын зан YЙл, шYтлэг бишрэл, ертенцийг Yзэх Yзэл нь аливаа нэ-гэн YЙл хэрэг, юм Yзэгдлийг енгеер бэлгэдэхэд илэрч байдаг. Энгений бэлгэдлийн талаар эрдэмтэн Н. Л. Жуковская судалж «цагаан енге нь аз жаргал, элбэг дэлбэг байдал, цэвэр ариун Yнэнч сайхан сэтгэл, хYндэтгэлийг бэлгэддэг бол хар енге нь ууний эсрэг хорон санаа гэрэл гэгээ^й, харгис шируун аз жаргал^й YЙл явдлыг бэлгэднэ. Улаан енге нь аз жаргал, шар енге нь хайр дурлал, сайхан сэтгэл, хех енге менх оршихыг бэлгэддэг (Н.Л.Жуковская, 2002) гэж Yзжээ. «Хех судар» романы егуулэмжид енгеер бэлгэдсэн нь нэн тYгээмэл. Тухайлбал, ТэмYжиний царайг улаан нарантай зYЙрлэхийн зэрэгцээ «цагаан гэрэл туяаран цацрах» эсвэл «улаан гэрэл цацран» гэж дурсэлсэн нь цог заль гоо Yзэмж тегс, ариун тэнгэрийн хYY болохыг нь батлан дYрийн гадаад шинжээр дотоод чанарыг илтгэн гаргасан байна. Монгол ардын аман зохиолд улаан енге нь Yлгэр туульсын баатрын Yзэх дур, CYP CYлд, ид хYчний бэлгэдэл,эруул чийргийн илэрхийлэл болон дYрслэгддэг уламжлал арвин. «ТYмэн хYний CYрийг дарах туухий улаан царайтай, мянган хYний CYрийг дарах мяндас улаан царайтай», «Бум Эрдэнэ буман хYний CYрийг дардаг будмал улаан царайгаа гаргаад», «тYмэн хYн айх тYYxий улаан царайгаа гаргаад» гэх мэтээр баатрын байр байдлыг дYрсэлсэн нь гал залуу нас, эруул саруул бие махбод, CYP жавхлант шинж чанарыг ^йцэд илтгэсэн байна. Туулийн баатрууд дунд ч Гунан Улаан Баатар, Арслангийн Араг Улаан Хонгор зэрэг галтай цогтой улаан ЗYCЭэрээ нэрлэгдсэн баатрууд олон. Энэ нь монголчууд эртнээс галыг шYтэн, гал голомтыг ариун байлгахыг эрхэмлэн, алив ЗYЙлийг шатааснаар ариусан цэвэршдэг гэж Yздэг байснаас улаан енгеер галыг бэлгэдэн «ариун дээд» гэсэн шинжийг илэрхийлнэ. Эрдэмтэн Д. Цэвээндорж баатарлаг туулийн баатрын енге ЗYCний дурслэлийн тухайд «баатарлаг дYрийн эрдэм чадал, эрч хYчийг буюу гол ДYрийн нуур царайг улаан енгеер ДYрслэн урлах хэв шинж нэгэнт бYрэлдэн тогтсон болно (2008) гэж Yзээд, эмэгтэйн хувьд улаан енгений дYрслэл нь гоо Yзэмж, сэтгэл хангалуун жаргалтай байдлыг илтгэдэг гэжээ. Негее талаар, зохиолд улааныг шYтэх нь хятадын соёлтой ч холбоотой байж болно. Ертенцийн YYCлийн тухай домогт домгийн туурвигч баатар Матар Мэлхийг харвахад, амнаас гал бадран, емне ЗYг харж, унасан дээрээс улаан, гал ЗYг гэж нэрлэсэн учиртай, уунээс улбаалан «Улаан хятад» гэдэг билээ.
«Хех судар»-т егYYлэхдээ, «ЕсYхэй баатрын хатан ЭгэлYн Yжин Чингис богдыг жирэмсэн ахуйд ...гэр ДYYPЭн цагаан гэрэл цацран туяарч» гэх буюу «Бертэгэлжин хатныг терехYЙ хэдий чинээ давхар эсгийгээр бYрхсэн ергее гэр бYрхYYлт зулын цаас мэт улаан гэрэл туяалсныг бYгдээр Yзсэнээр» буюу эсвэл «Торгон шар хурим
тархаж гэртээ ирэхэд евст нуурын дотор улаан гэрэл цацран гарахад» (Инжан-наши, 1957) хэмээх эдгээр ДYрслэлд ТэмYжин хийгээд Бертэгэлжин Yжинээс ер бусын их гэрэл гэгээ, тYYний дотроос улаан гэрэл цацран ойж буйгаар зурагласан нь монгол туулийн баатрын дYрслэлээс эхтэй бегеед зохиолч Тайцзугийн дYрийг ихэвчлэн «cyp гэрэл нь бадраад» хэмээн ерийн хYн харж чадахгYЙ CYPД нь дарагдаж байгаагаар дYрсэлсэн нь олонтоо байна.
Цахар гэвш ЛувсанцYЛтэм «Богд Ажаа Эрдэнийн магтаал»-ын шYЛэгтээ
Бие нь бэлэг лагшны хот мандал дэлгэрсэн
Бэлэг билгийн зуун гэрлийн тороор хYрээлсэн
Балар харанхуй мунхаг бухнийг арилган чадагч
Бадрагч наран мэт залуу Манзширийн ялгуугч
гэж шYЛэглэсний дотор ариун бурхдын биеэс ялангуяа тэргуунээс онцгой гэрэл цацран байдаг тул ийн дYрсэлжээ.YYнчлэн В. Инжаннаши «Хех судар» романд Тайцзугийн дYрийг улаан цагаан гэрлийн CYЛжээнд зурагласан байх юм.
Ер нь зохиолд тэнгэрээс хамаатай «тэнгэрлэг дээд» чухам эрхэм ЗYЙлийг улаан енгеер бэлгэдэн YЗYYЛсэн нь тYгээмэл тохиолдож байгаа нь Монголчуудын галыг шYтэх нанхиадын улаанаар ялан мандахыг бэлгэдэх сэтгэлгээ нелеелсен байх талтай. YYнд:
«Энэ эх хYY хоёр хYMYYний чин Yнэн сэтгэлээс нулимс унагаснаар хоосон огторгуйд гэнэт аянгалж, гучин хоёр ханат ордон цагаан ергее гэрийн дээд ерх нухийн уруу нэгэн зурвас улаавтар гэрэл гэрэл нэгэн хасын аягыг бYрхсээр бууж ирэн Тайцзугийн баруун гарт тусав» (Инжаннаши, 1957).
«ЖэY улсын ЭY ван Шан улсыг дайлахаар цэргийн хYрээнд бухий онгоцоор Мин-гийн олонд хYрснээ найман тохой урт менген загас онгоцонд гаргаж, шене бас монгол гэрийн емне огторгуйгаас нэгэн улаан гэрэл бууж ирээд, уудний емне нэгэн шувуу хувилан гэрт нисэн орж, гэнэт бас нэгэн улаан енгет хаш болон хувилж унабай. Цохивоос хувын дуу гарбай» (Инжаннаши, 1957).
Энэхуу гэрлийн дYрслэл бYхий егYYлэмжээр YЙл явдлын болзол, нехцел шалтгаан, YЙл явдал ернен, дYрийн зан терх илрэх тохироог дYрслэн, гэрэл гэгээгээр тэнгэрлэг бадрангуйг Yзуулсэн бол ууний эсрэг аз хийморьгуй, тэнгэр Yл таалсан хийгээд муу ёр, муугийн дохиог «харанхуй»-аар бэлгэдсэн байна. Тухайлбал:
«Алтан улсын Чэн ЗэY хотын дээр нэгэн анги хар уур мандан бYрхэж, нарны гэрэл бурхэг харанхуй бурангуйд хажуугаас YЗЭXYл хар уулнийг хенделссен мэт» (Инжаннаши, 1957) «тэр шене бас тэнгэр харанхуй болж уулэрхсэнд Мухули тэнгэрийн ЗYг хандаж их дуугаар егуулруун: Тэнгэрийн муу ёр арилагтун хэмээв» (Инжаннаши, 1957) гэж дYрсэлсэн нь егуулэмжийг хурцатган, санааг лавшруулсан байна. ТэмYжинийг мандан гарч буй наран еед асан бадрах галын улаан гэрлээр бэлгэдэж, тэнгэр заяатан хэмээн дYрслэхээс гадна тэнгэрийн цагаан енгетэй эсрэг-цуулэн муу YЙл хэрэг, серег талын баатраас муу уур гарч, «хар уур гарч», «хар уур бурхэн» байгаагаар ДYрсэлсэн нь тэнгэрийн улирал муудсаны бэлгэ шинжийг илтгэнэ. Ер нь монгол соёл зан Yйлийн сэтгэлгээнд сайн удирдагч гарч тэнгэрийн таалалд нийцсэнээр хур бороо цагтаа орж тааламжтай улирал ирж, тариа ногоо цагтаа ургаж, мал CYрэг нь тарга хYчээ авч енетэй тайван сайхан амьдрал бYрддэг. Харин ухаан муу охор бодолт таагуй удирдагч гарч ирснээр тYмэн олны сэтгэлд нийцгуй бодлого явуулснаар сэтгэл нь хямарч, уур уцаар, зовлон гуниг ихэсч, уYнээс
муу уур дээш дэгдэн агаар тэнгэрт хYрч тэр нь нелеелен их цас Yер бууж, тэр нь ган зуд гамшиг зовлон нYYPлэн евс ургамал гарах^й мал амьтан елберч, хYMYYC ядууран хоосроход хYPДЭг хэмээн маш энгийн ЗYЙлээс ургуулан сэтгэж тэнгэрийн ааш араншин буюу «их тэнгэрийн таалал»-ыг тайлбарласан байдаг.
«Хех судар»-т енге гэрлээр тэмдэг болгон зохиолын явдлыг урьдаас бэлгэдэн YЗYYлэхээс гадна енгений тухай зориуд дурдсан нь бий. Их зохиолч В. Инжаннаши монгол, нанхиадын ард тYмний енгений бэлгэдлийн талаар ЭгэлYн эхийн насан хутаг болохуйд гашуудан буй бэлэвсрэлийн ёсыг егYYлэхдээ, «Монгол цем хар енгеер бэлэвсрэн, Хятад цем цагаан енгеер бэлэвсрэв. Учир юун хэмээвээс? Монголын уг нь Энэтхэгийн Yндэс тул Энэтхэгийн ёсоор цагаан енгийг охь енге, хар енгийг адаг енге цагаан енге тYмэн ЗYЙлийн енгеер цем хувилан чадах тул цагааныг тYмэн ЗYЙлийн эх енге болгожээ. ТYмэн ЗYЙлийн енге хар енгенд орвоос дахин бус енге хувилан чадах^й тул, хар енгийг тYмэн енгийн адаг муу енге болгожээ. Тийнхуу, эзэн хаан ба эцэг эх нь ухвээс бYгдээр цем харанхуй шене мэт болов. Тууний бие эгнэгт харлав. YхсэнгYЙ боловч, ухсэн лYгээ ялгал^й болов хэмээн хар енгеер бэлэвсрэв» хэмээн соёлын онцлогийг дурджээ.
Энэхуу енге гэрлээр бэлгэдэн дYрсэлснийг дYгнэн Yзвэл «улаан цагаан гэрэл» зевхен эерэг талын баатрын тэнгэрлэг эрхэм дээд болохыг бэлгэдэж байна.
Буддын шашны сургаал ёсоор умайгаас терех, ендегнеес терех, чийг дулаана-ас терех, хувилж терех гэдэг дервен янзын терелт байдгаас хувилж терех гэдэгт Тайцзугийн терелтийг холбож Yзсэн ажээ. Эрдэмтэн С. Дулам «Бее онгодоо дуу-даж тамлах Yес тэд тэнгэр асрын орноосоо гэрэл туяаны хувилал болон ялгарч гэрийн ерхеер орж, хэнгэргийн задгай талаар тосон авангуут беегийн сугаар нэвтрэн ЗYрхэнд нь шунгадаг» гэснээс YЗЭXYл бидний евег дээдэс енге гэрлийн хувилгаан чанарыг билгийн нYДЭэр харах чадалтай, эрхт хех тэнгэрээс гэрлээр дамжин эрч хYч, эрдэм чадлаа аван тердег гэж Yздэгээс енге гэрлийг шYтэх Yзэл санаа нь ийн Yлгэр домгийн егYYлэмж болон бидэнд иржээ.
ЗYYДЭЭР БЭЛГЭДЭХ
«Хех судар» романд ЗYYДЭэр зохиомжлон ирэх цагийн гай барцад, муу ёр болон зол жаргал сайн YЙлийг зегнен бэлгэдсэн байна. В. Инжаннаши «Хех судар» романд нийт 22 удаа зуудний бэлгэдлээр уран ДYP, ДYPслэл бYтээжээ. ЗYYДийг барьж нэр егех, ЗYYДЭэр сэрэгдэж ёрыг урьдаар мэдэх аж. Тухайлбал, Зохиолын 17-р бYлэгт ЭгэлYн эх «Эчигдер шене бас нэгэн жигтэй ЗYYД зуудлэв. ХевгYYн чамайг нэгэн цусны худгаас татаж гаргав хэмээн зуудэлсэн тул миний дотор нэн амар^й болов» гэсэн ЗYYДЭнд цусны худаг хэмээсэн нь нэн даруй Сарлагийн Зальт хаантай хуйвалдсан Тайчуудын Чилгэр бех ТэмYжинг хэдэн тохой урт нухэнд унагаж алах гэснийг ёрлон мэдсэн ажээ. Тууний бэлдсэн жадат нухэнд унах аюулаас Оршигчийн бэлэглэн барьсан алтан едет начин шувуу тэргYYлэн Тайзуд бэлтгэсэн магнаг олбогноо суусанд, шувууг авахуйд хумс нь тэр олбогт шигдэн дээш хеереед хар нYх харагдан, хамаг мэх нь задарч начин шувуу эзний амийг аварч буйгаар ДYрсэлсэн байна. Энэ муу ЗYYДний учир Тайзуд элч илгээн сэрэмж-луулж, YYнийг дуулсан Мухули шууд цэргээ аван их авын газар угтан очиж, хYч тэнцвэргYЙ тулаанд ялж байна.
Ер нь Монголчууд «цус» зуудлэхийг алалдан байлдах, евдех ухэхийн шинж гэж Yзэн ихэд цээрлэдэг билээ. Ингэж дYрийн логик хегжилд юу тохиохыг урьдаас зуудээр дохиолон мэдэгдсэнээр туунээс сэрэмжлэн чадаж байна.
Мен «Эчигдер шене миний зуудэнд нэгэн их цагаан шонхор шувуу амандаа улаан нарныг зууж ирээд миний ергее гэрийн тоонон дээр суув хэмээн зуудэлсэн билээ» (Инжаннаши, 1957) гэсэн нь нэгэн сайныг зегнесен зууд бегеед «цагаан шонхор» хэмээгч нь хиад ястны шYтээн сахиус бегеед «улаан нар» хэмээн ТэмYжинийг наранд адилтган тойрууллын ур маяг ашиглан дYрсэлж, Дай Сэцэний ергеений тоонон дээр суусан нь даруй охин Бертэгэлжин лугаа ураг барилдахыг зегнесен байна. Энэхуу зууд нь монгол туYхэн сурвалжаас уламжлалтай юм.
Зохиолд Солонгуа «гурван шене дараалан тYYний эцэг нь хагас толгой ба биеийг ухрийн шалз шиг шарж иднэ гэж зуYДлээд бее онгод, цагаан элээний ЗYЙлээр Yзуулэхэд цем муу» (1957) гэснээр Полгудайг зарж явуулах бегеед Жамухын хорон санаа, арга мэхэнд эрсдэхийг урьдаас дохиолсон байна.
YР ДУН
«Хех судар»-т сонин содон ЗYYДний учир нэрийг оноон егсен тухай eгYYлэмж нэлээд бий. Зохиолч дYPД тохиох элдэв учралыг бэлгэдлийн тYмэн янзын хэлбэрээр илэрхийлэхийн зэрэгцээ тодорхойлох хийгээд харьцууллын аргаар уран ДYрээ амилуулж чадсан юм. Ийм ч учраас эрдэмтэн Х. Буянбат «^рслэл ба уянгалаг нь ямагт харилцан уусаж, хоорондоо идээшээд, шYлгийн сэтгэлгээ зургийн санаатай бYхэл бYтэн урлагийн цогцос болж байдаг» (1981) гэж Yнэлсэн нь бий.
Энэ бYхнээс Yзэхэд «Хех судар» романд уран дYрийг бутээхдээ В. Инжаннаши енге, гэрэл, ЗYYДЭэр дохио тэмдэг, ёр зегнел болгон бэлгэдэж, уран дYрийг бYтээжээ. Баатрын нэрийг ч ихэд бодолцон ёр бэлгэдлийн утгад шYTYYлэн оноосон байна. Ийнхуу тодорхойллын уран дYP бYтээх шууд арга, харьцууллын дам арга, бэлгэдлийн утгын аргаар «Хех судар» романы уран сайхны дYP ДYCлэлийг нYДнээ харагдам яруу сайхан бYтээжээ.
Ном з у й
Байгалсайхан, С. (1998). Уран дYрийн онолын лекцYYд. Улаанбаатар. Буянбат, Х. (1981). Инжаннаши ба тYYний Хех судрын тухай. Хех хот: ЭМАХХ. Буянбат, Х. (1982). Хех судрын хумуусийн тухай. вМБДС-ийн эрдэм шинжилгээний сэтгYYл, 3, 43. Буянбат, Х. (1988). Инжаннаши ба тYYний Хех судрын тухай. Хех хот: ЭМАХХ. Галбаатар, Д. (2012). Уран зохиол, онол, тYYх, шYYмжлэл, нэвтэрхий толь. Улаанбаатар. Дулам, С. (1999). Бэлгэдэл зуй-1. Улаанбаатар: МУИС.
Дэлгэр, (1988). Хех судрын гол баатрын зан чанарын бYтэц ба систем. вМИС-ийн эрдэм шинжилгээний сэтгYYл, 3, 107.
Дэсрэйжав, Т. (1983). Их зохиолч Инжаннашийн урнаар егуулэх аргын тухай. вМИС-ийн эрдэм шинжилгээний сэтгYYл, 2.
Жуковская, Н.Л. (2002). Кочевники Монголии. Культура. Традиции. Символика. Москва: «Восточная литература».
Инжаннаши, В. (1957). Хвх судар. Хех хот.
Михайлов, Г. И., Яцковская К. Н. (1969). Монгольская литература: Краткий очерк. Москва:
Наука.
Хасбаатар, Ц. (1989). Уран зохиолын тэмдэглэл. Улаанбаатар: Улсын Хэвлэлийн Газар. Цэвээндорж, Д. (2008). Монголын утга зохиолын дYрийн онол. Улаанбаатар: Балжу сан.
References
Baigalsaikhan S. (1998). Lectures on artistic theory. Ulaanbaatar.
Buyanbat H. (1981). About Injannashi and his «Khukh sudar». Hohhot.
Buyanbat H. (1982). About the people of the «Khukh sudar». Academic journal, 3, 43.
Buyanbat H. (1988). About Injannashi and his «Khukh sudar». Hohhot.
Galbaatar D. (2012). Literature, theory, history, criticism, encyclopedia. Ulaanbaatar.
Dulam S. (1999). Symbolics-1. Ulaanbaatar.
Delger (1988). Structure and system of character of the main hero of the «Khukh sudar». Scientific journal, 3, 107.
Desrejav T. (1983). About the method of articulation of the great writer Injannash. Scientific journal, 2. Zhukovskaya N.L. (2002). Nomads ofMongolia. Culture. Traditions. Symbolics. Moscow (in Russian). Ingannashi V. (1957). Khukh sudar. Hohhot.
Mikhailov G. E., Yatskovskaya K. N. (1969). Mongolian Literature: A Brief Essay. Moscow: Nauka (in Russian).
Khasbaatar T. (1989). Literary notes. Ulaanbaatar: State Publishing House.
Tseveendoij D. (2008). Character theory in Mongolian literature. Ulaanbaatar: Balju Foundation.
