CC BY
13УДК 821.512.36
DOI: 10.22162/2587-6503-2020-4-16-305-314
Нэрт зохиолч Ч. Лодойдамбын уран бYтээлд орос хYMYYCийн дYрийг бYтээсэн нь (= Отображение образов русских людей в творчестве известного писателя Ч. Лодойдамбы)
Цоодол Шунхайн 1
'Ховдский государственный университет (г. Ховд, Монголия) докторант
© КалмНЦ РАН, 2020 © Цоодол Ш., 2020
Аннотация. В статье рассматривается отображение в произведениях известного монгольского писателя, общественного деятеля, лауреата государственных премий Чадраабалын Лодойдамбы образов русских людей. Помимо того, что писатель сумел художественными средствами показать на историческом отрезке времени результаты российско-монгольского сотрудничества, тем самым запечатлеть тот исторический отрезок времени, предельно ярко изобразил подвижничество простых русских людей, боровшихся за Монголию не щадя своей жизни и вложивших все силы и душу в развитие нашей страны. Тем самым монгольский автор получил оценку как писатель, наиболее художественно и самым подробнейшим образом отобразил русских людей в современной монгольской литературе. Среди его героев — русский доктор в повести «Коллектив нашей школы», работник Академии наук СССР, доктор геологических наук, профессор Николай Владимирович Панов в романе «На Алтае», революционер Петр, русский торговец Павлов в романе «Прозрачный Тамир» и др.
Ключевые слова: Чадраабалын Лодойдамба, Монголия, литература, образы русских людей, доктор, профессор Панов, торговец Павлов Благодарности. Материалы статьи апробированы на Международной научной онлайн-конференции «Монголоведение в начале XXI в.: совре-
менное состояние и перспективы развития - II», проведенной при финансовой поддержке РФФИ (проект № 20-09-22004) и частичной поддержке гранта Правительства РФ (№ 075-15-2019-1879).
Для цитирования: Цоодол Ш. Нэрт зохиолч Ч. Лодойдамбын уран бугээлд орос хумуусийн дурийг бутээсэн нь // Бюллетень Калмыцкого научного центра РАН. 2020. № 4. С. 305-314. (На монг.) DOI: 10.22162/25876503-2020-4-16-305-314
UDC 821.512.36
DOI: 10.22162/2587-6503-2020-4-16-305-314
The Representation of Images of Russian people in the Works of the Famous Writer Ch. Lodoydamba
TsoodolShunkhayin 1
1 Khovd State University (Khovd, Mongolia) Doctoral Student
© KalmSC RAS, 2020 © Tsoodol Sh., 2020
Abstract. The author of the article analyzes how the images of Russian people are reflected in the works of the famous Mongolian writer, public figure, laureate of state prizes Chadraabalyn Lodoydamba. The writer managed not only to show the results of Russian-Mongolian cooperation over the historical period of time, thereby capturing that historical period of time, he extremely vividly depicted the asceticism of ordinary Russian people who fought for Mongolia without sparing their lives and put all their strength and soul into the development of the country. Thus, the Mongolian author was assessed as a writer who gave the most artistic and most detailed images of the Russian people in modern Mongolian literature. Among his heroes is a Russian doctor in the story "Our School Staff', an employee of the USSR Academy of Sciences, Doctor of Geological Sciences, Professor Nikolai Vladimirovich Panov in the novel "In Altai", revolutionary Peter, a Russian merchant Pavlov in the novel "Transparent Tamir", etc.
Keywords: Chadraabalyn Lodoydamba, Mongolia, literature, images of Russian people, doctor, professor Panov, a merchant Pavlov Acknowledgement: The article was presented at the international scientific online conference "Mongolian Studies at the beginning of the 21st century: Current State and Development Prospects - II", held with the financial support of RFBR (project № 20-09-22004) and partial support of the Russian Government Grant (№ 075-15-2019-1879).
For citation: Tsoodol Sh. The Representation of Images of Russian people in the Works of the Famous Writer Ch. Lodoydamba. In: Bulletin of the Kalmyk Scientific Center of the RAS. 2020. No. 4. Pp. 305-314. (In Mong.) DOI: 10.22162/2587-6503-2020-4-16-305-314
Шинэ цагийн Монголын уран зохиолд орос хYний дурийг хам-гийн тодорхой бYтээсэн зохиолч бол Ч. Лодойдамба ажээ. Тууний «Манай сургуулийнхан» туужийн орос эмчийн дур, «Алтайд» романы СССР-ийн Шинжлэх ухааны академийн ажилтан, геологийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Николай Владимирович Панов, «Тунгалаг Тамир» романы хувьсгалч Петр, орос худалдаачин Павлов нарын дYрийг шинэ аргаар цогцлоон бYтээжээ. Ингээд эд-гээр дуруудийг хэрхэн бYтээснийг тодруулан авч Yзье.
«Манай сургуулийнхан» зохиолд «Докторыг бид нар нягт хYрээлж аваад хэсэг харж зогсов. Энэ орос эмэгтэй бол хаанаас нь яаж харсан ч ее^й бегеед чухамхуу сайн сайхан бYхний хуримт-лал байв. Алтан шар Yс нь наранд гялалзан туяарч байх нь жарга-лын тYмэн туяаг ЗYг бYхэндээ цацруулж байгаа юм шиг харагдаад шулуун хамры нь угт инээмсэглэн эргэлдэж байгаа цээлхэн сайхан хоёр цэнхэр нYДЭнд нь муу санаа, муу явдлын зай ч YГYЙ мэт бодог-дов» гэсэн байдаг бегеед ийм л сайхан сэтгэлт, гоо Yзэсгэлэнт орос эмчийн энэ л дур уншигчийн сэтгэлд тодхон YЛДДЭГ билээ.
Ер нь Ч. Лодойдамба зохиолчийн зохиолуудын нэг гол он-цлог нь шинэ хуучин хоёрын тэмцлийг маш хурцаар, уран тодоор ДYрсэлж дYPYYДийн хоорондын харьцааг зерчил тэмцлийн дунд сергелдYYЛэн гаргадаг нь тухайн дуруудийг улам тодорхой уран сайхан болгодог.
«Манай сургуулийнхан» туужийн орос эмчийн дур ч ийм арга-ар шинэ уеийн боловсон эмнэлэг, шашны хуучин эмнэлэг хоёрын зерчилдеен, орос эмч, оточ Лувсан нарын уйл ажиллагаа, узэл бод-лын зереег харьцуулан урлаж аль алиных дурийг урласан байдаг.
Доктор гэж ямар хун ирэх талаар Ням гун, хуухдууд, Лувсан оточ нарын хооронд байнга болж байгаа яриа, анхны тесееллууд, орос эмч ирээд хуухдуудтэй хэрхэн харьцаж байгаа, эмчилгээний ур дун, еерее цусаа егч ухаан алдан унаж байгаа зэргээс сайхан сэтгэлтэй, хунлэг чанартай орос эмчийн дур улам бур тодорч бай-на.
Зохиолд орос эмчийн талаар «...Би толгойгоо хучлэн хеделгеж хараад цочин ендийв. Гэрт гурван хун орж ирээд зогсож байв. Тэд-ний нэг нь Далхаанямбуу багш негее хоёр нь ул таних хун байлаа. Хоёулаа яг адил цагаан хувцастай бегеед нэг нь эрэгтэй монгол хун, негее нь эмэгтэй орос хун байв. Хуухдуудийн босож чадах нь босож, ендийж чадах нь ендийв. Чулуун хенжлее немрен гарч зугтаах гэснийг Далхаанямбуу багш барьж аргадан орон дээр нь суулгав. Харин Бурантаг хедлех ч угуй дээш харан хэвтэж байлаа. Цагаан хувцастай орос хуухэн бид нарыг гайхан харж байснаа инэмсэглээд хэдэн уг хэлэв. Би юу гэж хэлснийг ойлгосонгуй.
— Та нарыг доктор гуай сайн байна уу гэж байна гэж цагаан хувцастай хун хэлэв. Бидний хэн нь ч дуугарсангуй. Тэр доктор хеделж, миний толгойг илсэнд, би цочин давхийв. Доктор дав-хийснийг мэдээд над руу харан толгойгоо сэжлэн инээмсэглэж,
— Ай, я яа я яа гэж хэлээд Доржийн орны дэргэд очив» [Лодой-дамба 1977: 50] гэж гардаг. Ингэж анх доктор евчтэй хуухдуудтэй уулзаж тэднийг узэж эхэлдэг бегеед хуухдууд хагалж огтлохоос айж, зарим нь дургуйцэвч багшийнхаа угэнд орж узуулэхэд яагаа ч угуй болохоор сэтгэл тайвширдаг.
«Гадаа ярьж байгаа угнуудийг цагаан хувцастай эрэгтэй хун докторт хэлж егев бололтой. Докторын царай хувиран сайхан нуурэнд нь тодорч байсан инээдэм ор сураггуй алга болов. Доржийн орон дээрээс босоод чагнуураа тургэн эвхэж евертлев» [Ло-дойдамба 1977: 50]. Тэгээд ууд руу явах гэтэл ууртай багш емнеес нь орж ирээд докторыг явуулж аль, эсвэл бид явна гэж их муухай
юм болж байгаа талаар ярихад туунийг цагаан хувцастай эрэгтэй XYH орчуулж егдег. Тэгээд яахыг асуухад «буцсан ч яадаг юм...» гэсэн хариу сонсоод, «Юу ч болсон би явах^й, би еерее ярина гэж доктор цагаан хувцастай хYнээр дамжуулан хэлээд шууд гэрэ-эс гарлаа» [Лодойдамба 1977: 51].
Удаляй доктор эргэж орж ирээд Yзлэгээ хийхэд Бурантаг л шууд эсэргYЙцэн хееж зангидсан гараараа ээлжлэн цохиж, дэрэн дороосоо темер сэрээ гарган нуур рте нь цохин шархдуулдаг.
«Бид докторын тухай ярьж эхлэв. Монгол хYнийхээс ендер хянган хамар, утаа болсон юм шиг шар Y^ нилээд гYн аяганд эр-гэлдэж байгаа цог хорхой шиг хоёр цэнхэр нYДний нь тухай ярил-цав. Тэр инээдээр эргэлдэж байгаа хоёр нYДний цаана хагалах, огт-лох айхтар санаа оршиж байгаа шуу дээ гэж бодоход, тэр докторт бидний тааламжтай сэтгэлийг татах юм огтхон ч байсангуй билээ» гэжээ [Лодойдамба 1977: 53].
Эндээс Yзэхэд орос хYнийг анх удаа ойроос харж байгаа XYYXДYYДЭД харагдах гадаад терх, тэгээд ч еерсдийг нь хагалж огтлох байх гэж болгоомжилж байгаа хYний талаар тааламж^й бодлоос харахад ч орос эмчийн ДYP тодорч зохиолчийн мэдрэмж ур чадвараар уран ДYP болох нь мэдрэгдэж байна. ХYYXДYYДЭД янз бYрийн сайхан амттай хоол хийж егехийн зэрэгцээ, сонирхолтой юм ярьж, орос дуу зааж егех зэргээр XYXДYYДЭД элэгсэг дотно хан-дан тэдний итгэлийг хYлээж байдаг.
Уг зохиолд «Би олон сайхан дуучны гоё хоолойг сонсож, тэд-ний уран чадлыг бишрэн бахархаж байсан билээ. Гэвч би одоо хYртэл тэр докторын хоолой шиг яруу сайхан хоолойг сонсоо^й юм шYY» [Лодойдамба 1977: 62] гэсэн байдаг нь тухайн дурийн бас нэгэн онцлогийг илэрхийлж байна.
Мен, «Бурантаг «За» гэв. Гэтэл доктор инээсэн ч Y^^ баярла-сан ч Y^^ харин царай нь хувхай цагаан болж, щд нь гелелзен уруул нь чичирч байснаа Бурантагийг тэврэн аваад Yнсэв», «Доктор хэдэн Yг хэлэхэд цагаан хувцастай хYн докторын негее га-раас цус авч Бурантагийг урьдах ёсоор тарив. Ингээд докторын хоёр гараас ээлжлэн Бурантагийг хэд хэд дахин тарьсан билээ», «Гэтэл Бурантаг урт гэгч нь амьсгаа аваад, щдээ нээж хедлел^й,
HYYP PYY нь бехийн ширтэж байгаа докторыг ажиглан харж байс-наа «Доктор» гээд уруулаа хеделгех нь надад инээмсэглэх мэт харагдав. Доктор доош унжуулсан толгойгоо ендийлгев. Туртий делгеен цэнхэр HYДЭHД нь инээмсэглэл, баярлал, тодрох шиг болс-ноо, зовхи нь алгуур хумигдаж, бYхий л биеэрээ найгаснаа, Бу-рантагийн бугуйнаас бариатай хэвээрээ, хана руу пид гэтэл унав» [Лодойдамба 1977: 66].
Ийм л ач буянтай монгол тYмний телее бие сэтгэлээ Yл хайр-лан ЗYтгэж байгаа Оросын жирийн эмч бYCГYЙн дYP манай уран зохиолын алтан хуудсанд авьяас билигт зохиолчийн гэгээн ухааны ураар бYтээгдсэн байна.
Герасимович Л. К. «Аюултай хYнд нехцелд монголын хYYхдYYДийн телее амь биеэ Yл хайрлан тэмцсэн орос эмч бYCГYЙн дYрийг уг туужид гаргахдаа зохиогч тун ихээр хайрлан бичсэн байна» гэж тэмдэглэжээ [Герасимович 1965: 231].
Энэхуу туужид хуухдууцийн дYрийг бие биенээсээ ялгарсан онцлогтой, тэдний сэтгэл 3Y&" гайхалтай сайхан YЗYYлсэн тедийгуй хэлж ярьж байгаа Yгнээс нь хэн болохыг нь мэдэж болохоор, ялган танигдахаар сайхан дуру^дийг бYтээжээ гэж Yзэж байна. Тийм дээ ч орос эмчийн дурийг улам тод харуулахад тэдний дурийн нелее их байдаг нь харагдаж байна.
Одоо «Тунгалаг Тамир» романы Павлов, Петр нарын дурийг хэрхэн урласныг авч Yзье. Зохиолд, «Итгэлтийг даваан дээр бууга-ад тамхи татаж суухад морин тэрэгтэй орос ирээд зогсов. Богино тааран дээлтэй хууз сахалтай Павлов бууж, ТYнхэлийн буриад аял-гуугаар мэндлээд ухэр худалдан авах тухайгаа ярив.
— Орос чамд менге байвал надад ухэр байна гэж Итгэлт хэл-жээ.
— Баатар цагаан хааны буянаар чамайг хошуу нутагтай чинь худалдан авсан ч менге байна. Хоёр зуун амбан шар байна уу? гэж Павлов асуув.
— Ердее энэ yy Тав хоногийн дараа хоёр зуун шар энэ даваан дээр туугаад ирье. Байдаг менгее дэнслээд сууж байгаарай гэж Итгэлт хэлээд тэр хоёр салжээ», гэх буюу, «Павлов овооны емнех хавтгай чулуун дээр оросын гулдмай гэж урт цагаан менге
гаргаж тавиад хангинуур CYхээр цавчлан цэгнэж егехдее Yсэрсэн хэлтэрхийн YYДийг авах нь битгий хэл харах ч YГYЙ байжээ. Энэ нь Итгэлтийн сэтгэлд Yлэмж таалагдаж «их гарын панз бололтой» гэж бодож байсан билээ. Ингэж наймаа хийхдээ Павлов бодож ирснээсээ дервен зуун лан хожсон бол Итгэлт хYнээс авсан зуун жар гаруй Yхэр бYхнээс хоёр лан хожжээ» хэмээн егуулдэг [Ло-дойдамба 1977: 38].
Ийм хоёр хYн ингэж танилцан хамтарч эхэлдэг. Нехерт итгэ-дэг, том наймаа хийхээс буцдаггYЙ, ЗYрхтэй ховор монгол шуу гэж Павлов Итгэлтийг магтаж байдаг бол манай Павлов нYнжигтэй орос доо. Жаахан онгиргон болохоос биш, ёстой их гарын панзчин даа гэж Итгэлт Павловын тухай ярьдаг байв.
«За тэгээд наймаа сайн, олз омог их биз дээ? гэж Итгэлийн асу-ухад Павлов бардам инээмсэглэж «Бид хоёр олз олох^й бол ямар аавын хуу олох билээ дээ» гээд хоёул чанга инээв.
Дээр ишилсэн хэсгуудээс харахад орос худалдаачин Павловын ямархуу терхтэй, ямар ааш зантай хYн болох ДYP нь нилээн тод харагдаж байна.
Орос, Германы хооронд дайн гарсныг Павлов Итгэлтэд дуулга-ад, «Одоо бид хоёр целхеев гэдгийг...» гээд хоёр гарын алгаа дээш харуулан атгаснаа «ингэнэ» гээд тэр хэвээр нь дээлийнхээ хоёр ташааны уутанд хийжээ [Лодойдамба 1977: 98]. Эндээс тYYний ямархуу хYн болох нь харагдана. Павлов цагаантны бослогод идэв-хтэй оролцож улмаар Колчакийн цэрэгт ордог. Сибирийн партиза-нуудад шахагдсан цагаантнууд Монгол руу оргон орж ирээд Павловын удирдлагын дор нэгдэн барон Унгернтэй холбоо тогтоож Павлов нэг хороог захирдаг. Павлов «нэг бол улаантнууд энэ хор-воо дээр амьдарна. Эсвэл би амьдарна. Бидэнд нэг нар байх^й» [Лодойдамба 1977: 286] гэсэн Yзэл бодолтой нэгэн. YYндээ Yнэнч явсаар баригдаж амиа алддаг.
«Зохиолч энэ ДYрийг бYтээхдээ нэгдYгээрт тухайн Yеийн монго-лын цаг терийн байдалд оросын цагаантнууд хэрхэн нелеелснийг YЗYYЛэх, хоёрдугаарт хэрэв тэд ялсан бол монгол орон ямар замаар явах байсныг л илэрхийлэн харуулах зарчим бариталсан юм» суд-лаач Б. Ганбат тэмдэглэжээ.
«Тунгалаг Тамир» романд дYрслэгдсэн негее нэг орос хYн бол хувьсгалч Петр. Тэрээр 1905 оны хувьсгалд оролцож нутаг зааг-дсан нэгэн бегеед хямд ертегеер Павловт зарцлагдаж яваа хYн. Монголчуудын дунд аж терж ард тYмнийг нь сайн танин мэдсэн бегеед улмаар орос оронд гарсан Октябрийн хувьсгалд идэвхтэй оролцож дараа монгол оронд цагаантныг эх орноосоо хеехед нь туслахаар улаан армийн нэгэн ангийн комиссараар ирж байна. Тэ-гээд хуучны танил Эрдэнэтэйгээ хамт тулалдаж явахдаа хувьсгал ялсны дараа улс орны хувь заяаг хааш нь хетлех, ард тYмний сайн сайхны тусын тулд юу хийх учиртайг монгол нехертее ойлгуулж, тус орныг гадаад дотоодын дайсны хел YЙмээнээс цэвэрлэх ари-ун YЙлсийн телее зYтгэж яваад амиа алдаж байгаа талаар романд
егуулдэг.
Утга зохиол судлаач, доктор Г. Галбаяр «Орос хYний уужим сайхан сэтгэл, хYнлэг нинжин, ухаалаг чанар, гунихыг Yл мэ-дэх хегжYYн зан, холч хэрсуу алсын бодол, чигч ариун зорилго, туртийгээ гYЙцэлдYYлэх хатан зориг, хатуу тэвчээр цем Петрийн ДYPД цогцлон бYPДCЭн байна» [Галбаяр 2004: 260] гэсэн бол доктор Л. ТYДЭв, «Тунгалаг Тамир»-ын алиа Петр... нар шиг хYнлэг зан ча-нартай, интернацианалч хYMYYжилтэй хYMYYCийн ДYP манай утга зохиолд улам бYP нэмэгдсээр байна» гэсэн дYгнэлт хийжээ [Утга зохиолын... 1988: 169].
Петр бол алиа наргианч зантай, нехерсег сайхан сэтгэлтэй, эгэл энгийн нэгэн бегеед эрх челеений телее шударга тэмцэгч, улс орны хегжлийн талаар алсын бодлоготой ухаалаг хээ^й орос эр болох нь харагддаг. Монгол нехер Эрдэнэ нь «Петр бол зевхен алиа Петр биш шархдаж хэд хоног хаданд хэвтээд эдгэрэн нисэх гэж байгаа бYргэд шиг хYн бегеед Yлэмж ухаан, тод эрмэлзлэлтэй эр» [Лодойдамба 2005: 95] гэж бодож байдаг.
Энэ бYхнээс Петрийн ДYP уншигчдын сэтгэлд хоногшин Yлдэж, хайрлагдаж байдаг бегеед Оросын ард тYмэн, хувьсгалчдын Yзэл санаа, Y^n хэрэг, хYCЭл эрмэлзлэл, эрх челеений тэмцлийн нийтлэг терхийг Петрийн дYрээр хураангуйлан YЗYYлсэн байна.
Монголын анхны роман «Алтайд»-д гарч байгаа ДYPYYД бол геологи хайгуулын шинэ салбарт ажиллаж байгаа шинэ хYMYYCийн
ДYP бегеед тухайн салбарын ажил Yйлсийн талаар ерген олонд мэдлэг олгосон, хYYхэд залуу Yеийг энэ ажил мэргэжилд уриалан дуудсан ендер ач холбогдолтой байжээ.
Панов энгийн ажилчин байгаад сургуульд суралцаж эрдмийн хYн болсон бегеед Казакстанд чухал баялгийг нээж Сталины шаг-нал хYртсэн, геологийн шинжлэх ухааны доктор, монголын ард тYмний сайн сайхны телее хеделмер бYтээлээ зориулсан орос зевлелтийн хYMYYCийг телеелсен ДYP юм.
Тэрээр эх орны дайны урт замыг туулж монголын малчин ард Дамдингийн бэлэглэсэн хурдан борлог морийг унаж гавьяа байгу-улж явсан дайчин эр. Эчнээ танил Дамдинтайгаа уулзаж, Алтайн чанадад хайгуул шинжилгээ хийн олон янзын бэрхшээл туулж монголчуудтай нехерлеж яваа, монгол хэл, ёс заншлыг сайн мэд-дэг, нехерсег, тYшиг тулгууртай, алиа хегжеентэй, эрэлхэг зориг-той, цайлган цагаан сэтгэлтэй хээ шаа^й орос хYн юм. ТYYний дYрийг ийм л байдлаар зохиолд тусгажээ. Панов Баяртай хамт чонотой хеецелдеж яваад нехдеесее салж, угалз шуурганд орж, чонын сурэгт бYCлэгдэн явах хYнд Yед энэ орос эрийн жинхэнэ хYн чанар, нехрее гэсэн халуун сэтгэл, амьдралын зовлон бэрхшээл туулсан арвин туршлага бYхэн илэрч уг дYрийг улам баялаг бол-годог.
Судлаач Б. Ганбат «Зевлелтийн XYMYYC монголын ард тYмэнд ийм ойр дотнын, ах дYYгийн сайхан сэтгэлээр хандаж, хайрлан ха-ламжилж байдгийг бид сайн мэддэг бегеед ах, эгч нар минь хэмэ-эн хYндэтгэн хайрладаг билээ. «Алтайд» романд Пановын дYрийг бYтээхдээ зохиолч чухам ийм сэтгэлээ илэрхийлэн гаргасан бай-даг» гэжээ [Ганбат 1998: 203].
Ер нь енеегийн энэ цаг Yеэс харахад тодорхой тYYхэн цаг хуга-цаанд монгол, орос хоёр орны хамтын ажиллагааны YP шим ямар байсныг уран сайнхы аргаар нээн харуулсны дээр тэр цаг Yеийг тYYхэнд менхелж, монгол эх орны телее амь хайр^й тэмцсэн, хегжил цэцэглэлтийн Yйлсэд бие сэтгэлээ зориулсан эгэл орос хYний дYрийг бYтээжээ гэж хэлж болно.
Эцэст нь дYгнэхэд, енеегийн энэ цаг Yеэс харахад тодорхой тYYхэн цаг хугацаанд монгол, орос хоёр орны хамтын ажиллагаа-
ны YP шим ямар байсныг уран сайнхы аргаар нээн харуулсны дээр тэр цаг Yеийг тYYхэнд менхелж, монгол эх орны телее амь хайр^й тэмцсэн, хегжил цэцэглэлтийн YЙлсэд бие сэтгэлээ зориулсан эгэл орос хYний дYрийг монголын уран зохиолд хамгийн уран тодоор бYтээсэн байна.
Ном зуй
Галбаяр 2004 — Галбаяр Г. XX зууны Монголын уран зохиолын
Yечлэлийн асуудлууд. Улаанбаатар: изд-во, 2004. Ганбат 1998 — Ганбат Б. Монголын сонгодог зохиолч Чадраабалын
Лодойдамба амьдрал, уран бYтээл. СеYл: изд-во, 1998. Герасимович 1965 — Герасимович Л. К. Литература Монгольской Народной Республики 1921-1964 годов. Л.: Изд-во Ленинградского унта, 1965. 311 с.
Лодойдамба 1977а — Лодойдамба Ч. ТYYвэр зохиол. Улаанбаатар: АБЯ-
ны хэвлэл, 1977. 346 с. Лодойдамба 1977б — Лодойдамба Ч. Тунгалаг Тамир. I дэвтэр Улаанбаатар, 2005. Утга зохиолын. 1988 — Утга зохиолын шуумжлэл-85. Улаанбаатар, 1988.
