CC BY
19УДК 398
DOI: 10.22162/2587-6503-2020-3-15-189-206
Байгаль, экологийн сэдэвт монголын аман болон орчин Yеийн яруу найргийн бYтээлYYД (= Произведения устной и современной поэзии
0 природе и экологии)
Алимаа А.1, ЦэвээндоржД.2
1 Институт языка и литературы Академии наук Монголии (д. 54а, пр-т Энхтайван (Мира), район Баянзурх, 13330 Улан-Батор, Монголия) Ph.D., научный сотрудник
E-mail: alimaa_mgl@yahoo.com
2 Институт языка и литературы Академии наук Монголии (д. 54а, пр-т Энхтайван (Мира), район Баянзурх, 13330 Улан-Батор, Монголия) Ph.D., научный сотрудник
© КалмНЦ РАН, 2020 © Алимаа А., Цэвээндорж Д., 2020
Аннотация. В статье авторы затрагивают вопрос об ухудшающейся экологии в Монголии, что связано не с собственно природными явлениями, а необдуманной деятельностью человека. Согласно «Отчету о состоянии окружающей среды в Монголии. 2013-2014», составленном Правительством Монголии, изменение климата в Монголии усилилось, за последние 75 лет годовое количество осадков уменьшилось на 7 %, увеличилось использование ресурсов подземных вод, леса пострадали от пожаров, 10,5 тыс. га гобийских лесов высохли, при этом, согласно оценкам, 53 % опустынивания вызвано человеческими факторами. Улан-Батор сегодня является одним из самых загрязненных городов мира из-за чрезмерного выпаса скота, истощения полезных и редких растительных ресурсов и увеличения экологического ущерба от добычи полезных ископаемых. В связи со сказанным ученые уделяют большое внимание вопросу повышения осведомленности об утрате традиций сохранения природы и предоставления экологического знания через литературу и фольклор. Тема
защиты природы в монгольском фольклоре и мифе сводится к тому, что человек не всегда должен управлять природой и контролировать окружающую среду, а должен понимать и обращаться к природе как к живому существу. Это означает, что у людей будут естественные отношения, сбалансированная и безопасная жизнь. Одновременно с изучением традиционных знаний монголов о сохранении природы с 1990-х гг. стали появляться специальные монографические исследования. Общий вывод опубликованных книг состоит в том, что история взаимодействия монголов с природой была поистине цивилизованной. В современной монгольской литературе утвердилось направление экокритика (ecocritirism). Стихотворения монгольских поэтов, пишущих о природе, звучат как сигнал бедствия, как крик природы о помощи. В данной статье проведен анализ произведений традиционной монгольской и современной поэзии на тему сохранения природы и экологии.
Ключевые слова: природа, экология, Монголия, традиции сохранения, фольклор, литература, экопоэма, экокритика, писатели, культура Благодарность. Исследование проведено при поддержке Монгольской Академии наук, тема проекта «Взаимосвязь произведений монгольского фольклора и литературы». Материалы статьи апробированы на Международной научной онлайн-конференции «Монголоведение в начале XXI в.: современное состояние и перспективы развития - II», проведенной при финансовой поддержке РФФИ (проект №2 20-09-22004) и частичной поддержке гранта Правительства РФ (№ 075-15-2019-1879). Для цитирования: Алимаа А., Цэвээндорж Д. Байгаль, экологийн сэдэвт монголын аман болон орчин Yеийн яруу найргийн бYтээлYYД (= Произведения устной и современной поэзии о природе и экологии) // Бюллетень Калмыцкого научного центра РАН. 2020. №2 3. С. 189-206. (На монг.) DOI: 10.22162/2587-6503-2020-3-15-189-206
UDC 398
DOI: 10.22162/2587-6503-2020-3-15-189-206
Mongolian folk and contemporary poems about ecology and nature environments
AlimaaA.', TseveendorjD.2
1 Institute of Language and Literature of the Academy of Sciences of Mongolia (54a, Enkhtaivan ave., Bayanzurkh distr., Ulan Bator 13330, Mongolia) Ph.D., Leading Research Associate
E-mail: alimaa_mgl@yahoo.com
2 Institute of Language and Literature of the Academy of Sciences of Mongolia (54a, Enkhtaivan ave., Bayanzurkh distr., Ulan Bator 13330, Mongolia) Ph.D., Researcher
© KalmSC RAS, 2020 © Alimaa A., Tseveendorj D., 2020
Abstract. The social priorities of literature are the tribune of environmental idiology. Today, in the Mongolian literature, the direction of ecocriticism has been established. This article makes an analysis in traditional Mongolian poetry and modern poetry on the topic of nature conservation and ecology. In Mongolian folklore praise the purity of nature and the motherland. His idol of pure nature is praise and praise. But each species has its own color. The topic of nature protection in Mongolian folklore (Orthodoxy, Magtaal-praise, Tuul-epic, du-folk songs and myth) is that a person should not control and control nature but understand and convert to nature as a living creature; means that people will have a natural relationship, a balanced and safe life. Probably, there is not a single poet of Mongolia who does not address the topic of "man and nature". Each in its own way perceives nature, and each in its own way revealing to the reader the world of nature and himself in this world. The space of the "Mongolian spirit" created by the poet is filled with natural landscapes, people, and historical memory. His ancestors and descendants, the dead and living, are called upon to preserve this space and believing that nature and civilization can exist in equal harmony, he would like to reconcile them among themselves. Therefore, the poems of Mongolian poets writing about nature sound like a distress signal, like a cry for help to nature. This is a feature. That is why Mongolian writers have initiated environmental protection measures. They stopped the construction of a chemical plant on Lake Hubsgul. The lake is the main freshwater reservoir in the world. Mongolian writers also warned that the pine forest "Tuzin Nars" was destroyed in nature every year billions of tons of waste. With such an attitude of man to nature on Earth there will soon be nothing left. There are examples of the writer C. Galsan, who planted 360 thousand trees. In this article we propose that we do not limit
the observation and conclusions about the mastery of writers to the nature of the writings, but take into account personal, mental and social changes in the environment.
Keywords: ecology, ecopoem, Mongolian oral and modern poems, ecoriticism, writers, culture, traditional heritages
Acknowledgement. Fundamental research study "An interrelation between Mongolian oral and literate works" sponsored by Mongolian Academy of Sciences. The article was presented at the international scientific online conference "Mongolian Studies at the beginning of the 21st century: Current State and Development Prospects - II", held with the financial support of RFBR (project № 20-09-22004) and partial support of the Russian Government Grant (№ 075-15-2019-1879).
For citation: Alimaa A., Tseveendorj D. Mongolian folk and contemporary poems about ecology and nature environments. In: Bulletin of the Kalmyk Scientific Center of the RAS. 2020. No. 3. Pp. 189-206. (In Mong.) DOI: 10.22162/2587-6503-2020-3-15-189-206
Нэг. Монголчуудын байгаль хамгаалах узэл санааны ундэс
Монголчууд байгаль орчноо хамгаалах олон зууны баялаг уламжлалтай. Энэ нь малчин удамтай монголчуудын аж терж ирсэн газар нутаг, цаг уур, мал аж ахуйн евермец онцлогоос уудэн гарчээ. Нэг талаас монгол хYний амьдралын хэв маяг, аж терех ёс; негее талаас голлон эрхэлдэг мал аж ахуй нь байгалийн тогтоц, цаг уур, газрын херс, бэлчээр буюу евс ургамал, гол ус зэргээс ихээхэн хамааралтай учир эрт Yеэс байгаль орчныг сайтар танин мэдэж, хYндэтгэн харьцдаг еерийн гэсэн угсаатны экологитой (ethnoecology) болжээ. Угсаатны экологид тухайн улс Yндэстний уламжлал, шYтлэг бишрэл, амьдралын дадал хэвшил, хэм хэмжээ, ардын мэдлэг ухаан, оюуны соёл тэргуутэн багтана. Байгаль хамгаалах, экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах ард тYмний туухэн туршлага бухий угсаатны экологи бYрэлдэхэд аман зохиол, домогзYЙ (миф)-гээс гадна бее мергелийн емнех Ye буюу язгуур шYтлэг, бее шYтлэг, бурханы шашин тэргуртэн томоохон нелее YЗYYлжээ.
Монголчуудын язгуур шуглэг, домгийн сэтгэлгээнд байгалийг шYтэх шYтлэг Тэнгэр, Газар, Ертенцийн модны эрхэмнэлээр
илэрдгийг судлаачид онцлон тэмдэглэсэн байдаг. Жишээ нь, монголч эрдэмтэн С. Ю. Неклюдов "XyHHY, Ухань нар Тэнгэр, Сар, од эрхисээс гадна Газар ...шутдэг байв" [Неклюдов 1982: 170] гэжээ. Эртний киданчууд цагаан ЗYCмийн буга, нийт монголчууд гоо марал, берт чоно, буриад монголчууд хун шувуу, ойрад монголчууд уул шувуу гэхчлэн CYлд шYтээнээ болгодог байсан нь багалийн нэгээхэн хэсэг болсон ан амьтныг хайрлах, хамгаалах сэтгэлгээг хойч Yед телевшYYлэх нелеетэй байв.
Монгол домогзYЙн сэтгэлгээнд уул шYтлэг онцгой байртай. Эртний монголчуудын тесееллеер ертенцийн тев цэг нь СYмбэр уул гэж Yзээд тууль, Yлгэртээ "СYмбэр уулыг дов байхад,CYYн далайг шалбааг байхад" хэмээн егYYлсээр ирсэн. Оросын эрдэмтэн Н. Л. Жуковскаяа монголчуудын уул шYтлэгийг авч Yзээд "Уул бол тухайн орон нутгийн орон зай, газарзYЙн баримжаа болохоос гадна шYтлэгийн чанартай. ГазарзYЙн хувьд тев цэг болсон уул, туунийг тойрон бYрэлдэх бичил газруудын нэршил, байршил, байц зэрэг чухал ойлголт оршиж байдаг. Харин шYтлэгийн хувьд тэрхуу гол хайрханы нэр тухайн уулын нэр, цаашлаад угсаатны овгийн нэрийдэл нэр, хожмоо засаг захиргааны хуваарийн гол баримжаа болдог" [Жуковская 1988: 27] гэжээ. Монголчуудын цэцэн угэнд "уул байвал ус байна" гэсэн хэллэг бий. Уул бол ус, хYнс, амьжиргааны олон эх уусвэр гэдгийг амьдралын туршлагаараа ийнхYY онож хэлжээ. Тэрчлэн эртний овог аймгийнхан евег дээдсээ нутаглуулдаг тул тухайн уул, газар орныг шYтэх шYтлэг YYCчээ. Энэ бухэн нь Yнэндээ хуний амьдралын бодит хэрэгцээ, шалтгаанаас YYДЭлтэй ажээ. Харин енее цагт олонхи судлаачид уул, газар усаа хайрлаж хамгаалах узэл санааг ихэвчлэн хийсвэр сэтгэлгээтэй холбох нь тугээмэл ажиглагддаг. Ийнхуу монголчуудын нутаг орноо хайрлаж, хамгаалах сэтгэлгээ нэн эртнээс уусчээ.
бвег дээдсийн онгоныг хадгалсан газар нутаг, уул хайрханаа тайж тахих зан уйл лавширсаар тэдгээр онго сунс нутаг орны далд эзэн, сахиус савдаг болон хувирч энэ нь беегийн шутлэгийн ундэс болжээ. Бее мергел нь емнех язгуур шутлэг, домогзуйн сэтгэлгээг бодоход илуу нарийн, сусэг бишрэл, сэтгэлзуй, тайлга тахилга зэрэг олон талыг хамарсан учир байгаль хамгаалах, экологийн
соёлын элементийг телевшуулэхэд хYчтэй нелее YЗYYлжээ. Учир нь XYH, байгаль, амьтан, ургамал, орчин тойрны юмсыг амьтай гэж Yзэж, амьжуулж (гилоизм) ойлгодог. Амьд байгаль гэдэг ойлголт бол хYний экологийн соёлын Yвдэс учир бее мергелийг "байгаль" шYтээнтэй шYтлэг гэж нэрлэдэг нь ийм учиртай.
Бурханы шашин дэлгэрснээр монголчуудын язгуурын болон беегийн шYтлэгийн ойлголт, загвар зэргийг еерт ашигтайгаар найруулан ашигласан бегеед монголчуудын евег дээдсийн онго CYHC, беегийн шYтлэгийн "эзэн" нь бурхад уул овооны навдаг, шивдэг, савдаг тэргуртэн болж, тэдгээрт зориулсан тусгай уншлага сангууд ч зохиогджээ.
Байгаль хамгаалах Yзэл санаа энгийн иргэд, тэднийг захиран удирддаг терийн бодлогын салш^й хэсэг нь байсаар ирсэн юм. Тухайлбал, ард олны одоо ч едер тутамдаа хэрэгжуулдэг аман хууль буюу цээрийн ёсны нэгээхэн хэсэг нь байгаль хамгаалах чиг агуулгатай юм. Томчууд нь хуухэд багачуудад бYP багаас нь цээжлуулж, ярьж тайлбарлаж егне. Жишээ нь,
— Шувууны ендген дээр CYYДPЭЭ 6yy тусга. Ээж нь голоод явчихна. Тэгвэл ендег нь хагарч шувуу болдог^й юм.
— Гол мерен, булаг шанд, усны ойролцоо бие засахыг нэн цээрлэнэ. Ус бол чандмань эрдэнэ.
— Ургаж байгаа евс ургамал, жимс модыг тасдаж болох^й. ШYYC нь гарсаар эх ургамал нь ухнэ гэх мэт.
Тэгвэл Монголчууд байгалийн баялаг, тууний ашиг шимийг хYртэх талаар 800 орчим жилийн емне хуульчлан тогтоож байсан туухтэй. "Их засаг" болон бусад хууль журмын бичгYYД байгаль орчноо хайрлан хамгаалах зарлиг тогтоол гарган даган мерддег байв. "Их засаг" (1189-1206 он) хуульд: "Ус болон y^ руу шээвэл цаазалсугай" (5-р бYлгийн 129-р ЗYЙл) [Цэрэнбалтав, Минжин 2003: 36], усанд гараа дурэхийг хориглож, ус хутгахын тулд ямар нэг сав суулга хэрэглэдэг байх (5-р бYлгийн133-р ЗYЙл 37), ввс ногоорсны хойно газар нухэлсэн ба гал алдаж билчээр шатаасны нэгэн гэрийхнийг алмуй (Их цаазын 5-р бYлэг. 119-р ЗYЙл. 102-р тал) гэсэн бол блзийт хааны Yед гаргасан "хууль цаазын бичиг" (1294 он)-т: "...хавар болоход хамгийн урьд мод тарьж суулгах
хэрэгтэй. Модыг зуй бус огтолж ул болно. Зерчигчдийг хууль ёсоор ялласугай" гэх ба XVI зууны хоёрдугаар хагаст хамаарах "Зургаан хошууны хууль цааз"-ын бичигт: "...ус буртаглахад морь, ухэр хоёр ав. Yзсэн гэрч ухэр ав" [Ганзул; Хууль сахиулах; Батбилэг 1986: 95] гэж заасан байна. "Халх журам" хуульд Гал туймэрийн талаар онцгой заалт байх ба "Хэн хун туймэр алдваас хэдэн хун бегеес тедий торгууль телех, туймэр алдсан хун еерее унтрааваас торгууль телехгуй, туймэр тавьсныг харсан хун гэрчилбээс, туймэр гарсныг даралцсан хумууст шагнах, туймэр унтраах зар тараасан ч очоогуй бол торгох ба шийтгэнэ" [Халх журам 1958: 77] зэрэг заалт байсан ой хээрийн туймэр тавьсан гэмт этгээдийг цээрлуулэхээс гадна ой хээрийн туймэр илруулсэн, унтраасан, туймрээс хун, мал, эд херенге аварсан этгээдэд урамшуулах хэм хэмжээтэй хуулийн заалтыг байжээ. Жишээ нь, "Монгол-Ойрадын Их цааз"-ын 60-р зуйлд: "Нуусэн нутгаас гал унтраавал хонь ав. Туймэрт ухэх хунийг аварвал тав ав, Туймэр, ус хоёрт туслах гэсэн хун ухвэл бэрхтэй ес ав, Унасан унаа нь ухвэл бэрхтэй босгож ав, Боол хун, хуяг (нум) гаргавал нижгээд морь ав. Лоовууз, хуяг гаргавал морь хонь хоёр ав. Гэр бараа, эд таваар гаргавал морь, ухэр авч хувааж ид. Туймрээс хэдэн сурэг мал гаргавал хоёрыг ав, цеенеес нэгийг ав" [Амархуу 2000: 225] гэж заасан байдаг ажээ. Энэ бухэн дээр егуулсэнчлэн байгаль хамгаалах тухай монгол ундэстний онцлог бухий угсааны экологийн соёлыг буруулэн улмаар ардын аман зохиол, енее цагийн бичгийн утга зохиолд илэрч байдгийг егуулэлд хэлэхийг зорьлоо.
Нэг. Аман яруу найргийн бутээлууд дэх байгаль хамгаалах сэдэв
Монгол уран зохиолын эх ундэс, ундсэн херс суурь нь болсон аман зохиол нь тууль, улгэр, домог, аман хууч, ардын дуу, ереел, магтаал, зуйр цэцэн уг, оньсого, ертенцийн гурав гэх мэт терел зуйлийн хувьд арвин баялаг билээ. Эдгээрт байгаль орчин, эх нутгийн гоо узэмж, тууний ач ивгээлд хун, хуний аж амьдрал еедлен дэвжиж ирсэн, хун-байгаль хоёр эх-хуухэд мэт хуйн холбоотой гэдэг ойлголтыг агуулсан байдаг. Тийм учраас монгол
аман зохиолын нэгэн бYрэлдэхYYн болсон тайлга, тайхилгын шYлэг нь eндeр уул овоо, eргeн гол, амьдран буй газрынхаа далд эзэдэд хандан зохиогдсон юм. Эдгээр далд эздийн нэг нь монголчуудын зураглан бYтээсэн, бурхан хэлбэрийн анхны шYтээн нь морьд болоод Цагаан eвгeн [монголоор cayan еbugen, халх монголоор: cayan öbgen, bayural övög, myaljangin cayan övgön; халимаг монголоор: cayan aabu, цагаан авга, жилийн эзэн; буриадаар: sаyаq übgen] юм.
Цагаан eвгeнийг ойн сайхан цэцэрлэгт оршин сууж, амьтны сайн муу Yйлийг тольдон сууж, уул усны эзэд савдагийг захиран суудаг гэж Yздэг. Тиймээс цагаан eвгeнийг шашин судлаач Оросын эрдэмтэн О. Розенберг «ардын шашин» [Розенберг 191S: 4S] гэжээ. Цагаан eвгeний зурагт зургаан мeнх зYЙл буюу "Mera сYндэрлэх уул, мeнхeд урсах рашаан, мeнхeд наслах хYн, мeнхeд наслах гeрeeс, мeнхeд наслах шувуу, мeнхeд наслах мод"-ны бэлгэдлийг дYрсэлж, газар усыг захирах бэлгэдлээр гартаа луун толгойт таяг, хeлдee барын арьсан гутал eмсeж, жимслэг нэрт уулнаа ан амьтдаар хYрээлYYлэн суугаа байдлаар дYрсэлсэн [Дулам 19S9: 1SG; Tucci, Heissig 1973: 44; Жуковская 1977: 33] байдаг. Монголчууд ийнхуу цагаан eвгeнийг байгалийн эзэн хэмээн тeсeeлдгийн бэлгэдэл нь тYYний хeрeгт буйгаар: жимс нь байгалийн баялаг, тууний YP шимийг, ногоон мод нь ургамлын аймгийг, ус нь бYхнийг тэтгэгч ус ариун рашааныг, уул хадны зураг нь хYнийг eвeртee тэврэн ивгээгч газрыг тeлeeлeх тeдийгYЙ, хYн бол тYYний дэргэд eчYYхэн амьтан гэдгийг харуулсан бол, тогоруу нь шувуудын аймаг болон урт насыг, гeрeeс нь амьтны аймаг, цэвэр ариун байдлыг тус тус бэлгэдсэн ажээ.
Дэлхийн эзэн Цагаан eвгeндee цагаан идээ, суу тараг, eрeм ааруул тэргYYтнийг eргeн арц хYж уугиулан тYYнд зориулсан сангийн шYлэг уншина. Энэ нь:
Зээ Богд Цагаан ввгвн Бушуу бугыг хвлвглвсвн Бохигор таяг, шим эм Боть дэвтэр барьсан Буруутныг тэмдэглэн Буянтныг тэтгэж
Бурхан багшийн вмнв Бошго зарлиг олгосон Тэнгэрэгт эцэг Тан дор магтан мвргвMY гэсэн аялгуут уншлага юм. Иймд монголчуудын хувьд Цагаан евген бол дэлхий, байгалийн эзэн сахиусны бэлгэдэлт дур байдаг.
Дээр егуулсэн бухэн енее цагт байгаль, экологид ээлтэй ойлголтууд байсан бегеед монгол хумууст байгаль эхтэйгээ хэрхэн зуй зохистой харьцах ундсэн зарчим, чиг шугамыг тогтоожээ. Хэрэв байгаль дэлхийн эзэн, эздийг уурлуулж газарт том нух ухах, гол ус бохирдуулах, мод огтлох, ургамлын ундэс суйтгэх, амьтныг ихээр агнах, уур ноохойг эвдэх зэргээр хилэгнуулбэл тэр хун зохих хариугаа хуртдэг гэсэн аман яриа олон бий. Тиймээс монгол аман зохиолд яг ийм узэл номлолыг телевшуулсэн байдаг. Тухайлбал, монгол туулийн эхэнд баатар эрийн терсен газар орон, тууний узэсгэлэнт байгалийг заавал магтан дуулдаг тогтсон уламжлал бий. Энэ нь туулийн баатрын терсен нутгийг гоё сайхан хэмээн магтахаасаа гадна "тууль хайлах" гэдэг хэн бухний хэлдэг зуйл биш "хатуу уйл" гэж уздэгтэй холбоотой. Учир нь улгэр тууль хэлэхэд уул хайрханыг захирагч эзэд савдгууд хурч ирж сонсдог хэмээн хундэтгэлтэй хандаж туульч хун тэдгээр асар хучтэй, этгээд хачин терх телевтэй, догшин шируун ааштай савдаг, навдгийг урин ируулсэн бол туулийг буруу зеруугуй, дутуу мадаггуй хэлж тэдний таашаал сайшаалыг хуртэх, ингэснээр оршин амьдарч буй ард олон, цаг улирал тэдний ивгээлд багтан, амар тайван болохын телее ийнхуу магтдаг ёс бий. Тухайлбал, "Нэгэн мянга таван зуун настай Мятал далай хааны хевгуун, баян ерген баатар, Дайчин бага балчир гурван настай Дань хурэл" хэмээх туульд Арван гурван Алтай, наян найман Хангайн уул нуруудыг магтаад, дараа нь ой модыг магтахдаа:
"Харгуй хар мод нь
Хавцал дуурэн ганхаад байдаг гэнэ л
Хар халтар хэрэм нь
Халин дYYлэн байдаг гэнэ л
Хамаг хэлийн олон шувууд
YYP YYPтээ хвглвн наадан Жиргээд байдаг гэнэ л..."
хэмээгээд мен дараа нь ус булаг, туувд хевен наадагч терел бYрийн шувуудыг тууний дараа хендий тал, тэнд ургадаг бут сеег, евс ургамал, цэцэг, энд байгаа араатан гереес тэргуртнийг, тYYний дараа говийг гэхчлэн дээрээс доош, умраас емне ЗYг, томоос жижигруулэх зохиомжоор (composition) магтана. Жишээ нь,
"...Аргаль, угалз нь Мвргвлдввд байдаг гэнэ л Араатан гврввс нь СYлжилдээд байдаг гэнэ л Yнэг, чоно нь
Шиншилдээд байдаг гэнэ л Yен, зурам нь Сагсалзаад байдаг гэнэ л Буга, согоо нь Урамдаад байдаг гэнэ л Булга, минж нь Халиураад байдаг гэнэ л Бар, арслан нь ХYрхрэлдээд байдаг гэнэ л БYжиг туулай нь
Хввцвлдввд байдаг гэнэ л" [Самдан 2015: 16]
гэх мэтээс харахад зевхен энэ хэсэгт 13 ЗYЙлийн амьтны нэрийг дуртгаж буйг олж харж болно.
Монгол ардын дуунд байгалийн сайхныг олон янзаар дYрслэхдээ жилийн дервен улирлыг хYний сэтгэл, нас, юмсын уусэл, хегжил, хувьсалтай холбох, байгалийн юмс Yзэгдлийг хараад аж терлее зохицуулах, ухаарч ойлгох талаар голчлон егуулнэ. Тухайлбал,
"Огторгуй вндвр боловч орох хур нь тYргэн
Орчлон мвнх боловч хвлбврвх цаг нь тYргэн
Цагаан хяруу унадаг нь вввл цагийн дохио юм
Сайхан нас гажирдаг нь орчлонгийн ёс юм" [МДСТТ 1975: 156]
хэмээдэг. Ийнхуу монгол аман зохиол, дуу, беегийн яруу найраг зэрэг терелд байгаль дэлхийн гоо Yзэмжийг гагцхуу тоочин
дурдаж магтахаар хязгаарладаггуй бегеед одот ертенцийг бухэлд нь эргэцуулсэн, гэр болсон байгаль дэлхийгээ хайрлаж хамгаалах санаа нэвт шингээсэн онцлогтой байдаг.
Хоёр. Монголын орчин уеийн яруу найрагт байгаль, эколо-гийн сэдвийг гунзгийруулсэн залгамжлал
Байгалийн зураглал (paysage) нь монгол яруу найргийн ундсэн егуулэмжийн нэг тедийгуй байгалийн уянга (naturalistic lyricism) болон бэхэжсэнийг Ц. Дамдинсурэнгийн "Зугаацахаар мордсон нь", Б. Явуухулангийн "Хар ус нуурын шагшуурга", П. Бадарчийн "Есен эрдэнийн орон" зэрэг гэрчилнэ. Эх нутаг, цэнхэр гарагийнхаа байгалийн гоо сайхныг магтан дуулж, туунийг хайрлан хамгаалах узэл санаа, сэтгэлгээг уламжлан хулээн авсан монголын зохиолчид монгол орныхоо тедийгуй дэлхий дахины буюу хун терелхтний байгаль хамгаалах уйлс, экологийн асуудлыг хенден бичиж иржээ.
Монголын орчин уеийн яруу найраг нь нэрт зохиолч Д. Нацаг-доржийн "Миний нутаг" шулгээс эхлэн Ц. Дамдинсурэнгийн "Хэр-лэн", Б. Явуухулан "Вансэмбэруу", "Хойлог", Б. Ахтаан "Бургэд", Д. Пурэвдорж "Говийн ганц хайлаас", С. Дашдооров "Алтан гур-галдай дуугаа чагнан жиргэнэ", Ш. Сурэнжав "Уул талын дуулал", М. Цэдэндорж "Байгалийн зураг, хуний херег", Д. Цэдэв "Хангал буга бидэн хоёр", О. Дашбалбар "Хан Хэнтий уулс минь", Т. Гал-сан "Мянган угалзын нуруу", Д. Нямсурэн "Чиний улээх лимбэ, миний улээх евс, "Нэг ширхэг мод тарихад" зэрэг цеенгуй шулэг, найраглалд байгаль хамгаалах узэл санаа шингэсэн байдаг.
2014 оны 8 дугаар сард БНХАУ-ын Еренхийлегч Си Зиньпин Монгол Улсын еренхийлегчийн урилгаар Монгол улсад албан ёсны айлчлал хийж энэ уедээ Улсын Их Хурлын индэр дээрээс монголын орчин уеийн уран зохиолыг ундэслэгч Дашдоржийн Нацагдоржийн1
1 Яруу найраг, жужиг, ургэлжилсэн угийн зохиолч, орчуулагч, нийгмийн зутгэлтэн Дашдоржийн Нацагдорж 1906 оны 11 дугээр сарын 17-нд Тев аймгийн Баян-Дэлгэр сумын нутагт ядуу тайжийн гэрт тержээ. Тухайн цагт дунд сургууль байхгуй байсан учир бие даан усэг бичиг, тоо бодлого сурч улмаар зохиол бичих болсон байна. 1922 онд Монгол ардын хувьсгалт намд элсэж тухайн уеийн нэрш-лээр Зевлелт холбоот улс (Ленинград, 1925), Герман (Берлин, Лейпциг, 1926-29 он)-д суралцаж байв. Тэрээр 1937 оны долоон сарын 13-д нас барсан. 1966 онд тууний нэрэмжит утга зохиолын дээд шагналыг буй болгосон юм.
"Миний нутаг" шYлгийг уншсан билээ. Монголын Ye Yeийнхний сайн мэдэх 12 бадаг энэ шYлгийг 1934 онд бичсэн бегеед тYYнийг уншихад Монгол орноор аялах мэт сэтгэгдэл тердег гэж Yздэг. Дэлхийн 30 гаруй хэлээр орчуулагдсан байна.
Орос хэлээр AHTOH хэflээр
"МОЯ РОДИНА" "MY NATURE LAND»
Хэнтэй, Хангай, Саяны, вставшие дугой, Хребты высоких гор, покрытые тайгой, Мэнэн, Шарга, Номин, о как вас любим мы, Монгольские барханы и холмы. Мне так мила и сердцу так нужна Монголия — прекрасная страна. Так много у тебя прозрачных чистых рек, Так много у тебя синеющих озер, Что радуется им людской усталый взор, Что от воды их здоровеет человек. Мне так мила и сердцу так нужна Монголия — прекрасная страна. Орхон и Селенга раскрыли берега, О мощных рудниках молва идёт в горах, Старинных городов нам слава дорога, Степями караван идёт из дальных стран. Мне так мила и сердцу так нужна Монголия — прекрасная страна. High stately mountains Khentei, Khangai and Soyon, Forests and thick-wooded ridges-the beauty of the North, The Great Gobi desert-the spaces of Menen, Sharga and Nomin, And the oceans of sand deserts that dominate the South; This, this is my native land, The lovely country — My Mongolia. The crystal rivers of sacred Kherlen, Onon and Tuul, Brooks, streams and springs that bring health to all my people, The blue lakes of Khovsgol, Uvs and Buir-deep and wide, Rivers and lakes where people and cattle quench their thirst; This, this is my native land, The lovely country — My Mongolia. The most beautiful rivers of Orkhon, Selenge and Khukhui, Mountains and passes-the source of metals and stone, Ancient structures and ruins of towns and fortresses, Roads and highways running to distant countries; This, this is my native land, The lovely country — My Mongolia.
Бэгзийн Явуухулангийн "Хойлог", Б. Ахтааны "Бургэд", С. Дашдооровын "Алтан гургалдай дуугаа чагнан чагнан жиргэ-нэ", Л. Дашнямын "Хараацай", Ж. Саруулбуяны "Шар голын хех тогоруу" зэрэг шулэгт жигууртэн шувууд, тэдгээрийг хайрлан хамгаалах, хун шувуу хоёрын уялдааны тухай егуулсэн тедийгуй экологийн тэнцвэрийг хадгалах санаа нэвт шингэжээ. Тухайлбал, хойлог (Tetraogallus altaicus [Gebler 1836]) гэдэг шувууны мах шарханд сайн гэдгийг монголчууд эрт дээр уеэс мэдээд дайн байл-даантай тэр цаг уед хойлогийн махны шелийг цэргуудэд уулгадаг байжээ.
"Шархатсан нэг нь доороо тэнхэрч Шаналгасан шарх нь аньдаг байсан... учир Хадтай ууланд гврввлсвн анчид Хойлог шувууг харангуут агнаж Эмийн шувууг xyüc тэмтэртэл агнаж эхэлжээ.
Азаар харин эр эм хойлог
Асгат ууландаа амьд Yлдсэн юм
Арсгар барсгар хадтай уул нь
Эцсийн хойлгоо нууж Yлджээ.
ТYYнээс хойш эрингYYд улирсан ч
ТYрэмгий дайны гай гамшгийг
Тоо толгой нь олширч чадалгYй байсаар..."
байгааг яруу найрагч Б.Явуухулан егуулээд,
"Хуний амийг аврахад тустай Хойлог шувууг хайрлаж яваарай
("Хун ард минь хямгадаж узээрэй!")
хэмээн захисан байна.
Монголын яруу найргийн санд ой модыг хамгаалах, суйтгэхгуй байхаас сэргийлэн уриалсан шулэг найраглал олон бий. Тухайлбал, Ардын уран зохиолч Д. Пурэвдоржийн "Говийн ганц хайла-ас", Терийн шагналт яруу найрагч Д. Тербатийн "Тужийн нарс", Соёлын гавьяат зутгэлтэн Ч. Дагвадоржийн "Тужийн нарс", Д. На-цагдоржийн шагналт М. Чимидийн "Гацуур ирлээ", Ч. Содном-доржийн "Монгол цэцэрлэгч" зэргийг дурдаж болно. Жишээ нь,
монгол орны умарт хэсэгт ургадаг нарс моднуудыг тайрч нарсан ой Yндсэндээ YГYЙ болсонд олон зохиолч эмзэглэн энэ сэдвээр ^em^ бYтээл туурвисан юм. Tухайлбал, Д. Данзан "Тужийн нарс" шYлэгтээ:
"Туждаа найгаж байсан Тужийн нарс хаана байна? Yлгэр домогтоо л Yлдэx YY Yндэс тоолон сэргэх YY? "
гэж асуудал дэвшуулсэн бол эрдэмтэн-зохиолч Ж. Саруулбуян мeн "Tужийн нарс" шYлэгтээ уул шYргэм eндeр нарсыг хайр найргYЙ тайран галт тэрэгний уртын урт цуваанд ачин зeeж байгааг шуумжилж:
"Дунз банз дунгэнэн
Байшин болж сундэрлэх гээд
ТYлш mYлээ хунгэнэн
Бусад олныг дулаацуулах гээд
Тужийн нарс хвврхий
Туждаа HYYжявна" гэж вгYYлжээ.
Харин мод ургуулж байгаа цэцэрлэгчийг сайшааж Ч. Содном-дорж:
"Олны дэмээр зуу зуун твгвл зулзгалуулж Оддын тоогоор mYм mYмэн цэцэг ургуулсан Бурхан байгальч таныгаа вргвмвврвв, ерввмвврвв Буянтай цэцэрлэгч таныгаа хундэлмээр ээ, хайрламаар аа"
гэж ШYЛЭГЛЭЖЭЭ.
Монгол орон зэрлэг ан амьтнаар баялаг тул ангийн мах идэх, зарж борлуулах гэсэн хувийн шуналдаа автсан хYMYYC тэднийг YЙ олноор нь хайрлах сэтгэл^й устгаж байгааг монголын зохи-олчид ямагт эсэргууцэн шуумжилсээр ирсэн юм. T. Галсан-
гийн "Мянган угалзын нуруу", Д. Цэдэвийн "Хангал буга бидэн хоёр", Н. Даваадашийн "Хан уулын нулимс" зэрэг олон арван шYЛгийг дурдаж болно. Эдгээрээс С. Чулуунбаатарын "Гeрeeсний eчил" шYЛэгт ээрэм талд бэлчиж байгаа зээр гeрeeсийг хээлтэй
хээлгуй, ур зулзагатай, сургийн тэргуун гэж ялгахгуйгээр хурдан буу барьж, хучтэй машин хелеглесен хумуус хееж тамирдуулан олноор нь буудан хороож байгаа балмад явдлыг "гереесийн уг" болгон амьдчилж:
"ЭлчилгYй говийн уудамд хвл минь цуцаж байна
Эгшиж хатсан цээжнээс минь цус амтагдаж байна.
Урээ гэсэн халуун сэтгэлээр CYY тээсэн амь
Уйл тавилангийн эрхээр хучээ шавхаж явна
Араас минь хун мангас хашгиран улайрч
Араатан мэт твмвр XYлэг зайгуй нэхнэ
Исгэрсэн сумны мвндвр шиг YрлYYд
Эрлэгийн элч тээж хажуугаар исгэрнэ
Алга дарам арьсыг минь авбал аваг
Амт муутай махыг минь идвэл идэг
ЗYрхээр минь шахсан халуун цусыг ууж
ЗYс царайгаа гоёвол гоёг, ХYн та
Чин Yнэнийг хэлэхэд янзагахан Yрдээ
Чинэсэн хвхвв эцсийн удаа хвXYYлэх юмсан...
СYYмийх их говийн халуун элсэн дээр
cyy-н дуслууд мвр татан зурайна...
Амь шигээ хайрлах XYYтэй чинь адилхан
Алаг YP минь намайг XYлээж байна.
Урээ гэсэн сэтгэлээр CYY тээсэн аминд
Ухэл биш хайр илгээгээч, ХYMYYC ээ!"
гэж амьтныг энэрч еревдех, хайрлан хамгаалах уриаг дэвшуулжээ. Энэ мэтчилэн нуур ус, гол мерний тэнцвэрт байдал алдагдаж байгааг сануулж "усгуй бол цусгуй болохтой адил. Усгуй бол хатна, цусгуй бол ухнэ" хэмээн хун терелхтенд сануулж байна. Жишээ нь, Ц. Чимэддорж Улаанбаатар хотын дундуур урсдаг Сэлбэ гол бохирдож, зарим улиралд ус нь татран бур ширгэж угуй болж байгаа тухай шулэглэсэн юм. Yнэхээр ч хотын агаар, чийгшлийн тэнцвэр алдагдаж тоосжилт, дуу чимээ ихсэж байгааг судлаачид тогтоосон байдаг. Тиймээс хотжилт, хун амын нягтшил гол усанд тедийгуй байгаль орчинд халгаатай болон хувирч байгааг:
"...Аз жаргалын диваажин сууцны чинь паалан хананы Асуултын тэмдэг шиг цоргоноос нулимс болон дусалж байна"
(Сэлбэ) хэмээн егееден шYлэглэсэн юм. Энэ бол зевхен Улаан-баатар хотын асуудал биш бусад том хотуудад тулгарч байгаа цэвэр усны хангамжийн талаар егYYлсэн санаа гэж болно. Тий-мээс Шинжлэх ухааны Академийн Хэл зохиолын хYрээлэнгээс хэвлуулсэн "Монголын орчин Yеийн уран зохиолын туух"-ийн IV боть (1980-2000)-д: "...Ц. Чимиддорж нь "Сэлбэ" шYлэгтээ байгаль орчноо хамгаалах санааг эрс зоримог, хYчтэй агаад урнаар егуулсэн. Тэрбээр байгалийн сэдэвт шYлэгт зонхилж байсан маг-таалын болон уянгын аясыг шинжлэх ухаан, технологийн эрин Yед хYн терелхтний анхаарлыг татаж буй байгаль орчинг хамгаалах ерген цар хYрээтэй утга агуулгаар баяжуулж, санаагаа уран тод ДYрслэлээр илэрхийлснээрээ яруу найрагт еерчлелт шинэчлэл-тийн хандлагыг бий болгоход хувь нэмэр оруулсан юм" [МОYУЗТ 2014: 21] гэжээ.
Гурав. Монгол зохиолчдын байгаль, экологийн твлввх олон нийтийн уйл ажиллагаа
1980-аад оны дунд Yед дэлхийн цэвэр усны неецийн нэг бо-лох Хевсгел нуурын эрэгт фосфоритийн YЙлдвэр байгуулах бэлт-гэл ажил эхэлсэн Yед Ц. Балдорж тэргYYтэй зохиолчид хYчтэй эсэргYYЦCЭнээр энэ аюулыг зогсоосон байдаг. Учр нь зохиолч Ц. Балдорж "Далай ээж цаазын тавцанд" хэмээх том нийтлэл би-чиж '^нэн" сонины (1987 оны) дугаарт хэвлуулсний дараа монголын олон нийт дэмжсэн юм. Туугээр ч зогсох^й зохиолчдын сана-ачлан зохион байгуулсан "Байгалийн хеделгеен" форумд Оросын нэрт зохиолч Валентин Распутин хурэлцэн ирж "Хевсгел нуур хYн терелхтенд ганц байна" гэсэн Yгээ хэлсэн байдаг. Мен ОХУ-ын химийн том YЙлдвэрYYДийн утаа, тортог дээгYYP ниссэн шувууд хордсондоо гэнэт ухэтхийн унадаг, хYYхдийн евчлел, нас баралт ендер болсон, уурхайгаас дэгдэх тоос тортог, шороо хYний биед маш хортой зэргийг жишээлэн егYYлж байжээ. Тус хэлэлцYYлэгт Японы Н. Накамото, Америкийн К. Тэйлор, Оросын З. Балаян, Г. Галази зэрэг олон эрдэмтэн хYрэлцэн ирж оролцсон нь байгаль хамгаалал, экологийн тэнцвэрийг хадгалах талаар зохиолчид бо-лон бусад сэхээтнYYД нэгдэн тэмцэж ирсний туршлага болж бай-
на. Байгаль хамгаалах олон улсын шагнал хуртсэн зохиолч П. Ба-ярсайхан, Ш. Цэен-Ойдов, С. Пурэв нар "Байгалийн телее" уг хеделгеенийг ергежуулсэн юм.
Дугнэлт
Нийгмийн оюун санааны тэргуулэх чиглэл уран зохиол нь байгаль хамгаалах том индэр юм. Энэхуу егуулэлд байгаль хамгаалах узэл санаа бухий монголын уламжлалт аман зохиол, орчин уеийн шулэглэсэн бутээлийг задлан авч узжээ. Мен монголын зохиолчид байгаль хамгаалах хеделгеенийг санаачлан ернуулж дэлхийн цэнгэг усын томоохон неец болсон "Хевсгел" нуурын эрэгт химийн уйлдвэр барихыг зогсоож, Тужийн нарс хэмээх нарсан ой суйдсэнийг зохиолн бутээлээрээ сануулсан туршлагыг егуулжээ.
Монголын уламжлалт аман зохиолд цэвэр ариун байгалийг шутээн болгож туунийг ергемжлен дуулах, магтах чиглэл давам-гай байдаг. Гэхдээ терел зуйл тус бурдээ еер еерийн енге аястай юм. Магтан дуулсны цаад далд утга нь хун байгалийг захирч, эрх-шээлдээ оруулах бус харин байгалийг амьд, амьтай зуйл гэж ойл-гож хандвал хун байгалийн харилцаа зохистой, тэнцвэртэй байж, айх аюулгуй энх тунх амьдарцгаах болно гэсэн санааг егуулжээ.
Монголын орчин уеийн шулэгч, яруу найрагчид байгаль хамгаалах сэдвээр аман зохиолын уламжлалд тулгуурлан олон чиглэлээр бичиж байна. Эх дэлхий, ус гол, евс ургамал, ан амь-тдыг хайрлан хамгаалах санал, узэл бодлоо "уг" хэлбэрээр буюу амьдчилан егуулж, зохиомжилдог нь бусад орны уран зохиолоос ялгарах онцлог юм. Энеедер монгол уран зохиолд экокритицизм (ecocriticism) тусгайлан судлах чиглэл болон тогтжээ.
Энэхуу егуулэлдээ бид, байгаль хамгаалах сэдэвтэй зохиол бутээлийг зохиолчийн туурвил зуйн уран чадварт ажиглалт, дугнэлт хийхээр хязгаарлалгуй, байгаль орчинд хандах хувь хуний болоод сэтгэлгээ, нийгэмд гарч буй эерэг еерчлелтийг хамруулан авч узэх нь зуйтэй гэсэн санаа дэвшуулж байна.
Ашигласан материал
Ганзул — ТYYхийн баримтын тевийн архивч Г. Ганзул.
Хууль сахиулах — Хууль сахиулах Их сургуулийн Онцгой байдлын сургуулийн Гал тYЙмэртэй тэмцэх албаны тэнхимийн багш нарын бичсэн зевлемж.
Ном зуй
Батбилэг 1986 — Батбилэг Л. Байгаль хамгаалал. Улаанбаатар: Улсын хэвлэлийн газар, 1986.
АмархYY 2000 — Амархуу О. Байгаль орчныг хамгаалах Монгол зан заншил, хууль цааз. Улаанбаатар: Хаан принтинг, 2000.
Розенберг 1918 — Розенберг О. Введение в изучение буддизма по японским и китайским источникам / сост. О. О. Розенберг. Ч. 1-2. Токио: Фак. вост. яз. Имп. Петрогр. ун-та, 1918. 368 с.
Дулам 1989 — Дулам С. Монгол домог ЗYЙн дYр. Улаанбаатар, 1989.
Tucci, Heissig 1973 — Tucci G., Heissig W. Les religions du Tibet et de la mongolie // Traduit de l' allemand par R. Sailley. Paris: Payot, 1973.
Жуковская 1977 — Жуковская Н. Л. Ламаизм и ранние формы религии. М.: Наука, 1977. 200 с.
МОYУЗТ 2014 — Монголын орчин Yеийн уран зохиолын тYYх. 4-р боть (1980-2000). Улаанбаатар, 2014.
Ашигласан бутээл
Байгаль эхийн дуулал. (Эмхэтгэж редакторласан А. Болат, К. Жанжаадорж, Л. Хуушаан нар). Улаанбаатар: М&D хэвлэлийн компани, 2002 он.
Балдорж Ц. "Далай ээж цаазын тавцан дээр". "^гон" сонин. 1987 он. № 233.
Батбилэг. Л. Байгаль хамгаалал. Улаанбаатар: Улсын хэвлэлийн газар, 1986 он.
Цэдэн-Иш. Д. "Ардын Эрх" сонин. 1990 оны 07-р сарын 31.
Catrin Gersdorf, Sylvia. Nature in Literary and Cultural Studies: Transatlantic Conversations on Ecocriticism. Rodopi, 2006.
George B. Handley. New World Poetics: Nature and the Adamic Imagination of Whitman, Neruda and Walcott. University of Georgia Press, 2007.
Joseph Carroll. Literary Darwinism: Evolution, Humna nature and Literature. Routledge, 2004.
