CC BY
7УДК 94(517)
МОНГОЛЧУУДЫН ТЭМЭЭН ЖИНГИЙН СОЁЛ
врнехдэлгэр Д.
хэл бичгийн ухааны доктор
Ховд их сургууль, дэд профессор, Ховд, Монгол Улс E-mail: eрнeхдэлгэр@gmail.com
Товч хураангуй
ЭнэхYY егуулэлд монголын нYYДЭлчид тэмээгээр алс хол тээвэр хийсэн туух, уламжлал, бусад улс орон, Yндэстэнд Yл давтагдах тэмээн жингийн соёл, арга ухаан, тэмээн жинд холбогдох зан YЙл, Yr хэллэг, нутаг нутгийн давтагдашгYЙ онцлогийн талаар eгYYлжээ. Монголчуудын эрт цагийн амьдралын нэгэн хэмнэл, утга учир болж ирсэн тэмээн жин нь он удаан жилийн баялаг тYYx, зан Yйл, ев соёлыг еертее шингээсэн байдаг. Монголчууд эрт дээр Yеэс тэмээ унаж, нурууг нь ачиж, чарганд унадаг мал, унаа тээвэр хийдэг уламжлалтай. Саяхныг хYртэл Монголд авто тээвэр, темер замын хегжил сул байсан тэмээг ергенеер ашиглаж ирсэн. Тэмээ нь улс орон, ард тYмэнд хэрэгцээтэй бараа, ачааг тээвэрлэх, малчдын шилжилт хеделгеенд ерген хэрэглэгддэг. Одоо ч гэсэн нутгийн малчны едер тутмын тээвэрлэлтэнд тэмээ голчлон ашиглагдаж байна. Ази Европыг холбосон худалдааны буюу Торгоны замын гол тулгуур нь тэмээ, тэмээний цуваа байсныг тYYx гэрчилнэ. ЭнэхYY торгоны замыг хeгжYYлэхэд Чингис хааны Yеийн Монголын эзэнт ^рэн чухал YYPЭг гуйцэтгэсэн бегеед 13-р зуунд Монголд «Тэмээ ачааны яам» гэгчийг байгуулж байжээ. Тэмээ холын замд тээвэрлэх, дайнд зэвсэг ачих, олз тээвэрлэхэд гол YYPЭг гуйцэтгэсэн тул Тэмээний яамыг байгуулжээ. Их Монгол улсын Yед Торгоны замын ЗYYн салбар Хархорум хотоор дайран енгердег байжээ. Торгоны зам нь Тев Ази, Монгол, Хятад, Энэтхэгийг Ойрхи Дорнод, дараа нь Европтой холбож, эдгээр улсын хороо-дын харилцаа холбоо, худалдаа, соёл иргэншил тогтооход чухал YYPЭг ^йцэтгэ-сэн. Торгоны замын урт нь 7000 гаруй км байв. Мен энэ замын ихэнхийг тэмээгээр туулдаг байв. Торгоны зам бий болсноос хойш Монголын нуудэлчид тэмээ жинлэх нарийн арга бий болсон нь аль ч улс орон, Yндэстэнд байдаг. Чухамдаа олон зууны турш тэмээ нь улс орон болон херш зэргэлдээ улсуудтай худалдаа наймаа хийх цорын ганц тээврийн хэрэгсэл байсаар ирсэн. Тэмээ Монголын аль ч аймгаас нийсл-эл Улиастай, Ховд, Санбээс, Хиагт, Зая шавь, Вангийн хYрээ, мен Хятадын Бээжин, Чуулалт хаалга, Хех хот, Манжуур, Хайлаар, Долон нуур, Цонж, ОХУ-ын Бар хул, Эремч, ^нчэн, Жанчхуу, Бийск, Хош-Агач, Троицкосавск хотууд ноос, арьс, Yс, гурил, будаа, цай, даалимба (хевен) нийлуулдэг.
Тулхуур уг
Тэмээн жин, ёс заншил, Хан Хехий хошууны жинчид.
UDC 94(517)
MONGOLIAN CAMEL CARAVANS CULTURE
Urnukhdelger D.
PhD
Hovd university, Associate Professor, Khovd, Mongolia E-mail: epHexg3.rep@gmail.com
Annotation
This article describes the history and traditions of Mongolian nomads transporting camels over long distances, the culture and methods of camel caravans that are unique to other countries and nations, the rituals, language, and unique features of camel caravans. Camel caravan, which has been one of the rhythms and meanings of the ancient life of Mongolians, has a rich history, customs and heritage for many years. Mongolians have a long tradition of riding camels, loading their backs, and riding in sleighs. Until recently, camels were widely used in Mongolia for the development of road transport and railways, as well as for the transportation of goods needed by the country and the people. Camels are still the main source of transportation for local herders. Mongolians have a long tradition of riding camels, loading their backs, and riding in sleighs as draught animal, and transportation. Until recently, camels were widely used in Mongolia for the weak development of road transport and railways. Camels widely used for the transportation of goods and goods needed by the country and the people, as well as for the movement of herders. Even today, camels are mainly used for daily transportation and transportation of local herder. History has shown that camels and camel caravan were the mainstays of the trade or Silk Road connecting Asia and Europe. The Mongol Empire during the reign of Genghis Khan played an important role in the development of this Silk Road, and in the 13th century the so-called "Ministry of Camel of burden" was established in Mongolia. The Ministry of Camels was established because camels played a key role in carrying long distances, loading weapons in war, and transporting booty. During the Great Mongol Empire, the eastern branch of the Silk Road passed through Kharkhorum. The Silk Road connected Central Asia, Mongolia, China, and India with the Middle East and later Europe, and played an important role in establishing contacts, trade, and civilization among the committees of these countries. The length of the Silk Road was more than 7,000 km. and most of this road was traveled by camels. Since the advent of the Silk Road, Mongolian nomads have developed a sophisticated method of camel weighing that is unique to any other country or nation. In fact, for centuries, camels were the only means of transportation for trade and commerce within the country and with neighboring nations. Camels moved from any province of Mongolia to the capital, Uliastai, Khovd, Sanbees, Khiagt, Zaya Shavig, and Wang Khuree, as well as to Beijing, China, Chuulalt-Gate, Hohhot, Manchuria, Hailar, and Dolon Lake, Tsonj, Bar Khul, Urumch, Gunchen, Zhanchkhuu, Biysk, Khosh-Agach, and Troitskosavsk, Russia supplying with wool, hides, fur, flour, rice, tea, and daalimba (cotton).
Keywords
Camel caravan, customs, caravan drivers of Khan Khokhii khoshuu.
УД И Р Т ГА Л
Монгол хYн тэмээг унаж эдлэхээс гадна нуруу ачих, тэрэг чарганд хеллех зэргээр ердийн хесег, тээвэрт ерген ашиглаж ирсэн уламжлалтай. Саяхан хYртэл манайд авто тээвэр, темер зам хегжеегуй байхад улс орон, ард олны хэргэцээт бараа таваар эд юмсыг тээвэрлэх ертее, улаа залгуулах, малчдын отор нYYДЭл зэрэгт тэмээг ерген хэрэглэж байсан билээ. Одоо ч гэсэн орон нутгийн малчны едер тутмын уналга, ачилгад тэмээг голлон ашигласаар байна.
Манай орны тэмээн CYрэг 1953 оны байдлаар найман зуун ерэн таван мянга гурван зуун толгойд хYрч байсан бол одоо цеерсеер 2012 оны байдлаар гурван зуун мянган толгой болжээ (Монгол, 2020: 510). Энэ нь олон хYчин ЗYЙлтэй холбоотой ч, тэмээг тэр бYP уналга, эдэлгээнд хэрэглэх хэрэгцээ багасаж YГYЙ болсонтой шууд хамаатай. Энэ хамаарал нь монголчуудын уламжлалт тэмээн жингийн зан YЙл, соёлын айг судлан тэмдэглэхийн чухлыг сануулж буй хэрэг билээ.
Монгол тэмээний уулдэр гэвэл, Галбын говийн улаан, Хананы хэцийн хYрэн, Дехем тунгалгийн тэмээ гэж байдаг. Монголчууд жинг тэмээн хесгеер тээдэг. Гурил будаа, цай тамхи, даавуу, даалимба зэрэг хэрэгцээт бараагаа Хятад, Орос зэрэг хил залгаа улс орнуудаас л бYP эрт Yеэс татаж авч байсан болохоор тэмээ нь ч эдэлгээ дааж явж сурсан, тэсвэр хатуужилтай болсон, жин тээдэг хYMYYC нь ч олон жилийн туршлага хуримтлуулсан байдаг. Хэд хэдэн удаа жинд яваад ирсэн залууг нутаг хошууныхан нь хYний зэрэгт хYрлээ хэмээн хYндэтгэн Yзэх хандлага ч байжээ. Олон тYмнийхээ энэ их хYндэтгэл, хайрыг тээсэн хYний нэг бол Увс аймгийн ЗYYнхангай сумын харьяат Ш. Гаадан абугай мен бегеед тууний тэмээн жин тээж ирсэн амьдралын тYYx, элжигэн халхуудын жин тээх уламжлал дээр тулгуурлан
энэхYY егууллээ бичив.
ХЭРЭГЛЭГДЭХYYН,АРГА
Тэмээн жинд зайлшгуй байх зуйл нь хонх юм. Хонхыг хамгийн суулчийн тэмээний хузуунд голлон зуунэ. Хонх зуух тэмээ нь номхон, ургэдэггуй байна. Хонх зуух тэмээ нь жигд алхаатай байх ёстой. Жигд зев алхаатай тэмээний хонх жигд савлаж явдаг. Хонхыг гол телев хурлээр хийнэ. Тэмээн жингийн уед хэрэглэж асан ийм нэгэн хонхыг доорх зургаас харж болох бегеед едгее Увс аймгийн Зуунхангай сумын дунд сургуулийн сурагчдын хичээлийн завсарлагыг дохиолон жингэнэж байгаа уг хонх нь дээр нэр нэхэн дурдагдсан хумууний хэрэглэж байсан хонх булгээ.
Зэсээр амыг нь эмжсэн зэс амт, адаг хурлээр хавчих хар хэмээх зуувандуу хэлбэртэй хавчиг хар, зэс, цагаан тугалганы хайлшаар хийсэн цас хэмээх цайвар хонх байдаг. Бух хонхны хэлийг хатуу модоор хийнэ. Модон хэл нь хонхыг зеелен жигд дуутай болгоно. Ачаа ачиж дуусаад жин хеделмегц суулийн тэмээнд хонхоо зуунэ. Жингийн цуваа буух газар ирмэгц хонхыг тайлж авна. Ачиж, буулгаж дууса-агуй, тэмээ амарч байх уед хонх дуугарвал тэмээ яарч босон харайх, хеделж явдаг тул хонхыг зуух, авах журмыг хатуу баримтална. Нэг зуун тэмээгээр жин тээх уед «Гул шар» гэж нэрлэгдсэн гуулин хонхыг зуудэг. Нэг удаад нэг зуун тэмээгээр тээх нь баяжихын бэлгэдэл гэж жинчид бэлэгшээдэг, замд тохиолдогсод ч тэдэнд хундэтгэл узуулдэг байна.
Тэмээн »HHr gaaMa. ygupga» aBgar 6ereeg xaMrunH xamup Typm.araTaM хYнээр »uHruMH gaaMa. TaBbgar. Тэрээр 4-6 »hhhhh, 40-50 тэмээг xapнyцgar. ^HHraHH gaaMa. Hb »нннgэg 3eB.eree erex, aBax, 6yyx хyгaцaa, axn^iH ^ruMH xyBaapuMr xapuy^xaac ragHa тэgнннr Te.ee.eH гэрээ xэ.э.цээ xhhx, xe.c xyH Toxupox a».bir MeH xapнyцgar 6anHa. Тэмээн »hh 6o. aTaH тэмээ, эp xyh xoepbir ma.ragar, »hhhhhh эp 3opur xyh naHapwr copbcoH 3a.yy xyhhh 6y.HHH Maxbir 3aga.» 6ap тэнxээ cyy.-raH 6a.gap»yy.gar xuMMopb.or a»u. re» Yзэн MoHro.Hyyg эpт gээp Yеэс »hhhhhh xege.Mepunr xYнgэ.» нpсэн y.aM».a.TaH.
MoHro. Ma.ngbiH xypuMT.yy.caH o.oh 3yyHbi Typm.araac Yзэxэg тэмээг ro.gyy 6 HacraMraac эx.эн xo.biH aaH »HHg aByy.ax Hb toxhpom»toh a». 3apuM HyTarT TaBaH HacHaac aaHg aByy.ax Hb 6hh. Тэмээr 9-p capbiH эцэc, 10-p capbiH эxээp aaH »HHg aByy.aag eB.uMH capyygag 6ara зэpэr aMpaaraag xaBpbiH capg 6araap эg.эx Hb 3oxhctoh rэgэr. XapuH тэмээr 3yH, HaMap эpт aaH »HHg aByy.garryH 6anHa. 3yHbi цarт эgэ.cэн тэмээннн xaBupra Hypyy ma.6apax, xom mup^r Hb 6opoo ycaHg Hop» н.»pэx, gapaa Hb xaTa» gapganH тэмээннн 6ueHMr xo.rox зэpэr Myy Ta.yygTaM a». 3yHg aaHg aBcaH тэмээннн yc, hooc ryM^g canH ypragarryM, Tapra xyHuMr Myy aBax aBga. 6aM-gar 6aHHa. HaMap эpт эgэ.6э. тэмээннн Tapra xyh ryM^» HagaaryM 6aMgrHHH ragHa aBcaH Tapra xYнээ aMapxHaap xapuy.» a.ggar 6anHa. Тэмээr xo.biH aaHg aByy.axgaa 3aaBa. coMx maapg.araTaM 6aMgar. CoM.rorYHrap aaHg aByy.6aac y. TaBar Hb ypargax, цoopox, xyh Tapra Hb TypreH Myygax зэpэr rэмтэн a». Xo.biH aaH »HHg тэмээrээp gyHg»aap egepT 40-45 km, xapuH HaMap 6o. 30-35 km aBax Hb toxhpom»toh rэ» Yзgэr. ^HHruHH тэмээннн xoMbir 3y3aaH 6aM.rax, gy.aaHbi y.upa.g xoMbir Typ aBH cэpYYЦYY.эн aMpaax Hb xyH Hb xaM.ax, con.ro a.gaxaac cэprнн.gэr 6anHa. Тэмээн »HHg 2 xyH Tyc 6yp 15-aap xeTe.» 30 тэмээr нэr 6aa3 6o.rogor 6aн»ээ.
ХЭJIЭ^ЦYY^ЭГ
Ep Hb тэмээн »HHr 6э.тгэн raprax гэgэr 6o. TogopxoM gэc gapaaTaM Hep xege.Mep a». ^HHr xege.reH rapraxgaa royHbi eMHe »uHruMH тэмээr coHroH aBax, ya» coMx a».aac эxэ.gэr.
1. Тэмээ cohx. Xa.yyH HaMpaap »HHg aBaxag тэмээ xaM.gar ynpaac xynT opyy.» 6aM» »hh xege.ger 6aн»ээ. ^HHg aByy.ax тэмээr 7-15 xoHor 3aaBa. cohho.
2. Anaa xnrnHi. Hэr тэмээнg 200-250 Kr anaa aHHa. Hэгтrэcэн myygaMTaM (xoep rogoH myygan ннн.YY.cэн) Hoocwr gaBxap.a» xY.эн нэr Ta.wH тэн 6o.rogor. Hoocoo xY.эx Hb xYpтэ. TorrcoH »ypaMTan, тэнr 6ar.ax o.c, gээc, cypwr тэн»ээ rэнэ. Эx.ээg тэн»ээнннxээ ro.g caapaxryn rorцoo rapraHa. To^oor anaaH^ixaa ro.g 6um goTop Ta.biH gээg нpмэгт rapraH, тэн»ээrээ rorцoo.goн xoep Tunm TaTa», anaaHH goog Ta.biH gээcнээcээ 3epyy.» aBaH, ro^ooToM Ta.wH эcpэr Ta.aap gээm rapraH, gээgэx gээcнээcээ TaTa» yaHa. rЦээcээ gaHgaa xeMepH aBaH Heree TuMm Hb gap» yaBa. anaaHH xy.^c cy.apgarryM.
3. Тэмээ xomhox. Тэмээ xomoo, xom Hb anaaraa gaagar гэgэг axMagyygwH yr 6hh. Тэгэxээp тэмээr 3eB xomhox Hb »hh тээx a».wH Hyxa. нэr xэcэг a»ээ. Xom Hb xoc mнpgэг, 6aM6an, maT, xoht ypg Tamaa, gyygan, eer зэprээc 6Ypgэнэ.
4. ^HHg HBax. ®hh тээx эxннн xoHoryygag egepT xo. aBgarryM, er.ee Hap gээp xeepre» xeg.eeg Hap »aprax roMyy, map rэrээ Tacpax yeg 6yy» xoHor.oHo. Тэмээ anaaHgaa gacH нpэнгYYт (4-5 xoHorooc) aa»Maap egepT aBax ra3pwH xэм»ээr ypTacraHa.
Эглее зэхийхэн ачаалан хедлеед шене марал мичид нэлээд гудайлгаад (шене дунд енгереегеед гэсэн уг) бууна. Цаашаа явж байхдаа ихэвчлэн арагшаа гударган газар бууж, тэмээгээ цаашаа бэлчээж хононо. Тэгэхгуй бол шене тэмээ нутаг руугаа цув-чихдаг. Нэг майхан жинчдийг «гал» гэж нэрлэнэ. Нэг галд 3-4 хун, зарим нутагт 4-6 хун явна. Ханиндаа яваа хоёр галыг бааз гэнэ.
5. Тэмээ улдах. Тэмээ улдах эмгэг жинчдэд олонтаа тохиолддог. Yдэш усалбал тэмээ амархан улддаг гэнэ.
6. Жинчний арга. Жин тээх ажлын онцлогтой уялдсан янз бурийн евермец арга ухаан олон байдаг байжээ. Жинчин хун ганцаар ачааг ачих тохиолдолд хун мод тээвэрлэдэг. Хун мод гэдэг нь тэмээний буруу талын тэнг ергеж тавьдаг мод юм. Хун мод нь ачаа ачих хоёр дахь хунийг телеелдег бегеед энэ нь нэг метр орчим ендер, нэг узууртээ хоёр ацтай мод, энэ ацаар нь газар тулна. Уг модны ац нь 50 см орчим алцгар зайтай байна. Жинчин хун, хун модоо ацаар нь газар хатгаж, дээд шу-луун узуур дэх хос оосроор нь шатны хойд урд узуурээс уяад ачаагаа дээр нь тавихад хеделдеггуй тулгуур болж егдег еереер хэлбэл жинчин хун буруу талын ачаа тэнг ергеж тэмээний нуруунд «хун модоор» тушуулэн газар тулна. Тэгээд негее талд нь гарч тэнгээ ергеж холбоно. Дараа нь «хун модоо» авч тэнгээ тэгшлэн татдаг аж.
Говийн тэмээ месен дээгуур явж чаддаггуй учир шороо зееж асгадаг. Эндер даваанаас зарим тэмээ сурдээд явдаггуй. Тэгэхээр нудийг нь бооход ямар ч ендер давааг давдаг. Зарим аргатай тэмээ хэвтэн тусаад байхаар бодын хузууний ясыг нугасны нь нухээр татлагандаа оруулан хэнхэрцэг дор нь тааруулахад нэг хоёр хэвтээд дахин хэвтэн тусахаа больдог.
Халхын аянчид ердийн хесгеер аялахдаа едер бур удээс хойш ачаалж бараг шенийн турш явж, уур цайхын емне бууж хоноглох, хесег тээврийн малыг амраах, идээшлуулэх ажлыг нарийн зохицуулан шуурхайлж явдаг байжээ. YYнээс улбаалан дээр егYYлсэн «халх аялал» (халхдах) «идэр халх» хэмээх нэр гарчээ.
Монголчууд тэмээн жин тээхэд эртнээс сайн бэлтгэдэг ба юуны емне тэмээний уяа сойлгыг тохируулахаас гадна аяны хэрэгсэл хом, шат, тэрэг, тоног хYлэг, татлага, орон сууц (майхан) усны сав, тогоо, онгоц, ховоо, тэмээ уллах, ханах хутга шевег, цаг улирал аян жингийн олон цеен хоногт тохирсон хYрэлцэхYЙц хоол хYнс, хувцас хунар бэлтгэдэг байжээ. Мен тэмээний нуруу ачих, тэрэгний ачааны хYнд хенген, хэмжээ зэргийг тэмээний биеийн байдал, чадал тэнхээ, тарга хYч, нас хYЙсэд зохи-цуулдаг байна. Мен аялах замын ус бэлчээр, евс ургамал, тYлшний байдал, зам газ-рын хатуу зеелен, бартаа, едер бYрийн буудал хоорондын хол ойрын зай хэмжээг нарийн тохируулж, тэмээн жингийн едер, шенийн явах хоног, тэмээг идээшлуулэх, услах, амраах, ул тавгийг шалгах, хайрлах зэрэгт ихээхэн анхаардаг аж. Бас тэмээн жинг хетлехдее явцын шируYн зеелнийг тохируулах, цувуулах, зэрэгцуYлэх, тэмээний хомыг байнга засах, тэн ачих зэрэг аяны горим журмыг нарийвчлан гуйцэтгэдэг ба мен ачааны хYнд хенгенийг тэнцYYлэн баглах, ачааны хYлэг сулрах ахул чангалах, жиших, ергех, шордох зэргийг нарийн нягт нямбай тохируулах шаардлагатай бегеед энд жингийн даамлын хяналт, зевлегее чухал YYрэгтэй аж.
Монголчууд «ХУШ зуунаас хойш Хех хот, Долон нуур, Цонж, Бархел хотод жин тээж гурил будаа, хувин сав, бес даавуу зэрэг бараа таваар тээвэрлэн авчирдаг болжээ. Зарим баримтаар Yзвэл сайн атан тэмээ нэгэн жилийн хYч таргаар 3000 орчим км хол аян жингийн YYрэг ^йцэтгэж явсан байна. Малчид ЗYтгэх хYчний
малын уяа сойлго тохируулж тарга тэвээргийг гамнах, ел хоолыг тааруулах, ачаа тээшийн хэмжээ тохируулахыг сайн мэдэж зохицуулдаг байжээ» (БYгд Найрамдах, 1966-1969) хэмээн БНМАУ-ын тYYxэнд тэмдэглэжээ. YYнээс Yзэхэд жин тээх ажил их эртний уламжлалтай ажээ.
XIX зууны Yед Хятад, Оросын худалдаачдын бараа Yнэ ихтэй, ховор хомс тул хYMYYC тэмээн жин хеделген еерсдее холоос авч ирвэл арай хямд байдаг. Иймд тус хошууны захиргаа, ард иргэд тэмээ мал, ачлагын хэрэгсэл, хом, шат, бамбай, сур, дээсээ нийлYYлж хоршин, хэрэгцээт гурил будаа, цай, тамхи, даавуу, даалимбуу зэргийг гадна дотноос тэмээн жин гаргаж, татаж авч ирдэг байжээ. Энэ нь аж терж, амь зуухад еерт болоод бусдадаа тус нэмэртэй ажил байжээ. Ер нь тэмээн жин олон зууны турш улс орныхоо дотоодод ч, айл херш гYрнYYДтэй харилцах, арилжаа, наймаа хийх цорын ганц тээвэр байсан билээ.
Ази, Европыг холбосон худалдааны буюу торгон замын ажлын гол ЗYтгэгч хYч нь тэмээ, тэмээн жин байсныг тYYх гэрчилдэг билээ. ЭнэхYY торгон замыг хегжYYлэхэд Чингисийн Yеийн Монголын эзэнт гурэн чухал YYPЭг гYЙцэтгэсэн бегеед XIII зууны Yед Монголд «Ачлагын Тэмээний Яам» гэгчийг байгуулж байжээ. Алс хол аян жин тээх, дайн байлдаанд зэр зэвсэг ачих, олзны эд агуурс тээвэрлэх зэрэгт тэмээ гол YYрэгтэй байснаас ийнхYY тэмээний яам байгуулж байсан байна. Их Монгол улсын Yед торгон замын ЗYYн салаа нь Хархорумаар дамжин енгердег байжээ. Торгон зам нь Тев Азийн улс ^рэн, Монгол, Хятад, Энэтхэгийг Ойрх Дорнодын болон улмаар Европын улсуудтай холбож, эдгээр улс орнуудын хооронд харилцаа холбоо тогтоох, худалдаа арилжаа хегжYYлэх, соёл иргэншил дэлгэрYYлэхэд чухал YYPЭг ^йцэтгэж байв. Торгон замын урт нь 7000 гаруй км байсан гэх бегеед энэ замын ихэнхийг тэмээгээр туулдаг байжээ (Темержав, 2004: 238-239).
Торгон зам YYCЭн бий болсон тэр Yеэс эхлэн монголын нYYДЭлчид тэмээгээр алс хол тээвэр хийх, еер аль улс орон, Yндэстэнд Yл давтагдах тэмээн жингийн нарийн арга ухааныг бий болгожээ. Гэвч монголчуудын тэмээн жингийн талаарх нарийн ур ухааныг бичиг сударт тэмдэглэж Yлдээсэн нь бага аж. Гэхдээ Т. Аюурзана (1947), Ш. Цэрэнпунцаг (1972), Б. Лувсан (1975), Ц. Насанбалжир (1978), Ю. Адъяа (1979), М. Темержав (1989), Д. Цэвээнжав (1990), Н. Банди (1991), Н. Эрдэнэцогт (1998), С. Жамбалдорж (1997), Ш. Эгшиг (2017) нарын бYтээлд тэмээний бие мах-бодын биологийн онцлог, ажил эдэлгээний чадвар, ердийн хесегт, аян жинд тэмээг ашиглаж ирсэн уламжлалын талаар дурдсан байдаг.
Б. Цэвээн «Жинчин» гэдэг тууждаа алс холын аян жинд идэр залуугийн бяр чадал, золбоо хийморио бадруулж яваа жинчин эрийн амьдралыг урнаар егуулсэн байдаг. Бас Монгол орон даяар ардын дуу мэт дэлгэрсэн алдарт дуучин М. Дугар-жавын зохиосон «Идэр жинчин» дуунд монгол атан тэмээний бяр чадал, монгол жинчин залуусын эрэмгий зориг, авхаалж самбаа зон олноо гэсэн тэдний эрхэм буянтай Yйлсийг магтан егуулжээ. Зохиолч П. Лувсанцэрэн «Ус шиг цэнхэр» егуул-лэгт жин тээж хол яваа хайртай залуудаа ус шиг цэнхэр торго захидгаас ховор нан-дин эд ЗYЙлийг жинчид олж ирдгийг, Терийн хошой шагналт зохиолч Д. Намдаг «Цаг терийн YЙмээн» романы нэг шугам Бээжин луу жин тээж буй бYлэг хYмуусийн тухай, тэдэнд тохиолдсон хэрэг явдлыг уран нарийн дYрсэлсэн байдаг.
Зохиолч Д. Оюунчимэгийн «Оройн ганц мод» (2016) романд «Алтайн Урианхайн баруун гарын Дархан бэйсийн хошууны бYлэг жинчид Эремч ороод буцаж явах ажээ.
Далан тэмээ хетелсен эл нYCэр жингийн даамал Борх ах бол жин тээх Yйлийн нарийн ширийн эрдмийг (тэмээн ачаа хетлех, тэмээдийн уяа сойлго тааруулах, ачаа тэнцYYлэх, хуваарилах, буух, Yдлэх газраа сонгох гэх мэт) гаргууд эзэмш-сэн, байгалийн хатуу сорилгыг даван туулж сурсан, чухам жингийн даамал хэмээх албандаа бYрэн зохирсон дYр тэргYYтнийг гаргасны дээр жин тээж яваа хYн нэг бYрийн зан ааш, хэл яриаг тод томруун дYрсэлсэн» урианхай тYмний ахуй соёлын нэгээхэн хэсгийг жин тээх YЙлээр нээн харуулсан байна.
YYнчлэн, «Жин хеверч жингэр боргоож л байг», «Тэмээ хариулсан хYн буур-ныхаа занг андахгуй» зэрэг утга соёлын улбааг тээсэн сонин содон Yг хэллэгYYд олон арвин бий. Нэг жишээ сонирхуулахад, «Бех хел, холбоо бех, ховилтсон нуруу, хевч нуруу, суунги борви, босоо борви, тэнчээ, ачаа жиших, хем, хог, ширдэг бамбай, шат дуудай, еег, ойлуур, ороолт, халх явдалт, харчин явдалт, гал, баз, майхны хэц, майхны CYYл, майхны гэдэс, алтан хумс, уг хугарах, ул цоорох, тэмээний ул тахлах, зогдор татах, ул ширлэх, хYн мод зэрэг» (Банди, 1993) тэмээн жин тээврийн дечеед нэр байна. Тэмээний хомын тухайт гучаад нэр томьёо байна. Тэмээний явдлыг гэхэд алхах, зогдор хеделгех, бех хеделгех, жонжих, тэших, таваргах гэсэн зургаан ЗYЙл Yгээр, илэрхийлжээ.
Монголын аль ч аймаг хошуунаас тэмээн жин хеделген тэр Yеийн арилжаа наймааны тев газар Нийслэл хYрээ, Улиастай, Ховд мен Санбээс, Хиагт, Заяын шавь, Вангийн хYрээ руY, туYгээр ч барахгуй Хятадын Бээжин,Чуулалт хаалга, Хех хот, Манжуур, Хайлаар, Долон нуур, Цонж, Бар хел, Эремч, ГYнчен, ЖанчхYY, Оросын Бийск, Хош-Агач, Тройцкосавск зэрэг хот руу ноос, арьс шир, ангийн YC тээж, гурил, будаа, цай, даалимба хYн амын ерген хэрэглээний бараа ачиж ирдэг байжээ.
Ц. Насанбаржир (1978) XX зуун гэхэд Говь, тал хээрийн бYCЭд нутаглах Халхын 70 шахам хошууд тэмээн хесег хеделгедег байсныг дурдаж, сайн атан тэмээн нэг жилийн хYч таргаар 3000 орчим км хол аян жингийн YYрэг гуйцэтгэж явсан гэж егYYлсэн байдаг.
С. Жамбалдоржийн (1997) тодорхойлсноор, тэмээн жин хоногт 10-16 цаг, цагт 3-4 км-ын хурдтай явдаг бегеед жингийн цуваанд 20-30-аас 200-1000 хYртэл атан тэмээ, 200 гаруй жинчин оролцдог ба аян жингийн нэг удаагийн замын урт 20 ертее (600 км) хYртэл байвал ойрын, 50 ертее (1500 км) бол холын, YYнээс дээш бол ал-сын аян жин гэдэг байна. Монголчууд 2000 гаруй км хYртэл алсын замд жин тээдэг байжээ. Жинд 7- 17 насны атан тэмээг хэрэглэдэг. Жил бYрийн 11-р сарын нэгнээс дараа жилийн 4 сар хYртэл аян жинд явдаг байжээ.
Ц. Насанбалжирын бичсэнээр XX зууны эхээр зевхен Их ХYрээн дэх Хятадын худалдааны пYYC жил тутамд Монголоос 160000-200000 пуу ноосыг Хятадад гаргахад 10 гаруй мянган тэмээн хесег хеделгеж байсан байна. XX зууны эхэн уеэр Монголын гадаад дотоодын тээвэрт барагцаалбал жил тутам 350-400 мянган хесег хеделгеж ууний дийлэнхийг тэмээгээр гуйцэтгэж олон арван мянган хун тээвэр-лэх ажил хамрагдаж аянч, жинч гэдэг нэгэн ажил дагнасан хун олон байх болжээ. Монголд мал аж аж ахуйн туслах салбарын дотроос жин тээврийн ажил нь хамгийн илуу ашиг орлоготой, олныг хамарсан шинжтэй байсан байна.
Тэмээн жинг дотор нь халх аялал (халхдах), харчин аялал (харчиндах) гэж хоёр хэлбэрт ялган уздэг тухай С. Жамбалдорж еерийн бутээлдээ дурджээ. Халх аялал нь нар гарахын емне ачаалж едержин яваад орой харанхуй болмогц буудаг аялал
6ereeg eepeep xэ.6э. eB.HHH er.ee 5-6 ^runH xoopoHg xege.», 11-13 ^r aBaag opoM 16-18 ^ruHH yeg 6yygar 6aMHa. XapHHH aa.a. Hb eB.uMH egep Ygээc xonm 6yroy Ygэg maxaM aHaa.», meHe»HH aBaag YYPЭЭC eMHe тэмээ yHTaxaac HaaHa 6yygar aa.a. a»ээ. Gepeep xэ.6э. Ygээc xonm 15-17 ^ruMH Typm aBaag meHe 2-3 ^ruMH xoopoHg 6yyga..agar 6aMHa. ^HHHug eBe., HaMapT yg.®.FYM xapHHHgaxbir toxhpom»toh re» Yзgэг. Xa.x aa.a., xapHHH aa.a. xoep Hb goTpoo нgэp xa.x, xermuH xa.x, xex xap-hhh, Ygтэн xapHHH rэx мэт xyBH.6apTaM 6aMgar a». Тэмээ TapraH, »hhhhh Hb 3a.yy, 3aM 6oruHo, 6apTaa 6ara 6o. «нgэp xa.x» aprbir xэpэr.эgэr. Энэ Hb egep 6yp aa»HM aHaa.», egep gyHgaac xonm yg.TOH тэмээ xYнээ aMpaa» xoo..yygaag opoM Hap muH-rexuMH eMHexeH aHaa.aH aB» yyp ^Mxmh eMHe 6yy» xoHor.ogor. Gepeep xэ.6э. ^r opHHM yg.^g opoM 18 ^ruMH yeg xege.», meHHHH 4 ^ruMH opHHMg 6yy» xoHor.ogor 6anHa. Xex xapHHH, YgтэM xapHHH гэgэr Hb opoH HyTruMH HaHapTaM oM.roц a». Ep Hb 6yc HyTruHH TyxaM.6a., oMt xээp, Ta. xээp, roBb HyTruMH oнц.orooc 6o.oh »HHHguMH apra a»u..araa, toftcoh gaga. 6apu.aac 6o.» 6yc HyTarT тэмээн »hh тээx Hb 6ac eepuHH 0нц.0FyygтaM 6aMcaH 6aMHa.
TyxaM.6a., 3acaFT xaH aMMruMH XaH XexuM yy.biH xomyyHbixaH «1881 oHg Цoн» pyy »hh тээxээp Aroym, Цor6aт, rэ.эн ТYмэн, GHep»apra., CaH»»aB, CaM6yy, Пyнцar, ^yHraa Hap aB» 6aMcaH 6o., 1891 oHg xaBaH Цэвэr»aв, gara.gaH TaMBaH, repuKH gapra TaMBaHruMH apaBHbi Энxмэнg, 3aaH ^ft-Ohhp, 3aMcaH Eopxy., ГэнgэM, MeHx»aB, Ba.»HH»aB, CaH»aa, Хнmнrgэ.rэp, eBreH HuBaaxaM, 1908 oHg Aopur, CaM6yy, HaM»aB Hap MeH TyHeH xot pyy »hh тээ» rypu. 6ygaa aBaxaap apbc mup, 6apaa зэpэr wm aBH, 80 xohofhmh xyraцaaraap 3aM aBax тэмgэFт 6uHur aBH aB» 6aM»ээ» (TYмэн»apra., MэнgcaMxaн, 2017: 159-163). HHre» xomyyHbi eMHeec, MeH xyBuacaa тэмээrээp aB», Bap xe., Xex xot, Xemee Mog, Цoн». ^a xYpээ, XoBg, Y.uacTaM, XaTra., XuaFT зэpэr ra3paac rypu. 6ygaa, 6ec 6apaa, ннxэp 6ypaM, rэp axyMH 6apaa aBH нpgэr 6aMB.
ApBaH rэpээpээ hhM.», Tyc 6yp ror xoep тэмээ rapra», »HHg aBax aBga. 6aM»ээ. XyMyyc ннrэ» xyBuapaa »hh тээxэg, Y.gcэн aaB, ax Hapaap Hb »HHg aBaag ep Te.6epT opBo. 6h Te.He гэcэн 6aT.ax 6uHur rapryy.» aBH aByy.gar 6aM»ээ.
1895 ohh HaMap 3aHaa xэмээx xyH Hx xYpээ pyy »hh тээxээp aBaxgaa СYpэн-гээc 16, CaH.HH gaцaнraac 7, ^MHur gaцaнraac 5, xypyy ПxaмcYpэнrээc 4, HapaB BaHgaHraac 2, 3aMcaH Bopxy.aac 1, agyyH ЭpgэнэцoFтooc 1, 6yrg 36 aTaH тэмээ aBH aB» 6aM»ээ.
1897 ohh xaBap HapaB BaHgaH Hx xYpээнg »hh тээxээp aBaxgaa xomyy HoeHbi caH CYpгээc 22, gapra BaaH, HaMcyM-OHup, 6aaH ^oH»aB, ^yryM^raaH, Mэнg, Ba.raH, re.?H XeTe., arTaH Tan» ®aM6a, BaTTorTox Hapaac 28, 6yrg 50 aTaH тэмээтэM
oHuxgoo 43 aTaH тэмээгээp 860 3y3aaH ^M, 100 mнpxэг xypraHbi apbc, 60 mнpxэг roxuM aHH» aBaaHaag, нpэxgээ 6ec 6apaa, зэc, цaraaн Tyra.ra, re.eM, 6 6a 7 TaMraT Toroo, »a.aBH Toroo, ryy.HH xa.6ara, xyp3, 6a.T, Tyy»yyp, xaBTara, xэт, 6э.ннM oocop, opoc цaac, xy», 6y.uraap, caMp, capbc, ryTa., xaMpbiH TaMxu, apxu, HaBra, 6ypaM, gyHc, o.oh Tep.uMH ^M aHH» aBH up» 6aM»ээ.
^HHg aBaxgaa эмrэr xyyHryM, эpYY., homxoh, Hac 6ue гYнцcэн тэмээнYYgнMr aM.yygaac xe.ce.» aBgar. Xe.ce.» aBcaH тэмээнYYgээ 3-4 xoHor ya» con» 6aMraag aBHa. Hэr xyH 10 тэмээтэM, 3 xyH 30 тэмээтэM 1 ra. 6o.» aBHa. Xom maT, xacyy, 6aM6aM зэpгээ canH 6э.тrэнэ. ^Baxgaa apbc mup, hooc yc зэpэr tyyxhM эg, нpэxgээ rypu.
будаа, бусад бараа таваар ачиж ирнэ. Морь унаа хэрэглэхгуй, унаарын тэмээ авч явна. Жин тээх явдал бур 1950-1960 аад он хуртэл ургэлжилсэн. Тэмээний хелсенд гурил будаа егне.
Цагаан нуурт 25 хоног, Хатгал, Бийскт 40-еед хоног явж ирнэ. Зарим тэмээ Цагаан нуурт жилд хоёр явна. Ширээ сайхан ат жинд яваад хоёр ташаа нь цоорсон, таваг нь урагдсан, бех нь шалчийсан юм болж ирнэ. Жинчид ачаагаа баглаж, нэгэнд нь гогцоо гаргаж, негеед нь чагт гаргана. Тэгнэж ачих нэг ачаагаа тэмээнийхээ нуруун дээр тавьж байгаад, негеег ергеж гогцоонд оруулж чагтлаад буулгаж тэгшлэх зэргээр ганцаараа ачих явдал олонтоо тохиолддог байв. Тэмээний ханзарсан тавгийг оёх, тостой хее турхэх зэргээр эмчилж анагаадаг байсан.
Сарын саруулд шене явна. Хамгийн суулийн тэмээнээс хонх зуудэг. Эдер нь тэмээгээ идуулнэ. Зарим евс ихтэй газар енжиж хонож тэмээгээ амраана. Тэмээнд 70 кг-ийн хоёр уут гурил ачна, гурван уут гурил ачвал нуднээс гарч ирнэ. Зарим омголон тэмээнд омгийг нь дарах гэж гурван уут гурил ачиж нуднээс гарган евчин эмгэг олгож ухуулэх явдал гарна. Хашир туршлагатай жинчид ингэхгуй, тэмээгээ евс усыг нь тааруулж гамтай эдэлж турааж эцээх нь бага байдаг.
Мен туунчлэн хошууны ноёд тушмэд, чинээлэг баян хумуус, панзач наймаач нар уе уе Ховд, Улиастай, Да хурээнд адуу мал тууж, аваачиж зарах явдал байжээ. Лу жанжин гун 1905 онд Богдын хурээ орох, Далай ламтай уулзах гэж явахдаа ноёныхоо сан сургээс 37 морь, их жас, санлин, майдар, мамба, чойр дацангаас 14 морь нийт 51 морь авч явж 1192 лан, 4 цэн, 8 пун менгеер худалдаж байжээ.
Орос, Хятад зэрэг хол газар аян тээхэд хань ижилтэй, буу саадагтай мэдэл-тэйхэн явахгуй бол дээрэм тонуул таарч амь насаараа ч хохирно. 1930-аад онд Лааган заан Бяруу заан хэмээх ах дуу хоёр бех Бийскт жин тээгээд ирж яваад Урианхай нарт дээрэмдуулж хоёул алагдаж байсан туух байдаг. Бур дээр уед Тэнгэрийг тэтгэ-сний 47 (1763) онд Долон нуурын газар аялан явсан Бямба нарын 4 хунийг замаас нь Цэцэн хан аймгийн Даадангийн хошууны занги Цултэм гэдэг этгээд алж, ачиж явсан тэмээ эд юмыг дээрэмдсэн тухай архивын баримт байдаг. Цонж, Бийск зэрэг газар явж жин тээсэн хумуус Хасаг, Уйгарын дээрэмч, тонуулчдаас их айж болгоом-жилдог байжээ. Жин тээнэ гэдэг нь ийм л их эрсдэлтэй ажил байжээ.
Аян жинд явахдаа 10 гаруй хоног тэмээгээ сойж, хоол ундаа бэлтгэнэ. Борц хийхгуй, 20-оод тэмээтэй хоёр хун нийлж нэг хонь алж боов боорцог хийгээд авч явна. Жинд явахдаа шинийн сар гарахаар л явна. Жин дан намар ноос ачаад манай эндээс зуун тийш Хатгал, баруун тийш Цагаан нуур ордог. Эер тийш явахгуй. Жингээ дагаад голцуу тэмээ унаад явна. Хатгал руу сар, Цагаан нуур руу 45 хо-ног яваад ирнэ. Аянд явахын тулд урьд едер 2-3 тэмээнд хомоо ачаад ойрхон явж "мерее" гаргана. Сайн едрее явж чадахгуй байж магад гэж тэгж байдаг байсан. Монгол майхан, ганц тогоо, аяга, тулгатай явдаг. Хун бур нэг нэг гудастай дээлтэй явна. Буухдаа ачаагаа бугдийг буулгаад хомыг авч жаахан сойж уяж байгаад идуулнэ. Аянчид гурилтай хоол, бухэл мах иднэ. Хар цай ууна. Аяны уед бурантаг, олсоо их гамнаж хайрлаж явдаг. Хээрийн хун тогоо сав, юмаа их цэвэр авч явна. Бохир бол тэмээ малд муу саадтай гэдэг байсан. Дээлээ тайлаад бусээ дэрнийхээ хажууд тавиад унтана, дэрлэхгуй. Жингийн уед хун ус аваад явж байвал тэр уснаас нь бууж амсдаг Ер нь айл урдаас цай егвел их бэлэгшээдэг. Жингийн уед айл цай авчирч егдеггуй, харин очиж л
^M yyHa. ^HHruHH yeg 6araHyyg 3a.yyc gyy gyy.» . aBgar, hmm thmm xopuo цээp YryM, aMap h xaMaaryn gyy gyy.Ha. Bh aH xhm» aBaaryM"1 xэмээн yrcaaTHH 3ynH cyga.raaHbi эpgэмтgэg apb» тэмgэr.yY.cэн 6aMgar (Mohfo.hh, 2011).
YP flYH
®hh тээx a»u. тэмээн »HHr тээвpнмн MamHH op.ox 6o.to. eepeep xэ.6э. 1960-aag ohh эx xYpтэ. YPrэ.»н.cэн. XX 3yyHbi эxэн gyHg yeg ^raaHxanpxaHbi fl. Рэнцэн, BaapMarHaM, C. ПYpэв, CogHoM, M. OHupxyy, A. Hнмэg, A. Xa.3aH6aHbg, O. ^y^p, GHgepxaHranH T. TyBaaH, B. ,^MHHr»aB, Xy. CaH»»aB, 3YYHxaHranH MyHa, O.ohxyy, To3rop HapbiH a.gapT »HHHug 6aMcHH goTop ^raaHxanpxaHbi a.gapT »hhhhh fl. Рэнцэн 22 »H.g hhmt 53 ygaa »hh тээxgээ »H.g нxэвн.эн 2, 3apuM »H.g 3 ygaa aBgar. XaTra.g 19, ^raaHHyypT 27, Y.aaHroMg 7 ygaa aa.aH aBaxgaa эxнэp ,^»Maaraa 2-3 ygaa garyy.aH aB» 6aм»ээ. 1960-aag oHg 3oxuo.H M. Bu3baa tyyhhm TyxaM «^.xhmh тэнx.эrнмr тэмээrээp ToMpcoH xyH» тэмgэr.э. HaMpyy.a. 6hhh» 6aм»ээ. fl. Рэнцэн aMMruHH aBapra »hhhhh, TyyBapHHH xyH wm.
MeH ^raaHxaMpxaH cyMHH xapbaaT 6aMraag GHgepxaHrang GpHe.T rorg.HMH xaMT mн.»cэн «Xap нYgэн» xohtom T. TyBaaH rэgэr xyH 10 rapyn HacTaMraacaa ax «fflyp ^aM6aa» xэмээx naM»aBTanraa fflHH»aaH YMrapHH Цoн» xot, OpocHH Bhmck, ^raaH Hyyp, XaTra., XaTra.HH gaM».ara 6aa3aap »hh тээx, Ma. Tyyx a».bir o.oh ygaa xhh» 6aм»ээ. GHgepxaHranH gээp gypgcaH цooxop ,^MHHr»aB, XyyByy3biH CaH»»aB Hap Tyc 6yp 30 maxaM »h. Xex xot, ^h», Bhhck зэpэr ra3ap »H.g 1-2 ygaa aB» »hh тээgэг 6aм»ээ. ®hh тээнэ rэgэr Hb apgyygaac тэмээ xe.ce.», xe.ceHg Hb rypu. 6ygaa, ^M, TaMxu erger, eepTee a».HH 6aMp aMbgpa.HH эx YYCвэp 6hm 6o.rogrooc ragHa apg o.oHgoo xyHc тэ»ээ. 6apaa TaBaap 3a.ryy.gar, apbc xepc, tyyxhm эgнмr Hb 6op.yy.» erger 6yaHTaM YM.creH a»ээ.
1940-1950 ohh ^hhhhh ^raaHxanpxaH cyMHH fly^pHMH TyxaM tyyhhM xyy fl.Цэpэнgop» (xyyHHH нэp Hb CCCP) «Caxuyc» xэмээx yprunH HoMoHgoo тэмgэг.эxgээ: «^xuypTanH xuMgunH recFyn .aM acaH ^raaHxanpxaH cyMHH xapbaaT ^aMbmuMH fly^p 1940-1948, 1952-1956 oHg »H.g rorac xoep ygaa »HHg aB», cyMHH 3axupraaHH 6MH6 YYPэr xY.ээgэr 6anB. Ahxhh xэgэн »н.gээ »ннннээp, 1940 ohh CYY.нээc »HHrHMH gaaM.aap aBgar 6o.coH. AaB MHHb 12 »h. »HHg aBaxgaa 7 »H.g Hb »ннннээp, 5 »H.g Hb »HHrHMH gaaM.aap aB» »hh тээcэн. 21 HacTaMraacaa »ннннээp aB» эxэ.cэн 6aMgar. MaHaM XaH XexuM xomyyHg aBTo тээвэp 6apar 6aMraarYM, 1950-uag ohh gyHg ye xypH 6aM» тэмээгээp »HHg aBaxaa 6o.b», тээвpнмн MamHH ym.h.3x 6o.coH. O.oh canH нэpтэм »HHHHg 6aMcaH. fl^H^H, ГРэнцэн, M.OHupxyy, T.TyBaaH, GBregee, Epэнтэм, Hyy3aH (go.ooH xy3yy) ToHrop, TaagaH ryan Hapbir HyTrunH xermHyy. 3ax 3yxaac Hb мэggэг wm. Byypa. aaB энэ xymyychmh 3apHMTan »HHg aBgar 6aMcaH» (TYмэн»apra., Mэнgcaмxaн, 2017: 159-163) гэgэг.
BaaH-G.rHM aMMrunH Цaraaннyyp, XeBcre. aMMrunH XaTra., XaHxHH gaM».ara 6aa3yygag cyMaacaa maxa» 6oocoH hooc, tyyxhm эg, aHrunH yc apbc, 6yrHH эвэp aHH» xYprэн erH xapuyg Hb ro.gyy rypu., map цaraaн 6ygaa, ^M TaMxu, gaa.HM6a gaaByy egep TyTMHH xэpэr.ээннм 6apaa TaBaap aHH» нpнэ.
1 Ybc aMMrHMH 3YYHxaHraH cyMHH ^apra.aHT 6purag, fflagraHranH MyHa (Hac 76, эp, xa.x, 1972 oh), Tэгmннн ByaH (Hac 70, эм, xa.x).
«Аав намар, евлийн эхэн сард голдуу жинд явдаг байлаа. Айл бурээс нэгээс хоёр атан тэмээг хом бамбай шаттай цуглуулж уяа сойлгонд оруулж явах хуний тооноос хамаарч 2-3 хун 20-оос дээш тэмээтэй жинд явна. Жингээс ирээд тэмээ авсан айлдаа хелс болгож хэдэн килограмм гурил, будаа цай, тамхийг хуваарийн дагуу егне. Бараа таваар ховор байсан учир хурэлцээг бодолцон дунсэн тамхи, дугуй булантай цайг хувааж егех явдал гардаг байсан»1 хэмээн Гаадангийн том хуу Хоодон бидэнд хуучилж улдээжээ.
ДYГНЭЛТ
Монголчууд айлын шинэ гэрийн найрт очихдоо тэмээн утас ээрч авч очдог заншилтай. Хуний толгой доргивол тэмээн утсаар боож домндог. Учир нь тэмээний толгой амар доргидоггуй байна. Тэмээний ачааг чивчиртэл нь чангалан татахыг цээрлэнэ. Эс тэгвээс аян жинд яваа тэмээний беер унаж гэмтэнэ гэдэг. Аян жинд малын хааны махаар хунс хийхийг цээрлэдэг. Жин тээж яваа хунтэй тааралдвал, Буйлаа xyzanamYÜ Бурантгаа cyrnanzYÜ Ачаа xyhö
Аян зввлвн болог хэмээн ереедег.
Энее уед алсын аян жин тээх ажил туухийн харгуйд улдсэн ч монгол тумний маань амьдралын нэг чухал хэсэг байсан аян жингийн тухай улам бур сурвалжлан судалж, монгол малчны энэ евермец ажлын арга барил ур ухааны ундсийг одоогийн залуу малчдад ойлгуулах, евлуулэх нь эрхэм юм. Мен, орчин уед аялал жуулчлалын эвент болгох нь туйлын чухал юм.
Ном з у й
Банди Ч. Та минь, жингээ хвдвлгвх цаг боллоо. Yнэн, 1993 он, № 97. БYгд Найрамдах Монгол Ард Улсын тYYх [ ]. Ред Б. Ширэндэв, Ш. Нацагдорж. Улаанбаатар: Улсын Хэвлэлийн Хэрэг Эрхлэх Хороо, 1966-1969.
Жамбалдорж С. Тэмээ тэнгэрийн амьтан. Улаанбаатар, 1997.
Монгол нYYдэлчдийн тайлбар толь I (гэр, хувцас, мал аж ахуй). Улаанбаатар: Монсудар хэвлэлийн газар, 2020.
Монголын угсаатны ЗYйн хээрийн судалгааны эх хэрэглэгдэхYYн. Боть VI. Эрхэлсэн С. Чулуун; Хянан нягталж, оршил бичсэн Г. Цэрэнханд, У Булаг. Улаанбаатар, Соёмбо Принтинг, 2011. Темержав М. Бэлчээрийн монгол мал. Улаанбаатар, 1989.
Темержав М. Монголын бэлчээрийн мал аж ахуй (Уламжлал, Шинэчлэл, ЭрчимжYYлэлт). Ред. Ж. Батаа. Улаанбаатар, 2004.
ТYмэнжаргал Д., Мэндсайхан Т. Элжигэн халхын тYYх (гуравдугаар дэвтэр). Улаанбаатар, 2017. 159-163-р тал.
Цэрэнпунцаг Ш. Тэмээн сYрэг. Улаанбаатар, 1972.
Цэвээнжав Д. БНМАУ-ын тэмээний аж ахуйн Yндэс. Улаанбаатар, 1990.
Эрдэнэцогт Н. Монголын бэлчээрийн мал аж ахуй. Улаанбаатар, 1998.
1 Гаадангийн Хоодон, эрэгтэй, нас 60. Увс аймгийн Зуунхангай сумын Худалдаа бэлтгэл ангийн агент.
References
Bandi Ch. Ta min, jingee khöölgökh tsag bolloo [It's time for you to move your caravan]. Unen [Truth], 1993 on, № 97.
Bügd Nairamdakh Mongol Ard Ulsyn tüükh [History of the People's Republic of Mongolia]. Red. B. Shirendav, Sh. Natsagdorj. Ulaanbaatar: Ulsyn Khevleliyin Khereg Erkhlekh Khoroo [State Press Committee], 1966-1969.
Erdenezogt N.Mongolyn belcheeriyin mal aj akhui [Mongolian pastoral livestock]. Ulaanbaatar, 1998 on.
Jambaldorj S. Temee tengeriyin amitan [Camels are celestial beings]. Ulaanbaatar, 1997 on.
Mongol nüüdelchdiyin tayilbar toli I (ger, khuvtsas, mal aj akhui) [Dictionary of Mongolian nomads I (ger, clothes, animal husbandry)]. Ulaanbaatar: Monsudar khevleliyin gazar [Monsudar Publishing House], 2020 on.
Mongolyn ugsaatny züyin kheeriyin sudalgaany ekh khereglegdekhüün [Original materials for Mongolian ethnographic field research]. Bot VI. Erkhelsen S. Chuluun; khyanan nyagtalj, orshil bichsen G. Tserenkhand, U. Bulag. Ulaanbaatar: Soyombo Printing, 2011.
Tömörjav M. Belcheeriyin mongol mal [Mongolian pastoral livestock]. Ulaanbaatar, 1989 on.
Tömörjav M. Mongolyn belcheeriyin mal aj akhui (Ulamjlal, Shinechlel, Erchimjüülel) [Mongolian Pastoral Livestock (Tradition, Innovation, Intensification)]. Ed. J. Bataa. Ulaanbaatar, 2004 on.
Tserenpuntsag Sh.Temeen süreg [A herd of camels]. Ulaanbaatar, 1972 on.
Tseveenjav D. BNMAU-yn temeenii aj akhuyin ündes [Basics of camel breeding in the People's Republic of Mongolia]. Ulaanbaatar, 1990 on.
Tümenjargal D., Mendsaikhan T. Eljigen khalkhyn tüükh (guravdugaar devter) [History of Eljigen Khalkh (third book)]. Ulaanbaatar, 2017.159-163-r tal.
