CC BY
10УДК 94(517)
DOI: 10.22162/2587-6503-2020-2-14-139-152
Монгол домог дахь Мин улсын хаадын вгYYлэмж
(= Устные предания монголов о правителях династии Мин)
Бата Даржагийн1
1 Северо-Западный университет национальностей (д. 1, Шибей Шинхун, Ланьчжоу, 730030 Ганьсу, КНР)
Northwest University for Nationalities (1, Xibei Xinxun, Lanzhou, Gansu 730030, China)
доктор филологических наук, профессор Ph.D. ( Philology), Professor E-mail: [email protected]
© КалмНЦ РАН, 2020 © Бата Даржагийн, 2020
Аннотация. В устной традиции монголов сохранилось много легенд и преданий не только о Чингис-хане и времени существования монгольской династии Юань, но и о первом императоре Чжу Юаньчжане (1368-1398) пришедшей ей на смену династии Мин. В этих преданиях, во-первых, говорится о том, что Чжу Юаньчжан не имел благородного происхождения, а был сыном бедного простолюдина и стал императором по воле случая. Во-вторых, в них утверждается, что императоры династии Мин были монголами по своему происхождению. В-третьих, эти предания и легенды по форме и содержанию являются традиционными для устного творчества монголов. Цель данной статьи — ввести в научный оборот сюжеты и темы монгольских исторических легенд и преданий об императорах династии Мин. Многие тексты легенд и преданий были записаны автором статьи у Агванчойдора и вошли в содержание книги «Устная история монголо-тибетского буддизма», а также у других информантов в ходе экспедиционных выездов.
Ключевые слова: монголы, легенды и предания, династия Мин, Агван-чойдор
Благодарность. Материалы статьи апробированы на Международной научной онлайн-конференции «Монголоведение в начале XXI в.: современное состояние и перспективы развития - II», проведенной при финансовой поддержке РФФИ (проект № 20-09-22004) и частичной поддержке гранта Правительства РФ (№ 075-15-2019-1879).
Для цитирования: Бата Даржагийн. Монгол домог дахь Мин улсын хаа-дын егуулэмж (= Устные предания монголов о правителях династии Мин) // Бюллетень Калмыцкого научного центра РАН. 2020. № 2. С. 139-152. (На монг.). DOI: 10.22162/2587-6503-2020-2-14-139-152
UDC 94(517)
DOI: 10.22162/2587-6503-2020-2-14-139-152
Oral Legends of the Mongols about the Rulers of the Ming Dynasty
Bata Darzhagiin1
1 Northwest University for Nationalities (1, Xibei Xinxun, Lanzhou, Gansu
730030, China)
Ph.D. (Philology), Professor
E-mail: [email protected]
© KalmSC RAS, 2020 © Bata Darzhagiin, 2020
Abstract. In the oral traditions of Mongols there are a lot of legends and stories not only about Genghis Khan and the period of Mongolian Yuan dynasty, but also about the first emperor of the succeeding Ming dynasty Zhu Yuanzhang (1368-1398). These stories, first of all, tell that Zhu Yuanzhang was not of the noble origin, he was the son of a common man and became the king by good fortune. Secondly, they state that the Ming dynasty emperors were Mongols by their origin. Thirdly, all these stories and legends in their form and content are typical for Mongolian folklore. The goal of this article is to introduce the plot and themes of the Mongolian historic legends and stories about the Ming
dynasty emperors. Most of the texts of legends and stories were recorded by the author from Agvanchoidor (they were included into the book "The Oral History of Mongolian-Tibetan Buddhism") and also from other informants during expeditions.
Keywords: Mongols, legends and stories, Ming dynasty, Agvanchoidor Acknowledgement. The article was presented at the international scientific online conference "Mongolian Studies at the beginning of the 21st century: Current State and Development Prospects - II", held with the financial support of RFBR (project № 20-09-22004) and partial support of the Russian Government Grant (№ 075-15-2019-1879).
For citation: Bata Darzhagiin. Oral Legends of the Mongols about the Rulers of the Ming Dynasty. Bulletin of the Kalmyk Scientific Center of the RAS. 2020. No. 2. Pp. 139-152. (In Mong.). DOI: 10.22162/2587-6503-2020-2-14139-152
Монгол домог дахь Мин улсын хаадын вгуулэм^
Нэг. Ардын дунд уламжилж байгаа Мин улсын анхны хааны
тухай домог
Хехнуурын газрын шинжийг егуртсэн тухай аман туухэнд ийм нэг домог бий.
«Хаан хYн бол ереес газрын шинжийг их анхаардаг байх ёстой. Мин улсын анхны хаан Жу Хон Уи-гийн евег нь маш ядуу хун байжээ. Тэр нь явж байгаад нэг газарт Yхчихэж гэнэ. Тэгээд олон хYн тууний хуурийг дээсээр чирж яваад нэг газарт оршуулъя гэж нэг ^н биш устай газраар гатлах гээд явтал, газрын дунд хYрээд дээс нь тасарч, тэр хуурийг нааш нь гаргах ч угуй, цааш нь явах ч арга^й болжээ. Ингээд тэр дунд явсан нэг хYн нь хэлсэн нь: "Одоо еер арга^й, мен энэ газар нь оршуулъя" гээд хYрз авчирч, усыг нь зайлуулж газар малтаад тэнд нь булж тавьжээ. Гэтэл энэ газрын шинж нь хишиг буян сайтай байснаас хуугийнх нь хуу нь хаан суужээ гэдэг» [Бат 2016].
Бас нэг домогт:
«Мин улсын анхны хаан ядуу ЗYДYY тэнэж яваад нэг ядуу айлд хYрчээ. Тэр айлд нэг евген охинтойгоо байж гэнэ. Тэгээд охин нь тэр хаанд нэг энгийн хоол хийж егжээ. Хаан их баясаж, ертенц дээр
ийм сaйxaн амттай xоол байдаг болов уу? гэж боджээ. Тэгээд тэр xоол нь санаанаас нь гардаг^й байв. Хожим тэр xYн Мин улсын xaaн болчиxоод, нэг eдeр тэр xоол нь санаанд орж, roree eвгeн, оxин xоëрыг сураглуулжээ. Тэгж, тэгж тэр айлын xYYxнийг олж авав. Оxны эцэг нь нас барсан байжээ. Тэгээд тэр xYYxнээр нь мeн тэр жилийн xийсэн xоолыг xийлгэсэнд тэр нь ямар ч амт^й эв энгийн xоол байж гэнэ» [ХСМ-1].
Мeн Мин улсын xaaн гэж дурдсашуй боловч, тэр Yед бий болсон магад гэмээр бас нэг домог бий.
«Урд монголчууд xaaн тeр бариад xятaдыг иx дарладаг байжээ. Тэгээд тэднийг xонины арьсан дээр xооллyyлдaг байжээ. YYнд xятaдyyд гуйсан нь, "Бид шавраар аяга xийж болоx уу? гэсэнд монголчууд зeвшeeрч, тэр аягыг нь янпи ^онны арьсан) шаазан гэж нэрлэx болжээ. Янпи шаазан гэж xятaд xYний xоол иддэг тэр дарвагар шаазангийн ирэл нь тийм учиртой гэнэ» [ХСМ -2].
Мeн найман сарын арван тавны xятaдын баяр ч бас энэ домогтой xолбогдож яригдсан байдаг.
Мин улсын aнxны xaami тyxaй эxний домог нь газрын шинж, xyвь заяатай xолбогдож байгаа боловч, CYYлийн домогт ёжилж xошигносон шинж xийгээд монголын xaaн тeртэй xолбогдсон жишээ байдаг. Ерeнxийдee «Мин улсын xaami уг язгуур ядуу xоосон xYн байсан» гэдэг нь эдгээр домгуудын нийтлэг онцлог болоx бeгeeд xaaн тeрийн тyxaй ардын yxaмсaр, домог ярины ерeнxий шинжийг xaдгaлсaн байна. вeрeeр xэлбэл: Ядуу ЗYДYY xYн ч бас xaaн болж, тeр барьж болоx ёсыг xaрyyлсaн байна. «Эр xYн туг ч барина, тугал ч xaриyлнa» гэдэг Yгийн нeгee нэг санаа шинээр илэрч байна.
Ардын ярианаас гадна, аман тYYxийн материалд ч бас Мин улсын aнxны xaaны тyxaй eгYYлсэн нь бий. Мин улсын Yед Юань улсын Yеийн жин, лангийн тооллыг огт xyвиргaлгYЙгээр xэрэглэжээ. Учир нь Мин улсын эxний xaaн болоx ЖY Хун У (ЖY юань жан) нь угтаа CYмд лам байсан юм. Тэгээд тэр Мин улсын xaaн болж Юань улсын Tогоонтeмeр xaami xaтныг xaтaн болгож авав. Тэр xaтaн нь иx гоё сaйxaн xyk байсан тул Мин улсын xaaн нь тYYний Yгээс гaрдaггYЙ бeгeeд xaтны зaxисaн ЗYЙлээр явдаг
байжээ. Tэр хатан нь уг нь хааны хатан байсан тул тeр гYрний явдлыг их ойлгодог байв. ^ймээс тэрээрМин улсын хаан ЖY Юань Жанд хэлсэн нь:
«Teр солигдож болно. Хаан солигдож болно. Гэвч хYний заншил ëсыг сольж болох^й. Tиймээс хуучин ëс заншлыг нь дагуулж тeрийг барих хэрэгтэй» гэжээ. Ингээд Мин улсын хаан нь Юань улсын Yеийн их олон хууль ë^ тогтоол дурмийг уг ëсоор нь явуулж, eeрчлeлт хийсэнгYЙ» [Бат 2011: 25]. Энд ярьж байгаа «^р барих, тeрийг засах» ëсны талаар бас нэг жишээ бий. Tэр нь юу гэвэл,
«Teрийг авахад амар, харин тeрийг засхад их хYчир байдаг ажээ. Зарим нь тeрийг бариад шашныг барихгYЙ, зарим нь шашныг бариад тeрийг барихгуй, зарим нь тeр, шашин хоëyлыг бариад, хYний амьдралыг барихгYЙ байдаг. Teр шашин амьдрал гурвыг зэрэг барих ë^ra^ Ингэвэл хаан тeр их удаан байж чадна. Манжийн тeр Дундад улсыг гурван зуу шахам жил ноëрхож, арван гурван хаан суусан байна. Манж нар Мин улсаас тeрийг авсан биш, харин тариачны бослогын тYPYY Ли Зичингийн гараас тeрийн эрхийг авсан байна.
Ли Зичин бослогын цэргийг удирдаад Мин улсыг мeхeeж, хаан суужээ. Tэгээд, Хатан голын хойт биеийг Y Сан Гуй авч, Хатан голын eмнe талын шим тэжээл, ус мeрeнтэй газрыг Ли Зичин авжээ. Ингээд Ли Зичин eeрийгee хаан eргeмжилжээ. Tэгээд тэр 8 жил хаан суух заяатай байсан боловч сар бYP нэг цагаалж, 8 сар цагаалж, 8 жил хаан суух буянаа алджээ. Ли Зичин хааны дэргэд Чэнь Юань Юань хэмээх гоë хYYхэн байсаныг Y Сан Гуй булааж авч яваад, тэр хоëрын дунд дайн YYCЭж, эцэст Ли Зичин ялагдаж, манжийн тeр тогтжээ.
Манжийн тeр тогтож бататгасан нь Мин улсын тYшмэл XYн Чэнь Ай гэдэг хYн тeрийг засах бодлогыг ярьж eгсeн байна. Teрийг засахад хуучин дэг журмыг eeрчлeхгYЙгээр шинэ бодлогыг явуулдаг байна. Учир нь урд тeрийн дэг журамд хYMYYC дасч дадсан тул олон шинэ eeрчлeлт нь хYний сэтгэлийг YЙмрYYлдэг байна. Монгол улс тийм их хYчтэй байсан ч Дундад улсыг манжийн адил удаан ноëрхож чадсангYЙ, сая 90 жил болжээ. Учир нь Монгол Юань улс их олон талын eeрчлeлт хийжээ. Манж Чин улсын Yед, Манжийн хаан гагцхYY Монголтой л дайн хийснээс биш, Хятад буюу бусадтай дайн хийгээгYЙ нь тYYний тeрийн бодолготой нь нягт холбоотой
юм. Манж чин улсын засгаас Хятадыг бичгээр дарсан. Хэн эрдэмтэй байвал тYYнийг ноён болгоно, хYн нь сайн мууг Yл ойшооно. Тевдийг ламаар дарсан. Олон богд хувилгааныг тодруулсан юм. Монголыг ураг барилдах, хааны хуухнийг егеед захирсан юм. Алша ван бол Манж чин улсын тавнан байх ёстой. Тэгээд цэргийг захирч, бослогыг дарж хил хязгаарын амрыг хамгаална гэжээ» [Бат 2011: 227-228].
Эдгээр домог ба аман материал нь адил бус терийн явдлыг ярьж байгаа ч Тогоонтемер хааны Хон хэрээд хатны дээр егYYлсэн сургаал нь Чин улсад ч хYчтэй нелеелсен нь ил байна.
Хоёр: Мин улсын хаан Юн Логийн домог Мин улсын хаан Юн Логийн тухай Монгол тYYхийн сурвалж бичиг болгонд бараг тэмдэглэж байгаагаас гадна бас амаар уламжилсан домог бий. «Ёст хаан Юн Логийн домог» гэж алдаршсан талаар Монгол улсын нэрт эрдэмтэн Ш. Гаадамба «Монголын уран зохиолын тойм»-ын хоёрдугаар дэвтэрт егYYлэн анх танилцуулсан байна. Тэдгэр жишээгээс авч Yзвэл, эрдэмтэн Ш. Гаадамбаас :
Энэ домог «Хураангуй Алтан товч», «Чингис хааны цадиг», «Лу. Алтан товч», «Асрагч нэртийн тYYx» зэрэг судар бичгийн дотор орж уламжлан иржээ. Мен энэ домгийг туухч Рашпунцаг «Монгол улсын туух» (Болор эрхи) зохиолдоо иш татаж эргэлзсэн тайлбар хийсэн байна. Эдгээр эх бичгYYД хоорондоо тедийлен ялгаа^й. Зарим нь жишээлбэл «Хураангуй алтан товч», «Асрагч нэртийн тYYх» хоёрт байгаа эх Yсэг, Yг зерех^й тохирно. Гэвч бидний санахад «Лу.Алтан товчид» байгаа эх илYY утга учир бYрэн сайн эх юм.
Энэ домгийн агуулга нь Тогоон Темер хааны зугтааж гарахад Хонхэрээд хатан нь гурван сар болсон жирэмсэн байж олзлогдсон ажээ. ТYYнийг Хун-Y хаан хатан болгож асарсанд хатан «Миний хYY долоон сар болж гарвал дайсны хYY гэж ална. Арван сар болж гарвал еерийн хYY гэж асарна» гэж бодоод «Арван сар болгож терYYлж хайрла» гэж тэнгэрт залбирсанд тэр ёсоор арван сар болж тержээ. Хааны хятад хатнаас бас нэг хYY гарчээ. Хаан «хоёр луу ноцолдож ЗYYH луу дийлэв» гэж ЗYYДЭлснийг ёрчин «Монгол хYY хаан ширээнд чинь суух ёр» гэж тайлав. Хаан сэжиглэж монгол хатны хYYг хэрмийн гадна хех хот барьж суулгав. Хун-Y хааныг хальсны хойно
хятад хатны xyy хаан сууж дервен жил болж байтал монгол хатны XYY цэрэг бэлтгэн байлдаж хятадын хааныг хYЗYYнд нь менген тамга дарж хеегеед, Мин улсын терийг эзэлж хятадын хаан болсонд их Мин улсын Ёст хаан Юн Ло гэж алдаршив»
гэсэн 3Yrä болно. Энэ домгийн утга санааг ЗХУын эрдэмтэн Л. С. Пучковский «13-17-р зууны монголын феодалын туух бичиг» гэсэн егYYлэлдээ: «Энэ домог Мин улсын эзэн хаад монголын эзэн хаадаас YYCЭлтэй, тэдний удам угсааг залгамжлагчид мен гэж батлах зорилготой юм» гэж тодорхойлсон байна. Энэ нь еренхийдее зев 3YЙтэй санал юм. Гэвч энэ домог туухийн Yнэн бодит Yндэс, ортой баримт бий юу? Аль эсвэл хоосон санаанаас зохиосон ор^й худал 3YЙл YY? гэдэг асуудал сонирхолтой юм. Энэ талаар монголын туухч Рашпунцаг дээр дурдсан тайлбартаа: «Би санавал ШYн-Ди (Тогоон Темер) хаан Дайду (Бэйжин) хотоос гарахдаа гэнэнээр бачимдсашуй, урьдаар мэдсээр аж. Ингээд зугтаан гарсан тул юунд хатнаа орхих ажээ. Тийм атал Хятад бичигт шаргачин тахиа жил Мин улсын цэрэг гарч намрын суул сард хааны ач Майдарвал, Даш, Темер хааныг барив гэснийг Yзвэл бас нийлэлцэх мэт» гэж бичжээ. Рашпунцаг энэ домгийн Yнэн ментэйг тедий л итгэх^й боловч бас ортой 3YЙл магадгYЙ гэж эргэлзсэн ил байна. Харин Тогоон Темер хаан Рашпунцагийн баталж байгаа шиг бачимдал^й учирт тайван зугтаасан гэж итгэхэд бэрх тул зарим хатнаа орхисон байхад YГYЙ болох газар^й.
Ер нь Мин улсын хааны дотроо Юн Ло монголыг ихэд сонирхсон монголын туух судар, тууний дотор «МНТ»-ны эхийг хYртэл номын сандаа олж хадгалсан байсан нь сонирхолтой бегеед нэг учиртай байж магадгYЙ. Ер нь энэ домогт Yндэс сурвалж болсон нэгэн туухэн явдал эрхбиш бий биз. Энэ домгийн туухэн Yндэс нь бидний санавал Юн Ло хаан еерийн ач дуугээ ширээнээс буулгаж Нанжингаас Бэйжинд нийслэлсэн явдал мен байх. Энэ явдал 1406 онд болсон гэж архимандрит Палладий (Кафаров) Нууц товчооны орос орчуулгын оршилд бичсэн юм [ДамдинсYрэн, Цэнд 1983: 334-336].
Тэр Yг нь: «Юань чао ми ши ara Нанжингийн номын санд байжээ. TYYнийг Юн ло xaaн ач ayy^ ширээнээс буулгаад 1406 онд нийслэлийг Нанкингаас Бээжинд авчирсан юм» гэж буй [БилгYYДЭЙ 2016].
Тэдгээр сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн «утга учир бYрэн сайн эx» гэж эрдэмтэд Yзэж байгаа «Лу Aлтaн товч »-д байгаа домгийг сонирxвол:
«Олон Монголын тeрийг Даймин xaaнд автаж, тYYнээс xойш ном шашин цeлийдсeн бYлгээ. Xyбилaй сэцэн xaaн Дайдуг сууснаас инагш Уxaaнт xaan xYртэл нэгэн зуун жил дээр, таван он зургаан сар суугаад Дайдугийн xотыг алдвай гэx. Тэр тeр aвтaxyйд, Уxaaнт xaami Xонгирaд xaтaн гурван сарт xeл xYнд асан аж. Тэр xaтaн бутун орж xоцров. Тэр бутунг X^raA ган гэx, монгол бутун rax. Тэр xarabn- xятaдын Жуюу Xyнxya xaan авч, xaн оронд суув. Тэр xaтaн сэтгэрYYн: "Долоон барж Yзэгдвээс, дайсны xeгYYн гэж тэвчга, арван сар болж Yзэгдвээс eeрийн xeвгYY гэж муу YЙл xийx гэж тэнгэр эцэг минь eршeeж гурван сар нэмж, арван сар болгож eршeeж соëрx" гэж залбиран явбай. Тэнгэр eршeeж арван сар болж нуган xYYxэн Yзэгдэв.
Жуу Xyнxya xaaMM xятaд xaтнaaс нэгэн нуган xyy тeрeв. Xyнxya xaami ЗYYДЭнд xоëр луу xэрэлдэxYЙг Yзвээс, баруун лууг ЗYYн луу дийлэн бaйxyйг Yзэн ЗYYДлэв. Энэ ЗYYД минь сайн буюу, муу буюу гэж ëрчинд YЗYYлэв. Тэр xоëр луу бус xоëр xYYxэн чинь буй. Баруун луу гэгч xятaд xaтны xYYxэн буй. ЗYYн луу гэгч монгол xaины xeвгYYн буй. Чиний xaM оронд сyyx заяат буюу. Ёрчны тэр Yгэнд Xyxya xaaн, ялгaлгYЙ мeн YP боловч эx нь дайсны xaтaн бYлгээ. YYнээс тeрсeн xeвгYYн миний xaтaн ор сууваас муу байнам гэж xaami ордоос гаргаж, xэрмийн гадна Xex xот барьж ор сууж, гучин нэгэн он болж, YГYЙ болов. TYYний xeвгYYн Жагуяа xaa^ xaн оронд сууж, дeрвeн он болсны xойно, Xонгирaдын xaтны xeвгYYн Юнло xaaн, eeрийн цeeн нexeд, eлгий зургаан мянган монгол улс, усны гурван тYмэн ЖYрчид улс, Xaр xэрэмийн улсыг аван цэрэг засч xYрээд, Xятaдын Xyнxya xaami xeвгYYн Жагуяа xaaны барьж xYЗYYнд нь мeнгeн тамга дарж, Yлдэж орxив. Ёст xaaн Юнлогийн домгийн аль ч xyвилбaрт ЖY Юаньжан буюу Xyн-Y эзэн xaaны ЗYYДЭнд xоëр луу xэрэлдэx бeгeeд баруун луу нь ЗYYн луудаа дийлдэж байна гэж ЗYYДЭлж байна. Ингэж ЗYYДлэx нь сайны ëр уу, муугийн ëр уу гэж ëрчинд YЗYYлэxэд ëрчин xоëр луу бол xоëр xYYxэд чинь байна. Баруун луу гэгч xятaд xaтны тeрсeн xeвгYYн гэдэг нь бодит тYYxэн дэx Юньвэнийг xэлжээ.
ЗYYн луу гэгч монгол хатнаас терсен хевгYYн гэж байгаа нь Yнэхээр монгол хатнаас терсен ЖY Ди-ийг хэлсэн болох нь илэрхий байна» [БилгYYДЭЙ 2016]
гэжээ. YYнээс гадна, сонирхолтой нэгэн жишээ бол тэр домгийн аман хувилбар, аман тYYхийн жишээ юм. Их эрдэмтэн Агваанчойдор гуай егYYлсэн нь:
Тогоонтемер хааны хатныг Хятдын Мин улсын хаан ЖY Юань Жан авсан болохоор энэ хатныг хятдын тYYхэн дээр « Их хелт хатан гэдэг. Учир нь хятад, эмэгтэй хYний хелийг боодог заншилтай» болохоор тэр хатан нь монгол учир тэгж дуудаг байна. Тогоонтемер хааны хатан нь Мин улсын хаан ЖY Юань Жан тай суухад бие хYнд болоод 2 сар болж байсан боловч, тэр хYYхэд нь эхийн гэдсэнд 12 сар гаруй болоод тержээ. Тэгэвч Мин улсын хаан ЖY Юань Жан еерийн хYY гэж сайн итгэхгYЙ тул тэр хYYг Нанжинд явуулж, бага хYYгээрээ хаан ор тавих гэж байв. Тэгээд Мин улсын хаан ЖY Юань Жан гYЙ болж, бага хYY нь хаан ор эзэлж байв. Их хYY нь « би хэзээ Бээжинд хYрч аавын орд суух бий ?» гэсэнд ДYY нь «Ахын сахал ургаад бYCЭлхийд хYрэх Yед ир!» гэжээ. Ах нь дYYгийнхээ Yгээр нилээд хэдэн жил хYлээсэнд сахал нь тийм урт ургах^й болохоор, Yсээ тайрч сахал дээрээ наагаад, «едгее миний сахал бYCЭлхийдээ хYрэв, би очлоо » гээд Бээжинд ирсэнд ДYY нь айгаад Yхчихжээ. Тэгээд Мин улсын хааны удмыг монгол угсаатай гэж хэлдэг [Бат 2011: 26].
Эдгээр сурвалж бичиг хийгээд аман домогт Мин улсын Юн Ло хааны уг угсаа хийгээд хаан ор суусан Y^n гэргийг тусгахын дагуу бас ямар нэгэн талаар Юань гYрэнтэй холбоотой болохийг егYYлсэн байна. Тэрчлэн Юн Ло хаанаар зогсоо^й тYYний дараа Yед бас хаан ор булаагдсан домог байдаг. Тэр домог нь юу гэвэл, Мин улсын Юн Ло тайж ах ДYY хоёр хаан суурь булаалдаж, ДYY нь ахаа хорлоно гэж байжээ. Тэгээд ах нь хаан суухаа больж, Ланьжоу- аас Хехнуурын ЖY Цанийн газарт хYрчээ. Тэр Yед энэ газарт ЖY ЛYн Ваа (gro long pa) гэдэг (номын нэр Санжаадаш гэдэг) лам байв. Тэр лам нь их бясалгал хийсэн эрдэмтэй хYн байсан юм. Хятадаар тYYнийг усны лам гэх буюу далайн лам гэдэг. Учир нь тэр нэг хех Yхэртэй, Хехнуурын хYЙст суудаг гэртэй, тэр хех Yхрээ унаад, Хехнуурын дотор ороод хевеед явчихдаг байжээ. Тэр угтаа Энэтхэгийн газраас ирсэн лам байсан бегеед Хятадын хааны
хевгуунийг шавь болгоод, Хятдад шашин дэлгэруулэх санаатай байжээ. Тиймээс Мин улсын Юн Ло тайжийг хYрч очиход яг сайхан еглеений YYP хаяарч байхын Yе байв. Энэ Yед хэнгэрэг цангийн дуу онцгой тунгалаг бегеед соргог, сонирхолтой сайхан байсан учир, Юн Ло тайж тэр бясалгал хийж байсан газарт очжээ.
Тиймээс ЖY Лун Ваа гэдэг лам, Юн Ло тайжийг « нар дэлгэрэх Yеэр ирлээ, бэлгэ ереелтэй, их гэрэг бYтэх елзийтэй явдал боллоо » гээд тYYнийг тэнд лам болгожээ. Юн Ло тайж гэнэт нэг шене у^й болсноор хYMYYC айж сандарч байсан боловч, эцэсдээ ЖY Цанийн бясалгалын агуйд лам болж суусаныг мэдэж, дYY нь санаа амарч Мин улсын хаан болжээ. Дараа нь лам болсон ахдаа Бээжингийн хааны ордтой тэнцэхээр ЖY Цан доржичан (gro tshang Мо це 'chang) хийдийг байгуулж егчээ. Энэ хийдэд, мен хийдийн сахил лам болох ЖY ЛYн Ваагийн туухийг чулуун пайз дээр «Мин улсын Юн Ло хааны зарлиг» гэж хятад тевд хоёр Yсгээр бичсэн нь тевдийн орчуулгын туухэнд тевдийг хятдад орчуулах гэв дурэм болж байгаа юм.
Бид тевдийг хятад руу орчуулахад энэ пайзын бичгийг журамладаг. Хятадыг тевд болгоход олон баримт бичиг ном бий боловч, тевдийг хятад руу орчуулахад зевхен энэ пайзын бичгээс еер сайн орчуулаа^й юм. Тэр пайзад орчуулаагийн нэг сайн гэв дурэм ( нэг сайн арга )-г бий болгожээ. Тэрчлэн тэр Yед Мин улсын хаан Ланьжоуд байжээ. Зарим Yед Ший Ань-д байдаг байв. Мин улсын хааны онгон, ихэнх нь Ганьсуй мужийн Тянь шуйд байдаг. вдгее хYртэл нээж YЗЭЭГYЙ байгаа гэдэг [Бат 2011: 196-197].
Энэ домог нь Юн Ло хааны дараа Yетэй холбогдож байгаа ч гэсэн Бээжинд байгаа хааны ордон (Юань улсын хааны ордон )-тай адил барилга, хэрэмийн зурагтай CYмийг дуу хаан нь ахдаа барьж егсен нь сонин байдаг. Тиймээс тухайн Yед «ЧYЙ тань Сы хийдэд очсон бол Бээжинд хурэх хэрэггYЙ» гэсэн Yг бий болжээ [Бат 2011: 178]. Энэ нь Мин улсын хаан нь ямар нэг талаараа Юань улсын хаадтай холбоотой болохыг зааж байна. Мен Мин улсын хааны онгоныг едгее хуртэл нээгэгYЙ байдаг ч бас учиртай. Тэр дотор бас туухийн нууц хадгалагдаж байж ч магад.
Мин улсын хаадын домгоос зах зух дурдахад ийм байна. Гэхдээ Мин улсын эхэн Yед Жу Юань Жангийн цэрэг нь Юань улсын Yлдэгдэл хYчнийг сенееж их хядлага хийж байсан хэрэг олон бий.
Туунээс зарим хумуус нэрээ буруулж еер Yндэстэн болсон ч бий. Нэг жишээг дурдвал Дунсян юм.
Дунсян гэдэг бол газрын байцаар нэрлэсэн нэр юм. Харин энэ Yндэстний жинхэнэ нэр нь Сономба гэдэг. Яагаад ийм нэртэй болсон буй гэвээс, Юань улсын Yед Сономба гэдэг ноёны цэрэг (30 000 цэрэг) энд сууж байжээ. Уг нь Хэ ТY Сы ийн хумуус юм. Юань улс мехсений дараа, тэд Хатан голыг гаталж чадалугуй, исламын шашныг шYтэж, Мин улсын цэрэг араас нь хееж ирэхэд нэрээ еерчилж, «бид монгол биш, Сономба байна (тухайн Yед Сономба гэдэг хYн тэднийг телеелж байсан учраас тэд тэгж хэлжээ). Бид исламын шашныг шYтдэг » гэсэнд, Мин улсын цэрэг тэднийг хотон байна гэж бодоод мен тэр байгаа газарт нь байршуулжээ. Ингээд тэд еерсдийгее Сономба гэж нэрлэх болов [Бат 2011: 27].
Энэ мэт Мин улсын эхэн Yед нилээд шируун дайлалдаж байсан боловч, Юн Ло хааны Ye буюу туунээс хойш Yед нилээд тогтвортой хегжсен байна. Тийм учир Мин улсын эхэн Yeийн олон домог уламжилж бий. Жишээ нь едгеед мен Юань улсын Yeийн нэгэн цэрэг ийн ноёноор нэрлэж байгаа Ван Бо Бо Чэн гэдэг хотын тухай ийм хэллэг бий.
Юан улсын сурт Yeэр, Ланьжоу хотод нэг ендер модон суварга босгосон байжээ. Тэр нь энд монголчууд байсны гэрч болгож байв. Суулээр нь тэр модон суврага угуй болж, тэр суврага байсан газрыг «Модон суврагын гудамж» гэж нэрлэжээ. Эдгее модон суварга нь угуй боловч, тухайн уед «Ланьжоуд нэг модон суварга бий, вндвр нь тэнгэрээс нэг тохой найман ямх зайтай» гэж хуучин хурээ дотор нь бичиж байжээ.
«Цагаан суварга» хийгээд «Модон суврага»-ын хооронд Хатан гол урсаж буй. Энэ хоёр суваргаас дээш монголын газар байв. YYний баримт нь энэ хоёр суврагаас дээш Ван Бо Бо Чэн гэдэг хот бий. Ван Бо Бо (монгол нэр нь Темер гэдэг) бол Юань улсын хамгийн суулчийн хаан Тогоонтемерийн цэргийн нэгэн ноён байв.
Юань улсын уед энэ хотод Хятад хунийг оруулахгуй чанга сахидаг байжээ. Гагцхуу цагаан сарын шинийн найманд, баяр дурсгалын едер болохоор «тэдэнд баяр наадам хургэж байна» гээд
ШYЙ XYЙ тоглодог xYMYYCийг Xятaдын талаас очуулдаг байв. Нэг удаа тэдгээрийг xотын xYрээн дотор оруулжээ. Гэтэл тэдгээр ШYЙ XYЙ тоглодог амьтасын барьж явсан дарцаг цeм жад байж, бас xэнгэрэг дотроо xy^a сэлэм (тэр Yед буу байсан^й, жад сэлэм байдаг байжээ) нууж ороод, бYжиг тоглож байснаа гэнэт бослого гаргаж, найр xийж идэж ууж байсан xYMYYCийг алж, мeн тэдний араас нь цэрэг ороод энэ газрыг Xятaд эзлэx болжээ.
TYYнээс xойш тэр xэнгэрэг Тай Пэн Ty гэж нэрлэсэн байна. Энэ нэр нь «Эж тайван болгосон xэнгэрэг» гэсэн утгатай. Эдгee жил бYP 3 сарын 25-д Тоорын цэцэг Yзэx гэж цугларна. YYнийг Xятaдaaр тоорын цэцэгт цуглаан гэдэг. S сарын 15-д тоор иднэ гэж бас цугларна. Цагаан сарын S-i5 xYртэл ШYЙ Xyh тоглоно. Ван Бо Бо гэдэг нэр нь Yлдэж, мeн тэр нэрээр xотыг нэрлэж бий. Энэ xотоос цааш яваад урт цагаан xэрэмд залгадаг юм [Бат 2011: 156-157].
Дээр дурдсан домгийн аль нь ч тэр, Мин улсын эxэн Yе нилээд ширYYн байсаныг xaрyyлж байна. Мeн YYнтэй xолбогдyyлaн, Ёст Юн Ло xaaны домогт гарч буй «Xоëр луу xэрэлдсэн » гэx eгYYлэмжийн талаар xэдэн мeр зарцуулъя. Энэ тyxaй эрдэмтдийн зоxиолд: «Энэ домгийн уран сaйxны онцлог гэж тeдий л яриx ЗYЙлгYЙ. Xятaдын зан ëсонд нийцYYлэн xaaдын эрx булаалдсан тэмцлийг xоëр луу xэрэлдсэнээр ЗYYДЭлсэн болгож YЗYYлсэн нь домгийн гол уран сэтгэмжийн ЗYЙл болно. Мeн тeрex Yрийг дайсны xaaнд эс мэдэгдэxийн учир тэнгэрт залбирч нярaйлax xyгaцaaг 13 сар xYртэл xойшлyyлсaн гэдэг бол домогт ж л дэлгэрсэн ердийн уран сэтгэмжийн ЗYЙл бeгeeд гэдсэн дэx xYYxэд ийн eсeлтийн удаашралтай xолбогдсон бодит ЗYЙлээс гаралтай биз » гэжээ [ДaмдинсYрэн, Цэнд 19S3: 337].
Энд дурдаж байгаа луугийн талаар бас аман xэллэг бий. Жишээлбэл, Ланьжоу xот нь Лань Шань уулын xормойд, xaa эртээс цуутай Xaтaн голын xeвeeнд оршино. Лань гэдэг нь xолоос аварга луугийн дYрстэй xaрaгддaг учраас ийнxYY нэрлэсэн гэx. Тэр ч байтугай Мин улсын тэргYYн онд лууг дaxин босxоос сэрэмжилж CYYлийг нь тас цоxисон юм xэмээн нутгийж нь eвгeчYYД eгYYлэx ажээ [Бат 2011: 260]. Энд луу гэдгээр монголыг тeлeeлж байгаа
санаа ил байхаар барах^й, Чингис хааны тамгыг тевд сурвалж бичигт бас луутай холбож егYYлсэн бий.
Бодит егуулэмж хэллэг нь ийм байна. Чингис хааныг тевдийн туух бичлэгт «Жингэр Жалбу » ( jing gir rgyal ро, энэ нь жингар ноён гэсэн утгатай ) гэж тэмдэглэдэг байна. YYнд Жалбу гэдэг нь ноён, хаан гэсэн утгатай юм. Харин «Жингэр» гэдэг Yг нь яаж ирсэн бий гэвэл, Чингис, хаан суухад нэг шувуу ирч, чулуун дээр суугаад «жингэр», «жингэр» гэж дугарснаар Чингис хаанд тийм нэр егжээ. Тэгээд тевдед Чингис хааныг «Жингэр» гэж нэрлэдэг юм. Тэр шувуу ирж, «жингэр», «жингэр» гэж дуугарсан чулуугаас хас тамга гарч ирсэн юм [Бат 2011: 117]. Энэ тамгын тухай тевдеер бичсэн монгол сурвалж бичигт «тэр шувуу суусан гYP чулууныг гайхамшиг болов гэмээн балбачин Yзээд гол дундаас нь нэг тее хиртэй чулуу авч, ар бие нь яст мэлхийн дYрстэй, дээд бие дээр нь хоёр луу CYлбэлдсан тамга зохион Yйлджээ» гэж тэмдэглэсэн байна [Баясгал 1997: 71].
«Тэр тамгыг хYн хийсэн биш, чулуугаас гарч ирсэн болохоор, Чингис хаан их хYчтэй байж, дэлхийг эзэлсэн юм. Тамга дотор хамгийн их хYчтэй гэдэг нь Чингис хааны тамга болох хас тамга юм. Тууний дараа, алт, менге, зэс, темер буюу модоор хийсэн тамга бий. Тамгыг хийсэн бодсын материалаар хууль нь тийм зэрэг хучтэй явагддаг байсан юм гэж урдын хYн Yздэг байна. Тиймээс едгее модон тамгатай болсноор хууль нь зеелен бегеед худал хуурмаг юм арвидаж, Yйл ажиллага нь найдвартай явагдахгYЙ болжээ» [Баясгал 1997: 71].
Эдгээрээс Yзвэл, домгийн дYрслэлд «ЗYYн луу нь баруун лууг дийлэх», «лууг дахин босохоос сэрэмжилж CYYлийг нь тас цохисон» гэх мэт ЗYЙл нь адилхан Ёст Юн Ло хаан хийгээд монголчуудтай холбогдож байна. Негее талаар «хоёр луу хэрэлдсэн» гэх егуулэмжид Мин улсын эхний Yеийн монгол хятадын тэмцлийг гун харуулсан байгаа билээ.
Еренхийлеед хэлбэл, Мин улсын хаадын тухай домог нь тархацын талаар аман ба бичигт уламжилж, монголчуудын дунд гун зузаан хоногшин дэлгэрч ирчээ. Тэгээд тэдгээр домог нь монголчуудын домог ЗYЙн уламжлал, монгол хаадын ёс, мен Мин
улсын хаадын бYхий л тYYх, тер гурний уламжлал ёс зэргийг нийтдээ тусгаж, бичиг ба аман уламжлалын сонирхолтой жишээ болж, Мин улсын Yе дэх ардын домог Yлгэр жич монгол тYмний евермец соёлын нэгэн Yзэгдэл болж ирснээр туунийг судалж шинжлэхийн учир утга нь тодорхой байна.
Ном зуй
Бат 2011 — Бат Д. Агваанчойдорийн ярьсан монгол тевед бурхан ша-
жины аман тYYх. Бежин: Yндэстэний хэвлэлийн хороо, 2011. 320 х. Бат 2016 — Бат Д. Агваанчойдор гуайн ярьсан аман туух хийгээд Халх, Ойрдын зарим туухт хYMYYCийн домог. Хэрийн судлаалын материал, 2016.
Баясгал 1997 — Баясгал. Дээд монголын тYYхэн сурвалж бичгYYД. Лио-
нин: Yндэстэний хэвлэлийн хороо, 1997. 508 х. БилгYYДЭЙ 2016 — БилгYYдэй Г. Монголын эртний уран зохиолын хоёр егYYлэмжийг тYYхэн эх сурвалжаар тодруулах нь // Монгол уран зохиолын егYYлэмжийн судалгаа. Улаанбаатар: Хэл зохиолын хYрээлэн ШУА, 2016. Х. 64-81. ДамдинсYрэн, Цэнд 1983 — ДамдинсYрэн Ц., Цэнд Д. Монголын уран зо-хилын тойм. Дээд дэвтэр. Хуххот: ввер Монголын ардын хэвлэлийн хороо, 1983. 690 х. ХСМ-1 — Хэрийн судлаалын материал. Алша баруун хошууны Алдцаг
сумын Ногоонбулаг гацааны малчин Осор ярив. ХСМ-2 — Хэрийн судлаалын материал. Алша баруун хошууны Алдцаг сумын Ногоонбулаг гацааны малчин БYД ярив.
