CC BY
8УДК 398.2
DOI: 10.22162/2587-6503-2020-3-15-174-188
«Луу унжих» домгийн аман сурвалжийн шинжилгээ (= Исследование устной версии легенды о «Луу унжих» (смерче))
Батмвнх Г. 1
1 Институт языка и литературы Академии наук Монголии (д. 54a, пр. Энхтайван, район Баянзурх, 13330 Улан-Батор, Монголия) научный сотрудник E-mail: batmunkh3377@gmail.com
© КалмНЦ РАН, 2020 © Батмунх Г., 2020
Аннотация. Автор в статье рассматривает явление природы, нашедшее отражение в устных преданиях, получившее название луу унжих ('смерч'), на материале образцов монгольского фольклора, а также на основе анализа устных свидетельств очевидцев, наблюдавших это явление или слышавших о нем, дает научную оценку и уточняет терминологию. Если рассматривать природное явление, которое монголы называют луу унжих и передают в легендах, то его можно описать как «сильный вихрь, который появляется в кучево-дождевом облаке, прямо вертикальный к земной поверхности, иногда обходящий по кругу искривленную ось, образуя при этом вид воронкоподобной трубы».
Ключевые слова: луу унжих, легенда, устная версия, смерч, сильный вихрь, ветер
Благодарность. Материалы статьи апробированы на Международной научной онлайн-конференции «Монголоведение в начале XXI в.: современное состояние и перспективы развития - II», проведенной при финансовой поддержке РФФИ (проект № 20-09-22004) и частичной поддержке гранта Правительства РФ (№ 075-15-2019-1879).
Для цитирования: Батменх Г. «Луу унжих» домгийн аман сурвалжийн шинжилгээ (= Исследование устной версии легенды о «Луу унжих» (смерче)) // Бюллетень Калмыцкого научного центра РАН. 2020. № 3. С. 174-188. (На монг.) DOI: 10.22162/2587-6503-2020-3-15-174-188
UDC 398.2
DOI: 10.22162/2587-6503-2020-3-15-174-188
Analysis of the Oral Version of the Legend about «Luu Unzhikh» (tornado)
Batmunkh G.1
'Institute of Language and Literature of the Academy of Sciences of Mongolia (54a, Enkhtaivan ave., Bayanzurkh distr, Ulan Bator 13330, Mongolia) Research Associate E-mail: batmunkh3377@gmail.com
© KalmSC RAS, 2020 © Batmunkh G., 2020
Abstract. The author in his article analyzes of the natural phenomenon that is reflected in oral legends named luu unzhikh ('tornado') on the materials of Mongolian Folklore samples and on the basis of the analysis of oral testimonies of the people who witnessed or heard about it, gives a scientific evaluation and specifies terminology. When analyzing the natural phenomenon that Mongols call luu unzhikh and reflect in legends it can be described as 'a strong whirlwind that emerges in thundercloud, vertical to ground surface and sometimes detours irregular axis forming a vortex".
Keywords: luu unzhikh, legend, oral version, tornado, whirlwind, wind Acknowledgement. The article was presented at the international scientific online conference "Mongolian Studies at the beginning of the 21st century: Current State and Development Prospects - II", held with the financial support of RFBR (project № 20-09-22004) and partial support of the Russian Government Grant (№ 075-15-2019-1879).
For citation: Batmunkh G. Analysis of the Oral Version of the Legend about «Luu Unzhikh» (tornado). In: Bulletin of the Kalmyk Scientific Center of the RAS. 2020. No. 3. Pp. 174-188. (In Mong,) DOI: 10.22162/2587-6503-20203-15-174-188
Монголчууд лууг олон дYPД хувилдаг гэх буюу "луу ерэн есвн dYpd хувилдаг, бурхан багш зуун dYpd хувилж чаддаг. Тийм учир бурхан багш л лууг жинхэнэ дYрээр нь олж харсан" гэлцдэг билээ. Лууг мен ввел ичдэг амьтан хэмээнэ. Энэ тухай "худагт ичдэг, хумсанд ичдэг, бууцанд ичдэг гэсэн хууч яриа бий. Худагт ичдэгийн учир луу усны амьтан болохоос учир тодорхой. Хумсанд ичдэг гэж Yздэгээс зарим ихэс дээдэс хумсаа ургуулдаг байсан нь хэрэв ичвэл буян заяа тогтож, луу мэт баян тарган амьдарна гэж Yздэг байв. Бууцанд ичвэл тэр бууцанд нь цас тогтохгYй дорхноо хайлж, мал CYрэг тарган тавтай вввлждвг хэмээн бичжээ [АрьяасYрэн, Нямбуу 1992: 733]. Мен зарим нутагт ендер хад асга, агуй хонгилд ичдэг гэх нь байна. "Луу ичих" домгийн тухайд бид емне аман сурвалж болоод археологийн дурсгалууд, бусад баримт материалыг ашиглан уг домгийг тодруулан сурвалжилж, судалгааны егуулэл, илтгэл хэлэлцуулж байсан тул энэ удаад "луу унжих" домгийг сонгон авч тодруулахыг зорьлоо.
"вмнеговь аймгийн Цогтцэций сумын нутаг Цэций уулын зуун хойд талд нь "Могойт" гэдэг ус худаг байдаг. Тэр ус олон жилийн туухтэй дээр Yеийн худаг учир хашлага нь хYртэл нов ногоон хегцтэй болжээ. Энэ худагт эрт дээр Yед нэгэн их борооноор луу унжиж ороод 3 хоног байсан бегеед гурав дахь едер нь дахин бороо говь даяар орж ен болсон бегеед тэр едер асар их дуу гарч негее ичсэн луу гарсан юм гэдэг. Харин тэр худагт луу заларсан учир Цэций уулын могойноос жилийн жилд хашлагад нь байх болсон юм гэдэг. Уг могой тэр бYP YЗЭгдэхгYЙ бегеед хэрэв тэр усны хашлагад нь могой харагдах юм бол хур бороо заавал ордог гэж ярилцдаг. Тийнхуу могой байдаг учир "Могойт" гэж нэрлэх болжээ" хэмээсэн домог бий [Равдан 2012: 306]. Уг домогт бидний емне егуртсэн "худагт луу ичих"-ийн тухай егуртэхийн дээр нэгэн их борооноор "луу унжиж" орсон гэсэн нь сонирхолтой. Энд егуулэн буй луу унжих гэж чухам юу болохыг тодруулан Yзвэл "ер бусын XYчтэй аянга цахилгаан цахиж, их мвндвр, бороо орохыг "луу унжив", "соёолон луу унжив" гэдэг байна [Дулам 2011: 51]. "Луу суулээ шарвахаар аянга гялсхийдэг, луу тэнгэрээс унахыг Yзсэн гэж бYPXIIIзууны Yед монголчууд хэлэлцдэг" байсан мэдээ ч бий [СYхбаатар 2001: 139].
Бaс зaрим нутгийнхны ярьдгaaр нэгэн тeрлийн хуй сaлхийг хэлэх бeгeeд туунээс сэргийлэх домын ЗYЙлс ч бaйнa. Энэ тyхaй Г. Гонгоржaв гyaйн тэмдэглэлд "нYxmэй зуйл 6Ypurn жыжыг чулууг oocopлoн гэpuйнxээ бapyyн xoйд mmbrn xaнaнд гoлдyy ЗYYдэг зaншuл мoнгoлчyyдын дунд элбэг дэлгэp yлaмжлaгдaн щжээ. Эpmнuй xymyyc opoмж гэpээ "луу унжих" мэmuйн гэнэmuйн XYчmэй xyй caлxu, шyypгaнaac xaмгaaлaxын myлд cyp дээc зэpэг mэнжээ oocpoop дapyyлaн mэн aeaxdaa YЗYYPuйг нь Yxэp чулуу мэm moM xad чyлyyнaac бэxэлдэг" [Гонгоржaв 2005] 6aœrnac ийнхуу жижиг нYхтэй чулууг шYтэх болсон гэжээ. Эдгээрээс aжиглaвaл "mэнгэp мyyxaйpaxыг "луу yнжлaa" гэдэг" болох нь хaрaгдaж бaйнa [АрьяaсYрэн, Нямбуу 1992: 734].
"Эрийн сaйн Хaн хaрaнгyй" туульд:
"Дээд xaн xypмacmaac Хуй салхи гарч Хур бороо ороод Тaвaн луугийн дуу
Opoü дээp нь maчuгнaaд
Тaвaн зуун гaн cyмaap
Тaл бYpээc нь аянга цахилгаан
Бyyлгaж 6ym нupгэx гэxэд нь
Тaвaн лууг mem гapaapaa ШYYPэн aвч
ХYЗYY moлгoйг нь mac мyшгuaд
0вдвг doopoo dapaad
Aянгa цaxuлгaaнaap бууж бaйcaн
Тaвaн зуу гйн еумыг нь aвч
Хyгa xyгa mamaad cyye гэнэ
Тэгээд YYл mamapч mэнгэp чuлгэpэв" хэмээн eгYYЛДЭг [Kaiyy 2011: 213].
Амaн сyрвaлж, домгyyдaaс хaрвaл "луу унжих" хэмээхийг бYхий л нyтaгт aль нэг хэмжээгээр хэлэлцдэг нь aжиглaгдaж бaйнa. Бaс жирийн нэг хуй сaлхийг хэлдэггуй бололтой. Бид TeB, Булган, Хэнтий зэрэг aймгийн нугагт "луу унжих"-ыг хaрсaн хYMYYCЭЭC aмaн сyрвaлжийн мэдээ aBaB. Эдгээрээс Yзэхэд:
• Хэрхэн yнждaг: дээpээc дooшoo эpгэлдэж бyyгaaд бyцaaд дээшшдэг
• ДYP бaйдлын хувьд: moд цaгaaн, caгcгap cyYлmэй юм ш^, бввpвнxuй цaгapuг YYcгэж эpгэлддэг
• Ямap Yед: 6opoo oprnbi дapaa, дoлoo xoнoг шaxyy 6opoo op^bi дapaa
• Xyra^a: apвaн Mrnym, apaв xoprn Mrnym бoлcoн
• Сaйн, муу: ep нь муу л гэдэг, зуд бoлнo
YYн дээp нэмэpлэвээc Говь-Алтaй aймгийн Хeхмоpьт cyмын нyтaг дaхь "Лyym чулууг mэнгэpuйн дуу, гaлын aюyл гaн зyдaac xaмгaaлдaг гэж нymгuйнxaн бэлгэшээн гaзap дэлxuйгээ apгaдaн maxuж, ШYmэж upcэн гэдэг. Энэ чулууны oйpoлцoo мaл мyyлax, xэл aM xuüx, xэpYYл шуугшн mapuxhгг цээpлэдэг 6arna. Луу opoocoн чулууг ШYmэx уед Max ^эж, apxu yyxгYй бвгввд зввxвн cyy вpгвж, цaгaaн ^ээ бyдaaгaap чuмж юу caнaж бoдcoн ecвн XYCлээ штнэж xэлдэг" бaйнa [Рaвдaн 2012: 440].
"Дapхaдын дaлaн хyдaлч" хэмээн олонд aлдapшcaн ^ërop Эpдэнийн яpиaнд:
"Олoн жuлuйн ypьд юмдaг. Анд явaaд юу ч aлдaггYй. 0лтж, ядapч бaйнa гэж жuгmэйxэн. Гэmэл дyymaй ш^уун 6opoo opo-oд, mэнгэp цэлмэxээp xapcaн чшь Уpaн двшuйн opoü дээp уулэн дompooc, ypm гэгчuйн yлaaн юм унжыж бaйнa. Гaйxcaap oч-вoл, xввpxuй нэг зaлyyxaн mвлгвн луу, moглoж гуйж явaaд xaл-mupaн, mэнгэpuйн ^opxo^oop дooш yнжuж 6a^aa нь mэp acaнж" хэмээеэн 6a^ar YYнд лууны гаоыг тодоpхой 3aa^ í^a-лyyxaн, mвлгвн луу" гэеэн нь cониpхолтой. Oepeep хэлбэл, eмнe eгYYЛcэнчлэн дyyтай, шиpYYн боpоонооp тэнгэpээc луу yнждaг хэмээеэнтэй тохиpохын дээp тэp луу нь "mвлгвн луу" yчиp тоглож гYЙж явaaд гэнэдэж "mэнгэpuйн цoopxoйгoop,, yнжcaн болж тaapч бaйнa.
влтж явcaн бoлoxoop, бyшyyxaн мaxнaac нь xэcгuйг oг-moлж aвmaл, mэнгэpuйн дуу гaнц yдaa mac бyyгaaд явчлaa. Нэг мэдcэн 6u внввx xэcэг мaxaa amгaamaй xэвээp xэвmэж бaйнa. ТYpгэxэн чaнaж, цaдmaл uдлээ. Хввpxuй xaн xypмacmын юм 6o-лoxoopoo мax нь XYpmэл дaвc, coнгuнomoй бaйx юм бшээ. Тэгээд xэcэг зyyp yнmaaд cэpж xapвaл, mYpyYЧuйн мuнuй aнx oгmoлж aвcaн мax mэp xэвээpээ бaйнa. Уул нь 6u дapaa uдэxээ бoдoж xэ-cэг мax улдээан юм л дaa. Тэгээд гэpmээ xapuaд мaxныxaa mama-
ар хоол хийгээд Yлдсэнийг нь вглвв босоод харахад авсан хэсэг нь нвхввд л ургачихсан байсан. Тэр зунаа зунжин идээд байтал ха-рин намар болж тэнгэрийн дуу зогсохоор харсан чинь мах маань байхгYй, хоосон арьсархуу юм хэвтэж байж билээ [Дархадын далан худалч 2011: 15] хэмээн туунийг лууны махнаас тасалж авахад тэнгэр хилэгнэж ниргэсэн ба тасалж авсан лууны мах нь зун буюу тэнгэрийн дуутай Yед бол ургаж, телжеед л байдаг. Ха-рин намар тэнгэрийн дуу YГYЙ болж, луу тэнгэрт байрлахаа болих Yед мах нь ч мен хатаж арьсархуу юм болсон гэж сэтгэмжлэн егYYлжээ.
Эдгээрээс ажиглавал монголчууд лууг тэнгэр болон лусад байрладаг хэмээхийн дээр ган, зуд, салхи шуурга зэрэг байгалийн элдэв эерэг, серег Yзэгдлийг луутай холбон тайлбарладаг нь харагдаж байна. "Луу худагт ичих" нь тухайн нутагт ен болохын дохио болдог бол "луу унжих" нь ган, зуд болохын илрэл байж болох бегеед лууг эрхэмлэн дээдэлбээс элдэв гай гамшгаас хол хендий байна хэмээн ойлгодог байна.
Монголчуудын луу унжих хэмээн домоглон сэтгэдэг байгалийн Yзэгдлийг чухам юу болохыг тодруулан Yзвэл цаг уурчдын хэлэхээр "догшин хуй" гэх "борооны беен YYлэнд бий болдог, газрын гадаргад эгц босоо, хааяа тахирласан тэнхлэгийг тойрон эргэж байгаа ЮYЛYYP маягийн хуйлраа YYCгэдэг хуй салхи"-г хэлдэг байна [Хангайсайхан 1991: 24-26]. Зевхен дулааны улиралд ажиглагддаг бегеед хийн мандлын доод Ye давхаргын хэт тогтворгYЙ телевеес шалтгаалж YYCДЭг Yзэгдэл тул монголчуудын тесееллеер луу тэнгэрт байрлах Ye нь тохирч байна. Мен дор егYYЛэх аман сурвалжийн мэдээ ч бороо орсны хойно болсон, хуй босоод, улаан шороо тавьж байгаа юм шиг гэх зэрэг нь YYm^ нийцэж байна.
"тэнгэрээс нарийн цагаан юм бууж ирээл, тэгээд тэр нь нуурыг бYтэн тойрсон. Бутэн тойрохдоо хуй босоод улаан шороо тавьж байгаа юм шиг тойроод тэгээд буцаад нуурынхаа урд талд байдаг уулаар дамнаад уулын дээрээс уул руу ингээд/ гараараа зангаж YЗYYЛэв/ орсон. Тухайн Yед орой яг нар двнгвж
жapгacны дapaaxaн бaйcaн. Дoлoo xoнoг шажуу 6opoo opцoн 6aй-caн. Тэгээд яг цэлмэж бaйxaд л YYлнээc бyycaн. Яг бууж upж бaйxдaa цaгaaн, бyцaaд гapaxдaa ч гэан цaгaaн. Тэгээд яг mэp юу moйpч бaйxдaa бoлoxoop улссн шopoo бocoж байгаа юм ш^. Taв, apвaн мuнym л бoлcoн 6cüx. "Цэгээн цaгaaн" нyypыг яг moйpooд л дээшээ гapcaн [Намнандоржийн Баасанжав].
"Maнaйx Дэлгэpxaaны Ap улссн дэл гэдэг гaзap бaйcaн, зун. Tэгcэн чть л гэнэmxэн xoйнoocoo mэнгэp дyyгapaaд л, ЮYXэв ээ шopoo бужыгнуулаад, ccmxu гэдэг чшь зYгээp л жuгmэйxэн 6o-лooд л, mэгээд cüxmcp шupYYн 6opoo л шyypaaд внгвpcвн. Мал xyü чть бужыгнаад л oдoo зYгээp capнuaд жuгmэйxэн бoлcoн. Тэгээд л aйxmap mэнгэp дyyгapлaa л гэcэн. Tэгcэн opoü мopдooд 6u бapyyн xaжyyгaac xomo нааш нь myyгaaд upcэн чть за ямapч бажан нэг двpвв, maвaн зуун мemp бoлoв уу, за ямapч бажан нэг mae, зypгaaн зуун мemp гaзap, гaзpыг нь xвpcввp нь эpгYYлээд xaячuxcaн. Тэгээд энэ чuнь oдoo юу бoлooд улаан шopoo uнгээд эpгYYлчuxвээ гээд, upээд xэлcэн чть аав л "ээ mэp mэгэлгYй яaxaв mэp ux cüxmcp дyyгapч, ux caлxuлcaн, mэнгэpч aйxmap юу яacaн юм байгаа юм. Луу унжж гэж тэгдэг юм" гэж. Тэгээд ввpвв мopдooд, яваад, Yзээд, upcэн чть луу yнжcaн, луу yнжыx гэж uнгэдэг гaзpын xвpcuйг xвpcввp нь эpгYYлчuxдэг гэж [Адьяагийн ДаваасYрэн].
"Догшин хуйн хуйлран эргэлдэх хeдeлгeeн нь YYлэн дотор эхэлж доошилсоор газрын гадаргад хYрнэ. Хэдэн арван метрээр хэмжигдэх голчтой энэ ЮYЛYYPЭн хуйлраа нь YYлнээс доошлон газрын гадаргад шYргэж YYЛний хамт хэвтээ чиглэлд шилжин буцаж дээшээ хeeрнe. Ингэж явахдаа тааралдсан биет, ургамал, амьтныг CYЙтгэх асар их хYчтэй. Догшин хуйн тийм их эвдлэн CYЙтгэх хYч, бас зарим ЗYЙлийг огт хeдeлгeлгYЙ орхидог гайхалтай нууц нь тYYний бYтцийн онцлогтой холбоотой юм. Догшин хуй салхийг "хана", "дотоод хeндий гэсэн" хоёр хэсэгтэй гэж гэж Yзэж болно. Догшин хуйн хурд 50-100 м/сек, зарим тохиолдолд 330 м/ сек-ээс давж байсан баримт бий. Догшин хуйн энэ хурд нь тYYний ханын эргэлтийн хурд бeгeeд эвдлэн CYЙтгэх хYч нь YYнд л байдаг" [Хангайсайхан 1991: 25] ажээ.
Щг yypbrn толиоc Yзвэл: "Англи-tornado, Оpоc-ypaгaн, Евpопд-тpомб" [Haцaгдоpж 2014: 579] хэмээн нэpлэдэг бaйнa. Мaнaй оpонд догшин хуй тохиолдох нь ховоp бeгeeд хeдee, гaдaa хapcaн хYн бaйх боловч ном бичигт тоймтой тэмдэглэгдэн Yлдcэн нь цeeн бaйнa. Эдгээpээc тyхaйлбaл: "1952 оны дepeвдYгээp capд Ховд aймгийн Мecт cyмын Хyжиpтын aмaнд aчaaтaй тэмээ хeтeлж яв-caн хYнтэй догшин хуйн тepлийн caлхи тaapaлдaж тэмээний бу-paнтгийг нь хэpчcэн мэт тacлaaд aчaaтaй тэмээг нь хийcгэн aвч одcон мэдээ бий.
1974 оны долоодyгaap capын 21-нд Хэнтий aймгийн Бaтши-pээт cyмын Цaгaaн уоты бpигaдыг дaйpч eнгepceн догшин хуй ихээхэн эвдлэн CYЙтгэх хYчтэй бaйжээ. Энэ хуй ypтaapaa 130 км, epm^epee 175-230м гaзpыг хaмapч, зaмдaa дaйpaлдcaн бYхнийг CYЙтгэн, модыг бaйн бaйн эpгYYЛэг мaягaap гaзapт зоож, Цaгaaн ycны бpигaдын тeвийн 18 rep, бaйшинг хийcгэн, 50 оpчим мгл, 10 гapyй хYний aмь нac CYЙджээ. Бpигaдын тeвд зогсож бaйcaн ЗИЛ-130 мapкийн aвтомaшиныг бYpмeceн эвдэж, их биеийг нь 80 гapyй метp, хeдeлгYYPийг нь 600 м хол шидcэнийг Yзвэл уг догшин хуйн хYч ямap бaйcaн нь тодоpхой юм [Хaнгaйcaйхaн 1991: 26].
"^г yyp, оpчны шинжилгээний гaзap"-ын эpдэмтэн cyдлa-aчид 2014 оны долоодyгaap capын 26-нд Аpхaнгaй aймгийн Xa-шaaт cyмын нyтaгт "луу yнжcaныг" тэмдэглэн aвч caлхины хypд, CYЙтгэлийн хэмжээ зэpгийг Yндэcлэн F4 зэpэглэлд хaмaapaх боло-хыг тодоpхойлон, бapимт мaтеpиaлыг цyглyyлcaн нь монголчууд "луу унжих"-ыг шинжлэх ухааны YYДнээс судлан шинжилж эхэлсний илpэл билээ.
Дээp eгYYЛcэн догшин хуйг вдг yyp cyдлaлд caлхины хypд, эвдлэн CYЙтгэх хYч зэpгээp нь "F1-F5 хэмээн aнгилдaг" бaйнa [^адг-доpж 2014: 579]. Мeн F0 гэж бaйдaг нь "нeeлeг caлхи" бeгeeд "бо-pооны бeeн /Cb/ YYЛний хaмap доp YYCЭх хyйлpaл, гaзpын гaдapгa дээp хэдэн apвaн метp тaлбaйг эзэлж, YYЛэнд хYpтэл eндepт гapч, хэдэн минyтaac хэдэн 10 минут Ypгэлжилнэ. Heeлeг нь хaмгийн cyл хYчтэй догшин хуй F0 болно" хэмээcэн бaйнa [Haцaгдоpж 2014: 579].
№мэн eгYYлбэл Бyлгaн aймгийн БYpэгхaнгaй уулын домог нь: "Эpm ypьд цaгm mэнгэpээc нэг луу бууж щж, apд oлoнд aймшuг-maй гaй гaмшuг mapьжээ. Yлэмж XYчmэй нэгэн 6aamap эp mэp лу-ymaй нoцoлдoж цу^гг ньypcгaн, я^гг нь цyвyyлaн cвнввгввдypaгш нь шuдчuxcэн гэнэ. Шuдэгдcэн луу xaд чулуун oвoo бoлж moгmcoн нь БYpэгxaнгaй уул бoлcoн гэx 6a цуc ypcгacaн гaзpыг нь Цуcm, hc цyвyyлcaн гaзpыг нь Яcm гэx бoлcoн гэнэ ' [Рaвдaн 2012: 346] хэмээн тэнгэpээc луу буун ^ж apд олонд гай зовлон aвч ^ган тaлaap eгYYЛДэг.
БYpэг уулын нэpийн тaлaap хэд хэдэн caнaл бaйдгийн нэг нь эpдэмтэн О. СYхбaaтapын caнaл юм. Tэpээp "оpойд нь YYЛ мaнaн хeшиглeн бYpэг бapaг хapaгддaгaac бYДЭг, бYpэг гэcэн yтгaap rop-лэcэн бaйж болох тaлтaй. Гэвч БYpэгхaнгaй уулын тeвд хэлээp бaйгaa caнгийн cyдapт энэ уулыг БpYг хaнгaй (brug hang kas) гэж тэмдэглэcэн нь нэн шинэ бapимт болж бaйнa. Энэ БpYг гэcэн Yг нь Луу гэган yтгaтaй тeвд Yг болно. Монголчууд уул ycaa шинжихдээ дepвeн хYчтэн болоод бycaд aн aмьтaнтaй aдилтгaн тaйлбapлaж иpcэн нь гaзap ycны мaгтaaл, гaзap шинжихYЙн cyдapт тодоpхой тyccaн бaйдaг.
Тэгвэл БYpэг уулын оpойд YYЛ мaнaн хeшиглeceн бaйдгaac луу бaйдaг гэcэн тeceeллeep ч юм уу эcвэл лууны хэлбэpтэй aтиpaлдaн cyнaж тогтсон бaйц бaйдлaap нь ч юм уу, дepвeн хYчтэний нэгээp бэлгэдэл болгон нэpлэcний aль нь ч бaйж болох юм. Монголчууд гaзap шинжихYЙн ёcооp бол aтиpaaтaй Ypгэлжилcэн уул нypyyг лууны шинжтэй гэдэг. Oep нэг cонин 3YЙл гэвэл энэ зууны эхээp бYтээcэн ^н Дaшдэмбэpэлийн нутгийн зypaг бYхий ^pbrn нэpийг тeвд Ycгээp Yгчилж бичганий дотоp бидний яpьж буй БYpэг уулыг Brug (луу) гэcэн тeвд Ycгээp бичжээ. "Гэcэpийн тууж"-д БpYг луу гэcэн нэp гapдaг нь CYм хийдийн дээвэpт ypлacaн нэг 3YЙл гepeecийг хэлcэн бaйдaг. ДYгнэвэл БYpэгхaнгaй уул нь "Луут хaнгaй уул" гэcэн нэp" [СYхбaaтap 2001: 20, 21] юм гэж тaйлбapлaжээ. Дээp хэлcэнчлэн "brug" гэдэг нь тeвд хэлний "луу" гэcэн Yг болно. Мeн энэ тaйлбap дээp eгYYЛcэн домогтой тохиpч бaйгaa зэpгээc Yзвэл "БYpэгхaнгaй"-н нэp нь "Луут хaнгaй" гэcэн Yг бeгeeд оpойд нь YYЛ мaнaн хeшиглeceн бaйдaг yчиp тэнд луу оpшдог гэган тeceeллeec
эсвэл хэлбэр терхеес нь болж, мен тэнгэрээс луу буусан гэсэн домгийн улбаанаас ийнхYY нэрлэсэн бололтой.
Энэ бYгдээс ажиглавал монголчуудын "луу унжих" хэмээн домоглон сэтгэдэг байгалийн Yзэгдэл нь дан ганц "догшин хуй"-г хэлэх бус "неелег салхи", "догшин хуй", аянга цахилгааны хамт бий болдог "хар салхи" зэргийг лууны тухай тесеелел ойлголтоор еренхийлен нэрлэсэн хэрэг юм. Эдгээрийг дYгнэвэл:
1. Монголчууд лууг тэнгэр болон лусад байрладаг хэмээхийн дээр ган, зуд, салхи шуурга зэрэг байгалийн элдэв эерэг, серег Yзэгдлийг лууны ивээл хишиг болоод догшрон хилэгнэсний YP гэж тесеелдег нь харагдаж байна.
2. "Луу худагт ичих" нь тухайн нутагт ен болохын дохио бол "луу унжих" нь ган, зуд болохын илрэл хэмээх бегеед лууг эрхэмлэн дээдэлбээс элдэв гай гамшгаас хол хендий байна гэж ойлгодог байна.
3. Монголчуудын "луу унжих" хэмээн домоглон сэтгэдэг байгалийн Yзэгдэл нь цаг уурын шинжлэх ухаанд бол "догшин хуй", "неелег салхи", "хар салхи" зэрэг борооны беен YYЛнээс бий болдог агаарын хуйлраа, хYчтэй салхи юм.
Ном 3YÖ
АрьяасYрэн, Нямбуу 1992 — АрьяасYрэн Ч., Нямбуу X Монгол ёс зан-
шлын их тайлбар толь. Улаанбаатар, 1992. 927 х. Болдбаатар 2008 — Болдбаатар Ю. Монгол нутаг дахь эртний
нYYДЭлчдийн задын шYтлэг. Улаанбаатар, 2008. Гонгоржав 2005 — Гонгоржав Г. Монголчуудын чулууны ев соёл. Ула-анбаатар, 2005.
Дархадын далан худалч 2011 — Дархадын далан худалч, Улаанбаатар, 2011.
Дулам 2011 — Дулам С. Монгол бэлгэдэл ЗYЙ, IV боть. 3y^, зен совин-
гийн бэлгэдэл ЗYЙ, цагийн бэлгэдэл ЗYЙ. Улаанбаатар, 2011. Катуу 2011 — Катуу Б. Монгол урианхайн аман зохиол. Улаанбаатар, 2011.
Нацагдорж 2014 — Нацагдорж Л. Цаг уурын нэр томьёоны Англи-Орос-Монгол толь, Улаанбаатар, 2014.
Равдан 2012 — Равдан Э., нар. Монгол газар нутгийн нэрийн мянган домгийн чуулган, Улаанбаатар, 2012.
СYхбаатар 2001 — Сухбаатар О. Монголын тахилгат уул усны сангийн судар оршвой. Улаанбаатар, 2001.
Хангайсайхан 1991 — Хангайсайхан Х. Цаг уурын цагаан толгой. Улаанбаатар, 1991.
Аман эх сурвалж
1. Батбаярын Хонгорзул, Хэнтий аймгийн Норовлин сумын уугуул, 1994 онд терсен, нохой жилтэй, эмэгтэй, МУИС-н IV ангийн оюутан, 2015.2.11-нд МУИС-н хичээлийн II байранд тэмдэглэж авав.
2. Сайнбуянгийн Мижид, Увс аймгийн Хяргас сумын уугуул, 1993 онд терсен, эрэгтэй, МУИС-ийн IV ангийн оюутан, 2015.2.5-нд Антоон Мостаэрт монгол судлалын тевд тэмдэглэж авав.
3. Намнандоржийн Баасанжав, 1993 онд терсен, тахиа жилтэй, эрэгтэй, МУИС-н IV ангийн оюутан, 2015.1.24-нд Антоон Мостаэрт монгол судлалын тевд тэмдэглэж авав.
4. Эрдэнэбилэгийн Одончимэг, Булган аймгийн Дашинчилэн сумын уугуул, 1993 онд терсен, тахиа жилтэй, эмэгтэй, МУИС-ийн IV ангийн оюутан, 2015.2.16-нд МУИС-н III дотуур байранд тэмдэглэж авав.
5. Гомбын Бямбажав, 1918 оны морь жилтэй, эмэгтэй, 2017.3.1-нд Тев аймгийн БYрэн сумын внжYYл багт тэмдэглэж авав.
6. Адьяагийн ДаваасYрэн, 1936 онд терсен, хулгана жилтэй, эрэгтэй, 2016.9.5-нд Тев аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт тэмдэглэж авав.
7. Г.Буянтогтох, 1952 онд Архангай аймгийн Чулуут суманд терсен, луу жилтэй, эрэгтэй, 2016.11.16-нд ШУА-ийн Хэл зохиолын хYрээлэнд тэмдэглэж авав.
ХАВСРАЛТ "Луу унжих" домгийн аман сурвалж:
1. Миний мэдэхээр хоёр ч удаа болж байсан /Хэнтий аймгийн Норовлин сум/. Нэгийг нь бол зYгээр сонсож байсан. Нвгввтхийг нь бол, 11онд /2011/ зун долоон сард болж байсан. Тэгээд би вврвв харсан. Эхлээд манай сумаас зуун хойно, тод, тэгээд тийм нэг сагсгар CYYлтэй юм унжиж байснаа, тэгээд л тодроод, тодроод л, тодроод л, мэдэхгYй ээ арав хорин минут ойролцоогоор болсон
бaйx aa mэp. Тэгээд xopuн мuнym xэpmэй Ypгэлжлээд эxлээд лууны CYYЛ гээд нэг цaгaaн юм yнжuж бaйcнaa caгcгap бoлooд mэгээд 6yyp шм бввpвнxuй цaгapuг бoлooд, mэгж бaйcнaa цaaшaa uнгээд эpгэлдээд, эpгэлдээд aлгa бoлcoн. Дээpээc дooшoo нэг юм yнжaaд л ынгээд/гapaapaa ДYpcлэн Y3YYлэв/. Тэгээд уулын яг opoйны mэнд, нэлээн moм, дээшээ uнгээд эpгэлдээд л aлгa бoлcoн. "Луу yнжux"-ыг ep нь муу л гэдэг. Зуд муд, бaйгaлuйн ямap нэг муу узэгдлшн дoxuo вгч 6a^aa гэдэг.
Бaтбaяpын Xонгоpзyл, Хэнтий aймгийн Hоpовлин еумын
уугуул,
1994.4.20-нд тepceн, эмэгтэй, нохой жилтэй, M^KC^ IV
aнгийн оюyтaн,
2015.2.11-нд MУИC-н хичээлийн II бaйpaнд тэмдэглэж
abaß.
2. Maнaй нymaгm уул, xaдaнд yyp мaнaнгaac бoлж xвлдcвн зуйлшг лууны xввc гэдэг. ТYYгээp moлгoйгoo yгaaвaл yc внгв зyc caйmaй caйxaн бoлдoг гэдэг.
Caйнбyянгийн Mижид, Уве aймгийн X^prac еумын уугуул, 1993.4.30-нд тepеeн, эpэгтэй, тaхиa жилтэй, MУИC-ийн IV
aнгийн оюyтaн,
2015.2.5-нд Антоон Mоетaэpт монгол cyдлaлын тeвд
тэмдэглэж abab.
3. 2008 oнд Твв aймгuйн Лун cyмын oйpoлцoo, mввввc нaaш 8 км зaйд бoлcoн. "Цэгээн цaгaaн" гэж нуypaнд луу бyycaн. Бu яг mэp луу эcэxuйг тйн мэдэxгYй л дээ. Хумуу^йн яpuaгaap бoл луу гэж яpьcaн. Тэp Yeд mэнгэpээc нapuйн цaгaaн юм бууж upээд л, mэгээд mэp нь нyypыг бYmэн moйpcoн. БYmэн moйpoxдoo xyй бocooд yлaaн шopoo maвьж 6a^aa юм ш^ moйpooд mэгээд бyцaaд нyypынxaa ypд maлд бaйдaг yyлaap дaмнaaд уулын дээpээc уул pyy uнгээд opcoн. Тyxaйн Yeд opoü яг нap двнгвж жapгacны дapaaxaн бaйcaн. Дoлoo xoнoг шaxyy 6opoo opцoн бaйcaн. Тэгээд яг цэлмэж бaйxaд л YYЛнээc бyycaн. Яг бууж upж бaйxдaa цaгaaн, бyцaaд гapaxдaa ч гэ^н цaгaaн. Тэгээд яг mэp юу moйpч бaйxдaa бoлoxoop yлaaн шopoo бocoж 6a^aa юм шиг. Тaв, apвaн мuнym л бoлcoн бaйx.
"Цэгээн цагаан" нуурыгяг тойроод л дээшээ гарсан.
Намнандоржийн Баасанжав, 1993 онд терсен, тахиа жилтэй, эрэгтэй, МУИС-н IV ангийн оюутан, 2015.1.24-нд Антоон Мостаэрт монгол судлалын тевд тэмдэглэж авав.
4. Булган аймгийн Дашинчилэн суманд 2014 оны 7-р сарын 28-нд бороо орсны дараа YYлнээс нэг юм унжсан. ХYMYYс луу унжлаа гэж ярьсан. Тэнд байсан байшингийн суур нь л Yлдсэн байсан. Хэр хугацаатай Yргэлжилснийг мэдэхгYй би харчихаад буцаад орчихсон. Нэг тийм гозойсон цагаан, хуйларсан юм л байсан.
Эрдэнэбилэгийн Одончимэг, Булган аймгийн Дашинчилэн
сумын уугуул,
1993-нд терсен, эмэгтэй, МУИС-ийн IV ангийн оюутан,
2015.2.16-нд
МУИС-н III дотуур байранд тэмдэглэж авав.
5. Урьд луу унжих гэж нэг, урьд байсан юм. Унжиж байсан юм. Манайхны энYYхэн баруун хойно. Энэ Дврвлжид байхад унжиж байсан юм. Намайг л ер нь жаахан байхад. Арван хэдтэй байхад юм болов уу. Тэр нь одоо дал ная, ная ерэн жил болж байгаа байх. Тэр нэг бввн YYлнээс ингэж/гараараа дурсэлж YЗYYЛэв/ нэг юм унжаад тэгээд ингээд махиганаад, дээшээ доошоо ингээд л яваад, дээшээ нэг агшаад тэгээд байсан. Газардвал CYйдэлчихдэг, салхи тавиад CYйдэлдэг гэж байсан. Дээшээ агшаад яавал гайгYй гэж байсан. Тэгээд манайхан тэруунийг, дээшээ л агшиж байсан, манайхан тэгээд яахав Алтангэрэлээрээ дохиод, салхи тавина гээд айгаад л, тэгж байсан юм аа. Тэгээд дээшээ л агшчихсан тэгээд салхи тавиагYй. Доошоо л газардвал CYйдэлдэг юм л гэж ярьж байсан. Нэг тийм л юм байсан.
Гомбын Бямбажав, 1918 оны морь жилтэй, эмэгтэй,
2017.3.1-нд
Тев аймгийн БYрэн сумын внжYYЛ багт тэмдэглэж авав.
6. Манайх Дэлгэрхааны Ар улаан дэл гэдэг газар байсан, зун. Тэгсэн чинь л гэнэтхэн хойноосоо тэнгэр дуугараад л, юухэв ээ шороо бужигнуулаад, салхи гэдэг чинь ЗYгээр л жигтэйхэн болоод
л, mэгээд aйxmap mupyyH 6opoo л шyypaaд внгвpcвн. Maл xyй чть бyжuгнaaд л, oдoo зYгээp capнuaд жuгmэйxэн бoлcoн. Тэгээд л aйxmap mэнгэp дyyгapлaa л гэан. Тэгcэн opoü мopдooд 6u бapyyн xaжyyгaac xoнuo нaaш нь myyгaaд upcэн чть зa ямapч бaйcaн нэг двpвв, maвaн зуун мemp бoлoв уу, зa ямapч бaйcaн нэг maв, зypгaaн зуун мemp гaзap, гaзpыг нь xвpcввp нь эpгYYЛээд xaячuxcaн. Тэгээд энэ чuнь oдoo юу бoлooд yлaaн шopoo uнгээд эpгYYЛЧxэв ээ гээд, upээд xэлcэн чть aaв л "ээ mэp mэгэлгYй яaxaв mэp ux aйxmap дyyгapч, ux caлxuлcaн, mэнгэpч aйxmap юу яacaн юм 6a^aa юм. Луу yнжux гэж mэгдэг юм" гэж. Тэгээд ввpвв мopдooд, явaaд, узээд, upcэн чть луу унж^н, луу yнжux гэж uнгэдэг гaзpын xвpcuйг xвpcввp нь эpгYYЛЧuxдэг гэж.
Бu apвaн зypгaa дoлoomoй л бaйcaн. Тэгэxэд нэг mэгж луу унж-ux гэдгuйг, ux caMxu гapaaд, шopoo бyжuгнyyлaaд, mэнгэp дyyгapaaд, 6opoo opooд xaвcpyyлaaд л xaячxaж бaйcaн юм. Зун л юм дaг. Тэгж бaйcaн юм. ТэpYYHuйг 6u mэгж нэг Yзcэн юм. Тэpuй чть ч 6u yнжuж бaйгaaг нь 6u ч юуг нь xapax вэ дээ гэp луу л дaйpaaд л, гэpm л aмь xopгoдoж л бaйcaн. YгYй ээ mэp мвн aйxmap, mэнгэp maчuгнaaд л, дyyгapaaд зYгээp юу^эв, mэгж л бaйcaн юм дaa.
Aдьяaгийн ДaвaacYpэн, 1936 онд тepceн, хулгага жилтэй, эpэгтэй, 2016.9.5-нд Teв aймгийн нэгдоэн эмнэлэгт тэмдэглэж abas.
7. Эншг яpьcaн XYH бoл Бamбyян гэж XYH бaйcaн юм. Бamбyян бoл Apxaнгaй aймгuйн Чyлyym, Öндвp-Улaaны нuйлcэн, muйм xyyчuн Шuвaa Шuвээmuйншaвь гэж, Шuвээm гYHuй шaвь юм. Сум xyвaaгдaxaд Öндвp-Улaaнд xyвaaгдcaн XYH бaйcaн. Энэ XYH 36 oнд цэpэгm явcaн бaйнa. 1936 oнд. Тэгээд тл дээp oчooд, xылuйн цэpэг бaйж бaйгaaд mэгээд xapcaH чть Öввp мoнгoлд oдoo тгээд шaшuн тм нь xэвээpээ, oвoo мoвoo maxuaд л ux caйxaн бaйж гэнэ ээ. Maнaйx бaйxгYй ycmгaчuxcaн. Тэгэxээp мaнь эp чuнь oдoo мaaнum гaзap эpux, мaнзam гaзap aягa бaйж мэднэ гээд мaнaaгaa opxuoд явчuxcaн 6a^aa юм. Тэгээд цaaшaa явчuxгYй юу. Тэгээд явaaд opooд, мaнь эp чuнь Öввp мoнгoлд бaйгaaд 6yyp aвгaй XYYXэдmэй бoлooд, Япoны apмuйн 6apœ xypaндaa мypaндaa бoлcoн юм уу дaa. Тэгээд Япoнчyyдmaй нuйлж Хяmaдyyдыг Öввp
мoнгoлooc xввж гapгacaн гэж яpьдaг бажан бaйxгYй юу. Тэгээд mэp XYн тэгж явж 6cüx xoopo^oo вввp мoнгoлд "луу yнacaн" 6cüxö^ xapж гэнэ ээ. Нэг вдвp луу yнacaн мyнacaн бввн юм бoлooд oчcoн чuнь CYYдэp бocгoчuxcoн, CYYдэp дomop нэг шм бomгo шиг шм бвxmэй бвгmгвp юм байна гэнэ. Тэгээд вввp мoнгoлын лам нap цуглаад oдoo нoм yншuнa, дээш нь гapгaнa 6cpuна гээд л mэp xoopoнд yлcyyд yc мycaap цацаад л нopгooд байна гэнэ нвгввxuйг чuнь. Тэгээд л лам нap нь upлээ, нoмoo уншш бoллoo гээд двpввн лам ч юм уу, oдoo цуглаад л нoм yншuж эxэлcэн гэнэ ээ. Тэгтэл шopoo xuйcгээд л бocooд, тэгж бажнаа YYл xypaлдaaд л, тэгээд mэp YYл pYY л нвгввx чшь гapaaд явчuxcaн гэж байгаа юм. Тэгээд яваад вгтн. Тэгж 6u луу yнaчuxcaн 6cüxö^ HYдээpээ Yзcэн гэж надад яpьдaг бaйxгYй юу. Бu xyдлaa бumгuй яpuaд бай muйм юм xэзээ байдаг юм гэxээp энэ xoëp HYдээpээ xapcaaн гээд. Тэгээд надад твтвлж вг гэcэн чть uнгээд бажан uйм бвгmвp бomгo шиг жыжгэвmэp юм бажан гээд.
70 oнд /1970/ юм байна яг. Бu mэгэxэд Apxamam бaгшuйн cypгyyлuйн cypaгч бажан. Tвгcвx гэж бажан. Xoëpдyгaap aнгu mвгcвx гэж бажан байна. Tэгэxэд мань эp надад яpuaд 6u mэгэxэд нь MapKc, Лeнuнuй XYMYYжылmэй ëcmoй бumгuй xyдлaa яpuaд бай, луу муу гэж ямap юм байдаг юм гэ^н чuнь мань эp надад баталж яpьж байгаа бaйxгYй юу.
Г. Буянтогтох, 1952 онд Архангай аймгийн Чулуут суманд тeрсeн, луу жилтэй, эрэгтэй, 2016.11.16-нд ШУА-ийн Хэл зохиолын хYрээлэнд
тэмдэглэж авав.
