Field research of Mongolian Buryats dialects Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

«Crede Experto: транспорт, общество, образование, язык» — международный информационно-аналитический журнал №2 (09). Сентябрь 2014 (http://ce.if-mstuca.ru/)

УДК 811.512.31: 81282.4 ББК 81.2Бур - 67 М906

С. Менхсайхан Улан-Батор, Монголия

ПОЛЕВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ГОВОРОВ БУРЯТ, ПРОЖИВАЮЩИХ

В МОНГОЛИИ

Статья посвящена экспедиционным исследованиям говоров представителей бурятской диаспоры, проживающей в Монголии. В статье рассмотрены полевые материалы, собранные монгольскими учёными в 1960-1980-е годы в Дорнодском, Хэнтэйском, Селенгинском, Хубсугульском, Булганском аймаках. В работе проанализированы экспедиционные материалы по бурятскому языку, хранящиеся в Фонде национальной письменности и фольклорного наследия Института языка и литературы АН Монголии. По мнению автора, экспедиционные материалы характеризуют: 1) говор онон-улзынских бурят; 2) говор эг-уринских бурят; 3) говор селенгинских бурят; 4) говор хамниган и баргутов. Автор, отмечая, что полевые материалы по бурятским диалектам достаточно отражены в научных публикациях, вместе с тем подчеркивает, что некоторые материалы, в частности, экспедиционные материалы, собранные в 1976-1977 гг. в Хубсугульском, Булганском, Хэнтэйском, Дорнодском аймаках, до сих пор не введены в научный оборот.

Ключевые слова: бурятские говоры; полевые исследования; говор агинских, хоринских, селенгинских, тункинских, кударинских бурят; говор хамниган, баргутов

© Менхсайхан С., 2014

S. Monkhsaikhan Ulan-Bator, Mongolia FIELD RESEARCH OF MONGOLIAN BURYATS DIALECTS

The article gives an overview of the research of Mongolian Buryats dialects. Field materials, accumulated by Mongolian scientists between the years of 1960 to 1980 in Dornod, Khentii, Selenge, Khovsgol and Bulgan provinces have been considered. Expedition research data on the Buryat language, memorized in the Fund of national literature and folklore, Institute of language and literature of the Academy of Sciences of Mongolia have been reviewed. The author thinks that research data characterize: 1) the dialect of Onon-Ulz Buryats; 2) the dialect of Eg-Uur Buryats; 3) the dialect of Selenge Buryats; 4) the dialect of Khamnigans and Barguts. The author states that although field research materials on Buryat dialects are sufficiently considered in scientific publications, nevertheless some of them, in particular, expedition data, accumulated between the years of 1976 to 1977 in Khovsgol, Bulgan, Khentii and Dornod provinces have not been discussed in a scientific community.

Key words: Buryat dialects; field research; dialects of Aga, Khori, Selenga, Tunka and Kudara Buryats; dialects of Khamnigans and Barguts

С. Менхсайхан Монгол улс, ШУА-ийн МОНГОЛ УЛСЫН НУТАГТ АМЬДАРЧ БУЙ БУРИАД ЯСТНЫ ХЭЛ АЯЛГУУГ СУДАЛСАН ТУХАЙ

Монгол улсын ШУА-ийн Хэл зохиолын хYрээлэнгийн ахмад эрдэмтэд 1960-80 оны Yед Монгол орны енцег булан 6ypt xyph монгол хэлний бараг 6yx аялгууг судалсан байдаг бегеед тэрхYY хээрийн шинжилгээний ангийн тайлан эдYгээ ХЗХ-ийн "Дуун ухааны сан хемрег"-т хадгалагдаж байна. Тэдгээр цуглуулсан

материалаас буриад аялгууг судалсан шинжилгээний ангийн тайланг тус eгYYлэлд танилцуулсан байна.

Гол угэс: буриад аялгуу; хээрийн шинжилгээний байцаалт; ага, хори, сэлэнгэ, худара болон тYнхэнэй буриадуудай нутаг аялгуу; хамниган ба баргачуудай нутаг аялгуу

Монгол Улсын ШУА-ийн Хэл зохиолын хурээлэн 1950-иад оны эхэн уеэс хедее орон нутагт аман зохиол, нутгийн аялгуу судлах, сурвалжлан цуглуулах шинжилгээний ангийг жил бур томилон тогтмол явуулах болсноор бичмэл болон соронзон бичлэгийн сан хемрегийг шинээр уусгэж, эдгээр хэрэглэглэхYYHYYДЭЭ судалгааны эргэлтэд оруулах, хадгалах, хамгаалах ажлыг албан ёсоор эхлYYлжээ. YYний зэрэгцээ нутаг нутгаас ардын билэг авъяастнуудыг урин ирYYлж, тэдний хэлсэн Yлгэр туульс, дуулсан дуу болон бусад евийн ЗYЙлийг соронзон туузанд шингээн бичиж хадгалах болсон байна. Энэ ажилд тус хYрээлэнгийн ахмад эрдэмтэд, академич Б. Ринчен, Ц. ДамдинсYрэн, А. Лувсандэндэв, профессор Э. Вандуй, академич Д. Цэрэнсодном, П. Хорлоо, Х. Сампилдэндэв, доктор ^с^) Ж. Цолоо, аман зохиол судлаач У. ЗагдсYрэн нар идэвхийлэн оролцож Монгол орны енцег булан бYрт хYрч монгол хэл бичгийн дурсгал, угсаатны ЗYЙ, аман зохиолын дурсгалыг сурвалжлан цуглуулж, монгол хэлний бYх аман аялгууг судлах ажлыг хийсэн байдаг. Эдгээр ажлын YP дунд "Дуун ухааны сан хемрег" -т эдYгээ 450 хавтас бYхий 100 000 орчим хуудас шинжилгээний ангийн гар бичмэл хадгалагдаж байна.

Буриадууд нь Монгол улсын хYн амын 2.8 %, монголчуудын дотор 3 %-ийг эзэлдэг ястан юм. ХYн амын тооллогоор 1956 онд 24.6 мянга, 1963 онд 28.5 мянга, 1979 онд 29.8 мянга, 2006 онд 40.6 мянган хYн байна гэсэн статистик тоо гарчээ1.

1 Монгол хэлний нутгийн аялгуу судлал -"Монгол улсын шинжлэх ухаан". — №11. — Х. 89

Монгол улсын буриад аялгуугаар ярилцагчид нь Дорнод, Хэнтий, Тев, Сэлэнгэ, Булган, Хевсгел аймгуудад зонхилон, Улаанбаатар, Чойбалсан, Эндерхаан, Дархан, Эрдэнэт хотуудад цеен тоогоор ажиллаж амьдарч байна. 2006 оны байдлаар 40 000 хYн буртгэгдсэн байна. YYнээс Дорнод аймгийн Дашбалбар, Баяндун, Баян-Уул, Цагаан-Овоо, Эрээнхороо, Чулуунхороот, болон Чойбалсан хотод Агын аман аялгуутан, Хэнтий аймгийн Дадал, Биндэр, Батширээт, Норовлин сум, Эндерхаан хотод Хорийн аман аялгуутан буюу Онон-Улзын аман аялгуутан аж терж байна. Мен Хэнтий аймгийн Батширээт суманд хэсэг ерх айл Худир буриад аман аялгуутан, Сэлэнгэ аймгийн Худэр, Ерее сум, Уялга нутаг, СYхбаатар, Дархан,Улаанбаатар хотод Цонгоол аман аялгуутан, Булган аймгийн Тэшиг суманд Санагын аман аялгуутан, Хевсгел аймгийн Цагаан^ур, Хатгал, Ханх суманд ТYнхэн аман аялгуутан тус тус амьдардаг2 байна.

ШУА-ийн Хэл зохиолын хурээлэнгээс арваад удаа хээрийн шинжилгээний ангиар явж Сэлэнгэ, Ерее голын цонгоол буриад, Хэнтий Дорнод аймгийн Онон, Улз голын ага, хори, хамниган, барга буриад, Хевсгел, Булган аймгийн Эг, YYрийн голын санага, тYнхэн буриадын аялгууг судалж байв4. YYнийг явсан он цагийн дарааллаар танилцуулъя.

1962 онд Хввсгвл, Булган аймгийн зарим нутгаар явсан аялгуу, аман зохиол судлалын шинжилгээний анги5. ШУА-ийн Хэл зохиолын хYрээлэнгээс томилогдсон тус шинжилгээний анги6-ийн зорилго нь

1. Хевсгел нуур орчмын дархад, хершлен нутаглагч халх, буриад, урианхай зэрэг ястны хэл аялгуунд ажиглалт хийх

2. Аялгуу, аман зохиол, угсаатны ЗYЙн хэрэглэгдэхYYн, ном судрын цуглуулга хийх

2 Гантогтох Г. Буриад аялгууны толь. - Улаанбаатар, 2010. — Х. 5

3 Цолоо Ж. 1962, 1976, 1998 онд Хевсгел, Булган аймагт, 1977 онд Сэлэнгэ аймагт, 1977, 1990 онуудад Хэнтий, Дорнод аймагт тус тус ажилласан / Ж. Цолоо. Орчин цагийн монгол хэлний нутгийн аялгуу. - Улаанбаатар, 2011. — Х. 248 / гэж тэмдэглэсэн бол, Гантогтох Г. 1976, 1979, 1980, 1982, 1983 онд Хевсгел, Булган, Сэлэнгэ, Хэнтий, Дорнод аймагт ажилласан гэж тэмдэглэжээ / Г. Гантогтох. Буриад аялгууны угийн сангийн бYрэлдэхYYHий онцлог. - Улаанбаатар, 1993. — Х. 5, дэд докторын диссертаци

4 Цолоо Ж.Орчин цагийн монгол хэлний нутгийн аялгуу. — Улаанбаатар, 2011.

5 Уг тайлан Хэл зохиолын хурээлэнгийн "Дуун ухааны сан хемрег"-т 2 дугаартай хадгалагдаж байна.

6 Шинжилгээний ангийн бYрэлдэхYYHд академич Б. Ринчен, ЭША Ч. Содном, Б. Лувсан, Б. Сумъяабаатар, МУИС-ийн оюутан М. ШинэхYY, Сухбаатар, жолооч Лхагваа нар байв.

болно. Шинжилгээний анги Хевсгел аймгийн Цагаан-YYP суманд 6.29-7.6-ыг хYртэл, Булган аймгийн Тэшиг суманд 7.14-7.15-ны хооронд ажиллаж Цагаан-YYP, Тэшиг сумдад амьдарч буй буриад ястны хэл аялгууны талаар дараах ЗYЙлийг тэмдэглэн авчээ.

Одоогийн Хевсгел аймгийн Цагаан-YYP, Булган аймгийн Тэшиг суманд олон тооны буриадууд нутаглан амьдарч байна. Зарим нь еерсдийгее буриад гэхгYЙ Ьаг^аДа гэж нэрлэж байгаа нь маш сонин хэрэг. Энэ буриадууд монгол гэрт бараг суудаггYЙ. Монгол гэрийн хэлбэрээр дерев, зургаа, найман ханатай модон байшин бариад, тYYнийгээ дерев, зургаа, найман ханатай гэр гэж ярилцах юм. Нутгийн буриадуудын дотор топ§еп Ьаг^аДа, 16пк6п barvadа, Санагын буриад, Нуртын буриад олонх нь байна. Буриадын аман аялгуунд орчин цагийн бичгийн хэлний нелее нэлээд орж байгаа юм байна. Монголын бичгийн хэл ба Ьаг^аДа аман аялгууг харьцуулан Yзвэл дараах авианууд тохирон харьцаж байна.

Мон.бич.хэл barada ам.аял Жишээ

ширдэг serdëg

—и" е

билYY Ье1ей

—у" 6 удвал 6dw6l sesëg

—ц" цецгий sйsegë

V 5 чедер S6d6r

—ч" Г V V хае5а

хайч

—ш" шанага tsanaуa

ЗYC dzйhë

—с" И

ус uhan

—х" V 5 эрих еге5ё

—о" и могой mogui

Халхчуудын -уа хэлж байгаа газар буриадууд ^ хэрэглэх нь Yзэгдэнэ. Жишээ нь,

Ор.цаг.бич baryada ам.аял

xaйргa hairag

xanx, дaрьгaнгын yрaгшилсaн -ga-твй '^praa" гэдэг Yгийг "airGa" гэж дууд&ж бaйнa. Мeн уул aмaн вялгуунд - у, -1 xaрилцaн бaйрaa солиx явд&л бaйнa. Жишээ нь,

Ор.цаг.бич barbada ам.аял

xaдгaлaaд xadalyádá

Yгийн сaнгийн тaлaaр тэмдэглэн eгYYЛYYштэй ЗYЙл нь:

ñxjaltag Юм нaaдaг чaнaсaн гурил

mugui Модны дaрxaн CYxээ модон дээр тaвиaд цоxьдог мyнa

biiemere xexYYP

xötsö Шyргaaг xооронд нь чaгтaлж xийсэн xaшaa (бaйшин,

xaдлaнгaa мaлaaс xaмгaaлax, гол руу м&л гaргaxгYЙ гэж xийнэ)

xötsölöx бaриx

jañtsañ бaйшингийн тaaз

xaryanai тогооны ШYYP

xañdza тeмeр зyyx

súñk зyyxaн дээр тaвьж дайны cyy xeeрYYЛДЭг ширмэн caB

Г V V pese шaвaр пийшин

xölai яндaн

sereg морины yяa

xawtsara жaaвaн

dZjañyai мод тaвьж xeрeeддeг aц мод

Г V V xiexe ээмэг

balaxañ зyyx

sege гYYний aйрaг

xoroñgo Yнээний aйрaг

1970 он Хэнтий, Дорнод аймагт ажилласан шинжилгээний анги. 1970 оны 5-6-p capд Э. Вaндyй aхлaгчтaй aмaн зохиол, aмaн ^л^уны шинжилгээний aнги Хэнтий, Доpнод aймaгт явж aжиллacaн бaйнa. Зоpилго нь хвдхын доpнод бa тeв aмaн вялгууны зaaгийг тогтоох, мeн бypиaд, хaмнигaн,

п

бapгa вялгууны тaдaap нэмэлт мaтepиaл цyглyyлaх бaйв .

Шинжилгээний жги 1970 оны 6 capын 8-нд Доpнод жмгийн Бэяндун cyмaнд очиж бaйцaaдт хийжээ. Сумын тYYхчилcэн мэдээнээc Yзвэл Доpнод aймгийн Бадндун cyм нь хyyчнaap Цэцэнхaн aймгийн Ачит бэйcийн Улз голын хошуу гэдэг нэpтэй бaйв. 1970 оны бaйдлaap хYн aм нь 1645, 83 % нь бypиaд, 17 хувь нь хэлхууд aмьдapдaг, 2010 оны бaйдлaap 2800 хYн aмтaй гэжээ. Шинжилгээний aнги Дaшдоногийн Гонгоp, Оч^ын Цэдэнжaв, Дyгapын Бaдбap, Дaгвын Дaмпил зэpэг хYMYYCийн хэлcэн угсийг тэмдэглэж aвcaн нийт 12 хyyдac мaтepиaл бaйнa. Жишээ нь, zuhalaq, bàësa, biheleg (бэлзэг), oho (yc), teomxo (нypyy), xanza (aвдap) гэх мэт.

Доpнод aймгийн Цaгaaн-Овоо cyмaнд 1970 оны 6 capbrn 16-нд aжиллacaн бaйнa. Хуучны Хaн хэнтэй уулын aймгийн Хвдхголын бypиaд хошуунд бaгтaж бaйcaн. 1970 оны бaйдлaap хYн aм 3000, YYний 90 % нь бypиaд, бycaд нь xanx, бapгa, Yзэмчин бaйв. 2010 оны бaйдлaap хYн шын тоо 3080. Уг cyмaнд aмьдapч бaйгaa бypиaдyyд нь 1924 онд Монголын хapьяaт болж, 1930 онд Цaгaaн-Овоо cyмaнд нYYж иpжээ. Э. Вaндyй гyaйн тэмдэглэcнээp энэ cyмaнд бодонгууд, цaгaaнгyyд, шapaйд, хYбдYYД, хyacaй омгууд бaйдaг, 1910 оны оpчим нYYж иpcэн гэжээ. Мeн бypиaд вялгууны yt^ot тэмдэглэcэн 16 хyyдac мaтepиaд бaйнa. Жишээ нь, six, södxör, huxe, haxal, haxühaq, zäxaq, säsä гэх мэт.

Шинжилгээний aнгийхaн Дaшбaдбap cyмaнд 6 capын 10-нд aжиллacaн бaйнa. Уг cyм хyyчнaap Хaн Хэнтэй aймгийн Улз голын бypиaд хошуунд хapьяaлaгдaж б^в. 1970 оны бaйдлaap хYн aмын 99 % нь бypиaдyyд бaйв. 2013 оны бaйдлaap 90 % нь бypиaдyyд бaйнa. Ara бypиaд Чойдог, Сойзогмвя, Жaмбaл, Цэвэгмид нapaac бичиж aвcaн бypиaд вялгууны Yrcийг тэмдэглэcэн

7 Хэл зохиолын XYpээлэнгийн "Дуун yxaanbi can хeмpeг"-т 7 гэcэн дyгaapтaй хaвтacaнд энэхYY мaтepиaд xa^ara^a:® бaйнa.

10 xyyдac мaтepиaл бaйнa. Жишээ нь, naraw (xоншооpын уг), jàla (жижиг), ùrgйï (яргуй), sox, söSöx, d^ïàhaq гэx мэт.

1970 оны 6 capын 5-нд шинжилгээний aнгийнxaн Дорнод aймгийн Бвян-Уул cyмaнд xaлx, буриад вялгууны мaтepиaл цуглуулжээ. Бвян-Уул cyм нь xyyчин Хaн Хэнтэй aймгийн Улз голын бypиaд xошyy бaйв. 1970 оны бaйдлaap xYн aм нь 3751, YYнээc xaлx 15.3 %, буривд 83.8 %, бycaд яcтaн 0.8 % бaйжээ. Уг cyмын буршдууд 1910-1920 оны xооpонд Оpоc yлcын Агын aймгaac нYYж иpcэн 6вйдвг. 2010 оны 6вйдлввр 3810 xYн вмтвй 6вйнв. Твйлвнд xùqgereg (xyнгap), örox (epeex), sexe (шулуун), h0ñ0, baxa, talxaq (гурил), hijï (эcгий) гэx мэт буршд вялгууны Yгийн caнг тэмдэглэcэн 10 xyyдac мaтepиaл, YYн дотор мeн мeн 6УРИВД xaмнигaн xоëp оялгууны Yгийг xapьцyyлaн тэмдэглэcэн 3 xyyдac 6вйнв. Жишээ нь,

буриад хамниган

hùx sùx

adйha adй

xa^r xadйr

mölhöq mös

Siwaha bas

hïlex sïlex

ùwùl ögöl

о

197б онд Хввсгвл, Булган аймагт ажилласан шинжилгээний анги . ШУА-ийн Хэл зоxиолын xYpээлэнгийн тeлeвлeгee ёшор 1976-1980 онд xийxээp тeлeвлeceн "БНМАУ-ын нутгийн вялгуу" гэдэг xaмтын бYтээлийн xaлx, 6уривд вялгуу гэcэн бYЛэгт xолбогдоx Yндcэн мaтepиaл цyглyyлax зорилготой шинжилгээний жги 1976 оны 9-р capын 22-нооc 10-р capын 23 xYpтэл Хeвcгeл, Булган aймaгт 30 xоног эжиллвжээ.

8 Хэл зоxиолын XYpээлэнгийн "Дуун yxaami can xeмpeг"-т 13 дугввртвй xaдгaлaгдaж бшт. Нийт 152 xyyдac мaтepиaл 6вйгвв нь бугд нэр дypдcaн aймaгт вмьдврч буй буртадуу^ш xэл вялгууны мaтepиaл, вмш зоxиолын xэpэглэгдэxYYH, гэрэл зурст бaйнa. Шинжилгээний шгийн бYpэлдэxYYHД эрдэм шинжилгээний вжилтш Ж. Цолоо, дaдлaгaжигч вжилтвн Д. öлзийбaяp, тycлax вжилтвн Г. Гaнтогтоx, жолооч Бaтxyяг тр оржээ.

Монгол хэлний халх, ойрадын аялгуу, аман аялгуу, салбар аман аялгууг нэлээд сайн судалсан боловч буриад аялгууг ангилан судлах шинжилгээний наад захын баримт учир дутагдалтай байгаа учир шинжилгээний анги Хевсгел аймгийн Ханх, Цагаан-YYP, Тариалан сум, Булган аймгийн Тэшиг суманд хэсэг бусгаараа суудаг буриадын хэл аялгууны тухай материал цуглуулах ажил хийжээ.

Хевсгел, Булган аймагт нийтдээ 4000 орчим буриад хYMYYC амьдарч байна. Хевсгел аймгийн Ханх, Цагаан-YYрийн буриадууд ТYнхэн буриад бегеед Цагаан-YYрийн зарим нутаг, Тэшиг сумын буриадууд Санагын буриад ажээ. Тэд дээрх нутагт 1912-1916 оны Yед нYYДЭллэж ирсэн байна. Тавиас доош насны хYMYYC буриад аялгуугаа мартжээ.

Буриад аялгууны материал цуглуулахдаа дор дурдсан гурван зорилгыг биелYYлэхээр ажиллажээ.

1. Орчин Yеийн монгол утга зохиолын хэлнээс энэ нутгийн буриадын хэл аялгуу юугаараа ялгаатай болох

2. Монгол нутгийн ТYнхэн буриадын хэл аялгуу, Дорнод, Хэнтий аймгийн Ага, Хорь буриадын хэл аялгуунаас ямар ялгаатай болох

3. Зевлелтийн (тэр Yеийн нэрээр — С. М.) Байгаль нуураас баруун тийших ерген уудам нутагт суудаг ТYнхэн буриадын хэл аялгуунаас ямар ялгаатай болох зэргийг тодруулахыг зорив.

Ш Орчин Yеийн монгол утга зохиолын хэлнээс ТYнхэн, Санага буриадын аялгуу доор дурдсан хэдэн онцлогоор евермец ажээ.

а) Авиазуйн хувъд:

1. S-h: ус — uhaq, ts-s: цонх — sonxo

2. о, u: óndór~ünder, móndól, sosod~tsotsod

3. Тодорхой хэдэн гийгуртэгч эр эгшигтэй Yгэнд хэт тагнайшдаг. Жишээ нь, тахиа — tax'á, хяруу — x'irü~s'irü гэх мэт. АвиазYЙн иймэрхYY ялгаатай Yзэгдэл 20 гаруй юм.

б) Хэлзуйн хувъд:

Харьяалахын тийн ялгалын дагавар нь дараах хэлбэрYYДтэй. YYнд

1. zasaji beleg — звстийн швгнвл, тepийн швгнвл

2. bйñi zamag — бууны звмвг

3. xadód — xaд eeд

в) Yгийн сан хувъд:

atláyá — Мод yxa®: xонxойлдог 6вгвж.

Sayawár — цонx. Ийм тepлийн y^ot aжиглaxaд гэр axyйн эд xогшил, caB cyyлгa, 6вгвж зэвcэг, мвлын e^e ЗYC зaacaн y^ 6вйнв9.

Ш Дорнод, Хэнтийн буршдын вмвн aялгyyнaac ялгввтвй твл нь

а) Авиазуйн талаар: ТYнxэн, Carn^m буршдын ввимы бYpэлдэxYYний xyвьд Дорнод, Хэнтийн буршд вялгуутвй Yндcэндээ вдил боловч гийгуулэгчийн xyвьд xaмжин шYpгэx tS, kx xyвилбapaap ялгарч 6вйнв. Эл вмж вялгууны xaмжин шYpгэx xyвилбap бол xanx, цонгоол буртад, ойрд, eвepлeгч aялгyyныxтaй вдил xэлэгдэж cонcогдоx ввч бYpмeceн YЙлдэx 6вйдлын -ч, -чиx двгвврын YYPгээp xэлэгдэx зeвxeн тэр тоxиолдолд бaйxaac биш чулуу, вчвв, вч, чвргв, чоно гэx мэт Yгийн биш болой. Жишээ нь,

Тунхэн: tabari martátS0b

Санага: ñad zaxádáñ xetStSöhömda

Дорнод: tabari martazïrx'ôb

Дорнод: ñad zaxadañ xezirx'ohömda

Халх: oñ'söуö martatSixsañda

Халх: ñad dzaxdañ xrtsixseñde

kx xyвилбap нь YГYЙ гэcэн YГYЙcгэx утгвтвй бYтээвpийн eмнe тоxиолдож 6вйгвв нь eвepлeгчдийн вялгуутвй жишиж Yзэxэд 6bc тонин 6вйнв.

Тунх: xelekxï (xэлэxгYЙ) 0в: xelexùweï jawakxï (явaxгYЙ) jawaxùweï

medekxï (мэдэxгYЙ) medexùweï

б) Хэлзуйн талаар: Ялгвв нь тийн ялгвлын зврим нэг нexцeлYYД болно. Тyxaйлбaл, xapьяaлaxын тийн ялгвл Gali sog, xùrn xùwùq, bйñi zamag. Хэрэв g-

9 Дapaaгийн xэcэгт шинжлгээний шгид оpолцcон Гaнтогтоx ТYHXЭH бурдад Ara, Хорь бурдад вялгууны ялгaaтaй Yзэгдлийн твлввр тycгaй cонcгол тaвьcныг xaBcapraB гэcэн боловч уг xaвтacaн дотор бaйcaнгYЙ.

ээр тегссен Yr байвал -j болж сэлгэдэг. Жишээ нь, seseji del'be, zasaji belég. Гэтэл Дорнод буриад аман аялгуутан Galae sog, xUnei xUwUq, büGae zamag, sesegei del'be гэх мэтээр хэлнэ.

Монгол бичигт дэвсгэрлэн ордог s зуйн дагуу d болж хэлэгддэг боловч уйлдэхийн тийн ялгалд орохдоо h-гаар хэлэгддэг ийм Yзэгдэл Дорнод буриадад байхгуй. Гэтэл Тунхэн, Санагын буриад аман аялгуунд orod^orohör zuGälnad zed^zeher jaxasnad

Хамтрахын тийн ялгал Дорнод буриад аман аялгуунд -tae, -tei, -toe байдаг бол Санагад ti байна. Жишээ нь, xamtl jaba, mor'ti xUq, noxoetl ael.

в) Угийн сангийн талаар: Эл нутгийнхан угийн сангийн талаар Дорнод буриадаас евермец ялгаа ихтэй. Жишээ нь,

халх: ээж аав елгий

Дорнод: awa ezl Ulgei

Тун., Са: babae iwi Uwe

халх: нуруулдсан евс емхий хYрэн

Дорнод: hUri xUrne

Тун., Са: somö hUner

Эдгээр цуглуулсан материалуудаа эмхэтгэж Yзэхэд Тунхэн, Санагын буриад аман аялгуунаас монгол хэлний дунд уеийн байдлыг хадгалсан баримт нэлээд тааралдаж байна.

1977 онд Сэлэнгэ аймагт ажилласан шинжилгээий ангийн тайлан. Уг

шинжилгээний ангийн зорилго нь "БНМАУ-ын нутгийн аялгуу" гэдэг ганц сэдэвт зохиолын хэсэгт холбогдох буриад аялгууны зарим хэрэглэгдэхуун цуглуулах байв. Буриад аялгууны нэг салбар болох Сэлэнгийн буриад аялгууны материал дутагдаж байсан учир шинжилгээний ангийнхан Сэлэнгэ аймгийн Худэр, Ерее, Алтанбулаг, Шаамар, Дархан сум сангийн аж ахуй, Сэлэнгэ аймгийн тевд ажилласан байна. Энэ нутагт цонгоол амбагад, харнууд буриад нутаглаж байгаагийн зонхилох нь цонгоол буриад байна. Сэлэнгэ аймгийн тевд

суудаг 58 настай Юндэн овогтой Дорж —Цонгоол буриад есвн эцэгтэй байжээ. Уунд, цонгоол, харнууд, авгад, амбагад, булган харнууд, атган цонгоол гэсэн зургааг би мэдэж байна. Бусдыг нь мартжээ. Худэр талынх нь жинхэнэ цонгоол бвгввд Сэлэнгэ тал нь атган цонгоол юм" гэж ярьсан байна. Зевлелтийн монголч эрдэмтэн Ц. Б. Будаев оросын цонгоолуудыг —1. Урлут цонгоол буюу урлуутэн, 2. Эндээ цонгоол буюу эндээтэн, 3. Ухиа наймантан, 4. Урянхат, 5. Батад, 6. Ашаавгад, 7. Абагат, 8. Шарнууд, 9. Номоход, 10. ?10, 11. Хамниган, 12. Очарцудтан, 13. ?, 14. ?, 15. Амалайтан, 16. Настан, 17. ХYрбэтэн, 18. Самбилтан, 19. Бунитан, 20. Далайтан гэх зэргээр хорь гаруй овог аймгаас бYPДЭнэ11" гэжээ. Эдгээр цонгоолууд нь "17-р зууны CYYлчээр

Монголын ТYшээт хан аймгийн нутгаас нYYДЭллэн ирж Байгалийн емне

12

суурьшин суусан цонгоол, удон, хатгин овгийн хYMYYс" юм. YYнийг батлах тYYхэн баримт бол —Цонгоол овгийн гарал YYCЭл" номд —1696 онд ТYшээт хан аймгийн эзэмшил албат нараас зайсан Ухинаар толгойлуулсан 150-иад монгол хYMYYC нYYДЭллэн явжээ. Тэд монголын цонгоол, хорчин, Йюншиэбэ овог

13

ястан" гэж тэмдэглэсэн байдаг. Эдгээр баримтуудаас Yзэхэд ЗХУ-ын буриадын нутагт суугаа цонгоолууд 17-р зууны CYYлчээр Монголоос нYYДЭллэн гарсан хYMYYC ажээ. Тэгвэл эдYгээ Сэлэнгэ аймагт суугаа цонгоол буриадууд ЗХУ-д нYYДЭллэн очсон хYMYYCийн уг удам мен YY? гэдэг нь анхаарах ЗYЙл болно. Бидний уулзсан настай хYMYYC ХYДэр, Ерее, Алтанбулагийн цонгоол буриадууд 1921 оны хувьсгалын емнехен буюу дараах Yед хилийн чанадаас нYYДЭллэн ирсэн гэдгийг баталж байна. Иймд цонгоол буриадууд угтаа монгол газраас нYYДЭллэн хилийн чанадад гарч яваад цонгоол, абагад, еншеев нараас тасарч ирсэн эргэн хYMYYC ажээ. Урьдчилсан ажиглалтаас Yзэхэд цонгоол, ашбагад, харнуудын аялгуунд ялгаа алга байна. Ингэж ангилан ярьж байгаа нь зевхен овог ясны холбогдолтой ЗYЙл болон Yлджээ. Уг нь эрхбиш аялгууны ямар нэг ялгаа байсан биз. Гарлын байдал, одоогийн хэлний нь бодит

10 Тайланд энэ хэсэг хоосон байв.

11 Будаев Ц. Б. Исследование бурятских говоров. Вып. I. - Улан-Удэ, 1965. - Стр. 152.

12 История Бурят-Монгольской АССР, Т. I. - Улан-Удэ, 1954. - Стр. 101.

13 Происхождение рода цонгол // Пучковский Л. С. Монгольские рукописи и ксилографы Института востоковедения. Вып. I. - М.—Л., 1957. - Стр. 135.

хэрэглэгдэхуун, шинжилгээний ангийн чиг зорилтын ууднээс дор дурдсан аргаар цуглуулсан материалаа боловсруулж болох юм.

- Нэгдугээрт, Цонгоол аялгууны хэрэглэгдэхYYнийг монгол бичгийн хэлний гол гол холбогдох хэрэглэгдэхуунтэй харьцуулан узэх. Ингэснээр бичгийн хэл, цонгоол аялгууны холбогдох хегжлийг тодорхойлж болох юм.

- Хоёрдугаарт, Хилийн цаана суугаа цонгоол аялгууны материалтай монгол нутгийн цонгоол буриад аялгууны холбогдох материалтай зэрэгцуулэн судлах аргаар монголын цонгоол буриад аялгууны халхажсан явц болон монгол Yндэсний утга зохиолын хэлний нелеегеер ижилшсэн байдлыг тодорхойлох боломжтой байна.

- Гуравдугаарт, 1976 онд цуглуулсан Хевсгел, Булган аймгийн Санага, ТYнхэн буриад аялгууны материалтай харшуулан узэв. Ингэснээрээ цонгол, тYнхэн, санага аялгууны тестэй шинж, газар нутгийн ойролцоо байдлаар нэгэн аман аялгууны булэгт багтааж болох эсэхийг тодруулах юм. Хэрэв ийм боломжтой бол цонгоол аялгууг Сэлэнгийн буриад аман аялгууны нэг салбар аман аялгуу гэж узсэн бидний таамаглалыг батлах юм.

- Дврввдугээрт, Монгол нутгийн зэргэлдээх Хорь, Ага буриадын аялгуутай харьцуулж болохоор байна. Ингэснээрээ монгол нутгийн нийт буриадын аман аялгуу нэг бурийн евермец онцлог хэлний холбогдол, бас халх аялгуундаа буриадын аль аялгуу нь ^yy ойрхон байгааг тодорхойлж болох байна. Эдгээр ЗYЙлд тулгуурлан дараах дYгнэлтYYYДийг урьдчилан хийж байна.

1. Цонгоол аялгуу монгол нутгийн буриад аялгуунуудаас монгол бичгийн хэлнээс хамгийн холдсон аялгуу мен. Жишээ нь,

Мон.бич Орч.цагутга Цонгоол буриад

naran naran — нар nasa

odun odon — од odo

egüden uden — YYД Ude

ondügen ondogon — ендег ondog

2. Хилийн цаана суугаа буриадуудын хэл аялгуунаас орчин цагийн монгол хэлэнд хамгийн ойрхон нь цонгоол, сартуул аялгуу гэдэг. Гэвч хилийн чанадын

цонгоол буриадын хэл аялгууг бодвол монгол цонгоол буриад аялгуу бусад буриад аялгуунаасаа илYY халхажсан байна. Энэ нь цонгоол буриадууд Монгол нутагт хэсэг хэсгээрээ тархан сууж байсан, энд тэнд нYYДЭллэн очсон зэрэг суурьшилтай шууд холбоотой юм. ЭдYгээ Ерее сум сангийн аж ахуйд 4-5 ерх буриад айл байна. Тэдний 50-иас доош насны xymyyc халхаар ярих бегеед

60 орчим насны хYMYYCийн хэл яриа халхажсан буриадын завсрын салбар аман аялгуутан болжээ. Жишээ нь, цонгоол буриадын дунд ерген дэлгэрсэн 18 мер

61 Yг бYхий нэг дуунд хайсанхан халтар, харлахан ЗYрх гэсэн хоёр буриад уг байх бегеед бусад нь халх хYMYYCийн мэддэг yt байна.

ТYнхэн буриад hülga' (суулга), hùxe (сYх) гэдэг Yгийн h-г цонгоол буриад аялгуутан s-ээр хэлж байна. Тэгэхдээ энэ s халх аялгууны цэвэр s биш бегеед s' буюу амьсгалын тYрэлттэй s болно14.

3. ТYнхэн, Цонгоол буриадад тодорхой хэдэн гийгуулэгч илYY их тагнайшиж байна. Жишээ нь, nùd, nurgaq, àr'x'i гэх мэт. Эдгээр жишээнээс Yзэхэд ТYнхэн, Цонгоол буриад газар нутгийн ойролцоо, хэлний зарим тестэй шинжээр нь Сэлэнгийн буриадын аман аялгууны хоёр салбар аман аялгуу гэж болох мэт санагдана.

Цонгоол буриад аялгуу Хорь, Ага буриад аялгуунаас ямар ялгаатай болохыг тодруулах нь бидний цаашдын зорилго болно. Гэвч монголын буриад аялгуунаас Yндэсний утга зохиолын хэл буюу халх аялгуунд хамгийн ойрхон, илуу халхажсан нь Цонгоол буриад аялгуу гэдгийг баттай хэлж болно. Цонгоол буриадаас хувьсгалын эхэн Yеийн тYYхэн уйл явцыг тусгасан сэдэвтэй ялангуяа нам, эвлэл, СYхбаатарын тухай нэлээд олон дуу байна. Энэ нь цонгоол аялгууны чухал хэрэглэгдэхYYн болохыг батлан, монгол шинэ аман зохиолын ховор олдвор гэж бодож байна15.

1977 Хэнтий, Дорнод аймагт ажилласан шинжилгээний анги 16 . "БНМАУ-ын нутгийн аялгуу" гэдэг зохиолын нэгэн бYлгийн Yндсэн

14 Гэхдээ энэ нь монгол бичгийн хэлний 's' буюу амьсгалын онц их TYрэлттэй гийгуулэгчийн нелее байж магадгуй.

15 Хавтасанд нийт 32 хуудас цонгол буриадын аман зохиолын холбогдолтой материал байна.

16 Уг тайлан "Дуун ухааны сан хемрег"-т 297 гэсэн дугаартай хадгалагдаж байна. Шинжилгээний ангийн бYрэлдэхYYHД Ж. Цолоо, Ж. Сэржээ, Г. Гантогтох нар байв. Ж. Цолоо буриад аялгууны угийн сан, Ж. Сэржээ авиазуй, Г. Гантогтох хэлзуйн узэгдлийг судлах даалгавартай байв. Нийт 154 хуудас материал байна.

хэрэглэгдэхYYнийг цуглуулах зорилгоор 1977 оны 9-р сараас 10-р сар хуртэл Хэнтий аймгийн Батширээт, Дадал, Биндэр, Дорнод аймгийн Баян-Уул, Баяндун, Дашбалбар, Цагаан-Овоо сумдад ажилласан байна.

Шинжилгээний ангийн ажилласан нутагт ага, хорь, хамниган, цонгоол 6y^ хориод мянган хYн амьдарч байна. Шинжилгээний ангийн урьдчилсан дYнгээс Yзэхэд Хэнтий аймгийн Батширээт, Дадал, Норовлин, Биндэр суманд суугаа хорь буриад нь хорь арван нэгэн эцгийн уг улбаа, Дорнод аймгийн Баян-Уул, Баяндун, Дашбалбар, Цагаан-Овоо сумын Ага буриад нь Ага найман эцгийн уг удам ажээ. Хэл аялгууны байдлаараа (ялангуяа авиазYй, хэлзYйн талаараа хоорондоо ялгарах 3y^ бага юм) нэгэн бYлэг Ага-Хорийн салбар аман аялгуу гэж болмоор юм.

- Монгол бичгийн хэлний цеен эр, эм Yгийн эхэн, дунд орсон шYргэх s гийгYYлэгчийг хэлний гYн угийн, хеемийн гийгYYлэгчээр дуудна. s гийгYYлэгчийн амьсгалын тYрэлт хеемийн h болжээ. Жишээ нь, saraGul саруул — harúl, sonin сонин — honin, süke CYх — húxe, serege сэрээ — here.

- Бичгийн хэлний 6y* s-г энэ салбар аман аялгуунд h-ээр хэлдэггYЙ. Жишээ нь, sansar, küsel, asúx, zas гэж дуудна.

- Мен монгол бичгийн хэлний Yгийн дунд, эцэст орсон s гийгYYлэгчийг хэлний урдуурх d гийгYYлэгчээр дуудах нь бий. Жишээ нь, зэс — zed, улс — ulad, бес — bod.

- Бичгийн хэлний У, с гийгYYлэгчийг шYргэх z, z, s, s-ээр хэлнэ. Зарим залуу хYний ярианд z, z нь dz, dz болжээ. ajil — azil — adzil, Cidal — sadal, Ceceg — seseg.

- Бичгийн хэлний i эгшгийн емнех с гийгYYлэгчийг шYргэх s-ээр Cisun — suha, biCiqan — bisíxan гэж хэлнэ.

- Бичгийн хэлний i эгшгийн емнех g-г j-ээр хэлж orgil — orjel, songgino — hoñjino гэж дуудна.

- Нэгэн цуваанд орсон ng, n гийгYYлэгчийн дараалал бичгийн хэлний хэлбэрийг хадгалсаар байна. Жишээ нь, engne — ehne — эгнээ, Cingna — sañna — чагна

- Бичгийн хэлний ергелтет Yеийн i эгшиг дараах Yеийн гэшигтэйгээ уруулшиж, уужимшиж, ижилшин емнех гийгYYлэгчээ тагнайшуулсан. Жишээ нь, nidun — nûde — HYД, miqan — maxa — мах, nicugen — nûsgen —

HYЦГЭH

- Монгол хэлний буриад аялгууны о эгшиг ергелтет болон бусад Yед огт тохиолддогггYЙ гэсэн зарим эрдэмтдийн саналыг хянууштай мэт санагдана. Жишээ нь, cidur — sodor — чедер, cidkur — sotxor — sûdxer — четгер, ondur — ondûr — ûndûr — ендер

- Бичгийн хэлний Yгийн I Yеийн урагшилсан u-г i эгшгээр хэлдэг. Жишээ нь, buleku — bilex — бYлэх, buse — bihe — бYC

- Yгийн дунд чанга гийгYYлэгчийн дараа, хоёр эгшгийн дунд тохиолдох G гийгYYлэгч х-ээр сэлгэж дуудагдана. Жишээ нь, totuG-a — totoxo — тотго, quGarqai — xuxarxa — хугархай

- Yгийн сангийн хувьд Yндэсний утга зохиолын хэлэнд байдаггYЙ дархан мужааны багаж хэрэгслийн ЗYЙлтэй холбоотой цеен yt байна. Жишээ нь, бахь — xazûr, гударга — ûspûnte, жижиг харуул — zomGolo xarûl, жижиг CYх — muna, нарийн херее — ewe xoro, том ерем — sûndrûw — sûmdûrû, том херее — zûsGar xoro, тэгш ус, тэгшлYYP — Gurwin, ЦYYЦ — hû'ûse, эв нийлYYлж мод гаж гаргадаг харуул — pûGan

- Буриадууд тэр чаргыг илYY хэрэглэдэг учир Yгийн санд нь тэрэг чарганы евермец нэр томьёо бий. Жишээ нь, toxron — хоёр дугуйт модон тэрэг, dzoro tereg — дервен дугуйтай хоёр Yхэр хелледег модон тэрэг, odior — арал, Sizolxo — эмээл, arma — тэвш

ДУГНЭЛТ

- Дээр дурдсан урьчилсан маягтай судалгаа нь уг шинжилгээний ангиар явсан хYMYYCийн бYтээлээр нэгэнт батлагдсан бегеед тухайлбал, Монгол улсын нутагт амьдарч буй буриадуудын хэл аялгууг хэл шинжлэлийн YYДнээс Онон-Улзын аман аялгуу, Эг-YYрийн аман аялгуу, Сэлэнгийн аман аялгуу, Хамниган баргын аман аялгуу гэж хуваасан дээрх эрдэмтдийн саналыг судалгаанд едий хYртэл баримталж байна. Мен уг аялгуу нь Yгийн бYрэлдэхYYн, хэл ЗYЙн

байгуулал, язгуур угийн шинж, уг бутэх ёсны хувьд монгол хэлний нийтлэгт багтах ба эрхбиш уламжлалт ёс заншил, сэтгэхуйн онцлог, сусэг бишрэл, зан уйл зэргээрээ ялгарах учир буриад аялгуу, аман аялгууны басхуу еерийн гэсэн ялгарах угийн сантай байдаг. Шинжилгээний ангийн ажлын ур дунд буриад аялгууны тольд орох эх хэрэглэгдэхуунийг бурэн цуглуулж чадсан байна.

- Монгол улсын ШУА-ийн Хэл зохиолын хурээлэнгээс олон удаа шинжилгээний ангиар явж Монгол нутагт амьдардаг буриад ястнуудын хэл аялгууг судалж, ууний ур дунд буриад хэл аялгууны талаар олон тооны

17

судалгааны бутээл хэвлэгдсэн боловч сурвалжлан цуглуулсан нутгийн аялгууны бичмэл хэрэглэгдэхуунууд нь едийг хуртэл шинжлэх ухааны эргэлтэд орж нийтийн хуртээл бололгуй тус хурээлэнгийн "Дуун ухааны сан хемрег"-т хадгалагдсаар байна. Тухайлбал, 1976 оны Хевсгел, Булган, 1977 оны Хэнтий, Дорнод аймагт ажилласан тайланд буриадуудын угийн сан, угсаатны зуйн холбоотой олон тооны материалууд тэр хэвээрээ хадгалагдаж байна.

Монгол улсын буриад хэл аялгууны судалгааг 1980-аад оны дунд уеэс хойш (ганц хоёр хуний хэсэг бусаг судалгааг эс тооцвол) бараг хийгээгуй учир ойрын жилуудэд ур дунтэй судалгаа хийж емнех уеийн судалгааны бутээлуудтэй харьцуулан узвэл буриад аялгууны хувьсал еерчлелт хийгээд цаашдын хегжлийн чиг хандлагыг тодорхойлоход чухал зуйл болно хэмээн узэж байна.

17 Сумъяабаатар Б. Буриадын угийн бичээс. — Улаанбаатар, 1967; Гантогтох Г. "Монгол бичгийн хэл хийгээд Монгол дахь буриад аялгуу". — Улан-Удэ, 1993; Буриад аялгууны угийн сангийн онцлог (дэд докторын диссертаци) Улаанбаатар, 1993, Буриад аялгууны толь. — Улаанбаатар, 2010; Ж. Цолоо. Монгол хэлний нутгийн аялгуу. - T. I. Yrarn сан. - Улаанбаатар, 1997; Цолоо Ж., Рэгзэндорж Р. Монгол улсын буриад-монголчууд. — Улаанбаатар, 2005.