CC BY
33
Copyright © 2018 by the Kalmyk Scientific Center of the Russian Academy of Sciences
Published in the Russian Federation
Oriental Studies (Previous Name: Bulletin of the Kalmyk Institute for Humanities of the Russian Academy of Sciences) Has been issued as a journal since 2008 ISSN: 2619-0990; E-ISSN: 2619-1008 Vol. 39, Is. 5, pp. 152-165, 2018 DOI 10.22162/2619-0990-2018-39-5-152-165 Journal homepage: https://kigiran.elpub.ru
УДК 811.512.3
Частотность и применение
некоторых терминообразующих суффиксов монгольского языка
Гэрэлма Гёрёчин1
1 доктор наук, профессор, руководитель отдела прикладной лингвистики, Институт языка и литературы, Академия наук Монголии (13330, Монголия, г. Улан-Батор, пр. Жукова, 54А). ORCID: 0000-0001-53160233. E-mail: g_mgl2003@yahoo.com
Аннотация
В данной статье автор исследовал значение, функции, применение и частотность некоторых суффиксов, а именно: -тан4 , -нцар2, -гана4, -лзай3, -ж, -жин, -ч, -чин, -ийнхан2, которые, хотя и активно участвуют в образовании новых слов, пополняя тем самым лексический запас монгольского языка, при терминообразовании несут в себе несколько другие, специфические функции и отличаются частотой своего употребления. В исследовании были привлечены термины естественных наук, таких как ботаника, зоология, минералогия, география и т. д., выбранные из «Русско-монгольского терминологического словаря» (объем — 120 000 терминов).
Данное исследование проведено в двух основных направлениях. Во-первых, автор обобщает исследования ученых, изучавших значение вышеназванных суффиксов, и на основе сопоставления, выделяет среди перечисленных выше суффиксов наиболее продуктивные с точки зрения терминообразования.
Ученый Т. А. Бертагаев в свое время отмечал, что суффикс -тан4 несет в себе: 1) коллективно-множественное значение: цэргийн эрхтэн 'военщина, милитаристы'; 2) значения единичности и множественности: цагаантан 'белогвардейцы, белогвардеец'; 3) значение, указывающее на объект единичного: сэхээтэн 'интеллигенция'. Однако при терминообразовании суффикс -тан4 приобретает собирательное значение и широко используется в названиях видов животных и растений. Например: в названии животных — 6umYY тууртан 'непарнокопытные' (1); в названии растений — луулийн язгууртан 'маревое семейство'; в названии микроорганизмов — багц шилбYYртэн 'лофотрихи' (1); в названии птиц — дэвYYP сYYлт жигYYртэн 'птицы веерохвостые' и т. д.
Суффикс -нцар, кроме своего основного диминутивного значения, например: ундсэнцэр 'корешки', навчинцар 'листочки' (7) и т. д., при образовании терминов привносит значение схожести, например: манинцар 'гермафродитизм' (3), болронцор чулуу 'кварцит' (2), а также указывает на составную часть целого, например: элэгний хэлтэнцэр 'долька печеночная' (2).
В своём исследовании автор, тщательно проанализировав терминообразовательную функцию суффикса -гана4, который в научных трудах упоминается как суффикс, образующий в основном названия животных и растений, выявил 5 новых значений, расширивших его семантику. К ним относятся:
а) основная словообразовательная функция, которая заключается в присоединении данного суффикса к корню слова и образовании, на основе присущих ему характерных признаков, новых существительных. Данная особенность этого суффикса весьма традиционна
в терминообразовании. Например: улаагана 'смородина красная лесная' (3), хонхорт харгана 'чингиль серебристый' (3) и т. д.;
б) при помощи настоящего суффикса отображаются форма и конфигурация животных, растений, и на основе этого образуются термины с номинативным значением. Например: вргвст бударгана (вргвст хамхуул) 'солянка сборная мясная' (2), сархитгана 'полевка обыкновенная' (серая) (2);
в) образование терминов путем присоединения данного суффикса к корням звукоподражательных слов, таких как: ЦYYP ЦYYP хийх, хэд хэд хийх. Например: цуургэнэ 'саранча' (3), хэдгэнэ 'шмель' (3) и т. д.;
г) посредством присоединения этого суффикса к существительным образуются сходные данному виду термины. Например: сYYгэнэ 'молочай' (1), салаагана 'хориспора' (2), гичгэнэ 'лапчатка гусиная' (1);
д) названия растений и рыб с суффиксом -гана4, имеющие в своей основе иноязычные, омонголизированные слова. Например: тавилгана (раст.) 'таволга' (1), суладай, нагана 'нагана' (раст.) (1) и т. д.
Во-вторых, автором ставилась цель при помощи программы TextStat вычислить частотность суффиксов -тан4, -нцар2, -гана4, -лзай3, -ж, -жин, -ч, -чин, -ийнхан2. Исследование, проведённое автором, показало, что в «Русско-монгольском терминологическом словаре» (120 000 терминов) суффиксы -т, -тан4 в составе односоставных (амьтан 'живые существа', боргоцойтон 'шишконосные') и сложносоставных (нийлмэл цэцэгтэн 'сложноцветный', сарьсан далавчтан 'перепончатокрылые') слов встречаются 292 раза. Суффикс -нцар2 (бввлжYYлэх чулуунцар 'рвотный камень', балнадын савханцар 'тифозная палочка' и т. д.
— 218 раз; суффикс -гана4 (гялгана (рыба) 'чебак', явган тургана 'шелковица белая') и т. д.
— 68 раз; суффиксы -ч, -чин (агтач (адуучин) 'конюх', алимны балч шавьж 'медвежатина яблочная') — 53 раза; суффиксы -ж, -жин (асмалжин занар 'сланец диоритовый', молоржин 'топазолит') — 45 раз и, наконец, суффикс -ийнхан (азийнхан 'азиаты', суунга ёроолынхон 'сиенит') — 11 раз.
Ключевые слова: словообразовательные суффиксы, образующие термины, частотность употребления суффиксов, прикладная лингвистика, изменение значения
Монгол хэл нь залгамал хэл бегеед шинэ Yг бYтэх тогтолцооны Yндсэн шинж нь язгуурын араас Yг бYтээх дагавар залгаж Yгийн сангийн шинэ Yг бYтээдэг ЗYЙ тогтолтой.
Yг бYтээх дагаврын утга нь шинэ нэр томьёо бугээхэд ергежих, явцуурах, идэвхжих олон шинж чанар нэр томьёог тогтолцоотой тогтоож ирсэн 90 гаруй жилийн туршид тогтоосон хэлний баримтаас харагдаж байна. Иймээс бид нэр томьёоны евермец уурэгтэй болсон цеен дагаврыг сонгон авч 120,000 нэр томьёог багтаасан «Орос монгол нэр томьёоны толь» 3 ботиос давтамжийг тодорхойлон утга, хэрэглээний байдлыг тодруулан судлах болно [ОМНТТ 1964; 1970; 1979].
Бидний авсан жишээ ургамал, амьтан, чулуулаг зэрэг байгалийн ухаанд хамаарах тул эдгээр салбаруудын нэр томьёо бYтээх дагавруудын талаар судласан юм.
-тан4 дагавар
Монгол хэлний -тан4 дагаврын талаар судалгааны бYтээлYYДЭД тус дагаврыг
нэрийн Yндсэнд залгаж уул ЗYЙлийн хам олны санааг илтгэсэн жинхэнэ нэр уусгэнэ. Жишээ нь: 'араатан, жигууртэн, туурайтан' гэх мэт. Мен уул нэрийн Yвдсээр илэрч буй утгыг эзэмдэхийн санааг илтгэнэ. Жишээ нь: 'эрдэмтэн, оюутан' гэх мэт. Зарим Yед хамт олны санаа нь алдагдаж нэгж ухагдахууныг илтгэсэн ч байдаг. Жишээ нь: 'амьтан, мэргэжилтэн' гэх мэт [Орчин цагийн монгол хэл 1966: 78].
«<...> Тухайн 3YKmm- эзэмшсэн, бYхий хам олны утга. Жишээ нь: оюу(н)тан, сэхээтэн, ажилтан, ... ястан гэх мэт.
— Нийгмийн хам олныг заасан утга. Жишээ нь: амьтан, араатан, ялаатан, цохтон... гэх мэт.
— ХYндэтгэлийн утга. Жишээ нь: багштан, гэгээнтэн, ... ахайтан, дээдэстэн гэх мэт.
— Нийгмийн хам олны Yзэл, Yнэлэмж зэргээр нь ялгасан утга. Жишээ нь: улаантан, баруунтан, ешеетен гэх мэт. Энэ дагаврыг дарга, даамал, захирал, эрх, дарх, тушаал, ямандаг зэрэг залгахад ихэвчлэн серег сэтгэлийн байдал илэрдэг байна. Жишээбэл:
... даргатан ... гэх мэт.
— Идэвх^й язгуурт залгаж нэр Yr бYтээнэ. Жишээ нь: ной-тон, уй-тан, хYЙ-тэн гэх мэт» [Чоймаа 1997: 167; Менх-Амгалан, Кан Шин 2014: 27].
Эрдэмтэн Т. А. Бертагаев: 1. хам олны утгатай: цэргийн эрхтэн 'военщина, милитаристы'; 2. ганц ба олны утгатай: цагаантан 'белогвардейцы, белогвардеец'; 3. ганцын юмыг заасан утгатай: сэхээтэн 'интеллигенция' [Бертагаев 1964] гэж тодорхойлсон байна.
Байгалийн шинжлэх ухаанд -тан4 дагавраар нэр томьёо бYтээсэн цеенгуй бий.
Энд дурдсан утгаас амьтан, ургамлын нэр томьёонд: Yетэн 'злак' [УНТКМ 1962: 5], тосны загалмайтан 'крестоцветные масличные культуры' [УНТКМ 1962: 7], урт далавчтаны баг 'длинокрылые' [ОМНТТ 1979 III: 149], ойн аймагтан 'папоротниковые' (640) гэхчилэн хам олны утгаар ерген хэрэглэж байна.
Амьтан судлаач С. Дуламцэрэн ангилбарын зиндааны нэрийг ийнхуу «АНГИ-ийг -ууд2 (дэлэнтнууд), БАГ-ийг -тан4 (мэргэчтэн, туруутан, туулайтан) тегсгелтэй байхаар жигдлэв» [Дэлэнтний ангилал ЗYЙ 2003: 9] гээд гар далавчтаны баг 'рукокрылые', хос туурайтны баг 'парнокопытные' гэх зэргээр бYтээлдээ тусгасан бегеед «...ургамлын овгийг энэ дагавраар хэлбэржуулэн ижилсуртэх нь чухал байгаа»-г онцлон бичжээ. Уг салбар ухаан дотроо баг болон овгийн алиныг нь -тан4 дагавраар хэлбэржYYлэхээ жигдлэх аваас энэ нь нэр томьёог хураангуй болгох оновчтой жигдрYYлэлт болох талтай.
Монгол хэлний нэр Yгээс нэр YT бYтээх -тан4 дагаврын талаар «Орчин цагийн монгол хэл» бYрэн хэлзYЙд оруулснаас гадна эрдэмтэн Т. А. Бертагаев [Бертагаев 1974: 150-154], Л. Болд [Болд 1986: 18] нар тухайн дагаврын YYCЭл, гарал утгыг нарийвчлан судалжээ.
Бид судалгаандаа 120,000 орчим нэр томьёог багтаасан «Орос-монгол нэр томьёоны толь» гурван боть толийг хэрэглэгдэхYYн болгож, улмаар TextStat программаар тооцоолон судалгаа хийхэд «Орос-монгол нэр томьёоны толь» I боть-д [ОМНТТ 1964]:
Амьтан 'живые существа' (1)1
Ан, араатан, ан гереес 'зверь' (1)
1 (1), (2), (3) — хэмээх нь «Орос-монгол нэр томьёоны толь» гурван ботийн алинд буйг заасан тэмдэг.
Бшуу тууртан 'непарнокопытные' (1) Луулийн язгууртан 'маревое семейство' Лууль 'лебеда' (1) Махчин, араатан 'хищные' (1) Нугалмайтан 'позвоночное или черепное' (1)
Анх тэжээлтэн 'прототрофы' (1) Анх ургамал 'протофит' (1) Багц шилбYYPтэн 'лофотрихи' (1) Бичил биетэн 'микроорганизм' Бичил бем 'микрококк' (1) Булцуу Yртэн 'клубнеплод' (1) Булчин 'мышца' (1) Иж тэжээлтэн 'паратрофы' (1) весеен тэжээлтэн 'аутотроф' (1) Савар жигYYPтэн 'рукокрылые' (1) Тойрон шилбYYPтэн 'перитрихи' (1) Yндэс YPтэн 'корнеплод' гэх мэтээр 41 удаа дангаараа байх боловч «амьтан» хэмээх yit^ давхардсан нь 21 удаа, нийт 62 удаа уг -тан дагавар бYхий дан болоод нийлмэл нэр томьёо бYртгэгдсэн.
«Орос-монгол нэр томьёоны толь» II боть-д [ОМНТТ 1970]:
Далан тYPYYтэн 'волчниковые' Донгодогч шар жигYYртэн 'сорокопут длиннохвостый' (3)
Тогосголжин жигYYPтэн 'аргусовые птицы'
ДэвYYP CYYлт жигYYPтэн 'птицы веерохвостые'
Доод хавч хэлбэртэн 'рак низший' Доод хавчин дYрстэн 'низшие ракообразные' (6)
Дээд хавч хэлбэртэн 'рак высший' Дээд хавчтан 'высшие ракообразные' Дутуу гэдэстэн 'турбеллярий бескишечный'
Заримдаг шYДтэн 'неполнозубые' Зургаан тэнхлэгт хевен биетэн 'губки шестилучевые'
Илд CYYлтэн ^ет хелт амьтан) 'мечехвосты'
Могой CYYлтэн 'змеехвостки' Нийлмэл цэцэгтэн 'сложноцветый' гэх мэтээр хамгийн олон -тан4 дагавар бYхий 186 нэр байна. Энэ нь уг толь бусдаасаа хэмжээгээрээ том, багтаамжтай байдагтай холбоотой.
«Орос-монгол нэр томьёоны толь» Ш боть-д [ОМНТТ 1979]:
Салс спортон 'споровики слизистые' Хольцтоны хэв шинж 'тип колчедана' ШилбYYP хелтен 'паукообразные-жгутоногие'
Дээд хехтен 'высшие млекопитающие'
Арван хелтен 'головоногие — десятиногие'
Найман хелтен 'головоногие -восьминогие'
Онгоцтой толгой хелтен 'головоногие — наутилиды'
Толгой хевчтен 'головохордовые' гэх зэргээр 54 удаа -тан4 дагавартай нэр томьёо тохиолдоно.
Эндээс дYгнэж Yзвэл, «Орос-монгол нэр томьёоны толь» гурван ботид нийтдээ -тан4 дагавартай нэр томьёо 292 байна.
Дан Yгэнд -тан4 дагавар залгаж нэр томьёо бYтээсэн
Амьтан 'живые существа' (1) Боргоцойтон 'шишконосные' (2) Бурхуултэн 'облочники' (3) Гавалтан 'черепные' (3) Гургуултан 'фазаны' (3) Гуурстан 'сифонофоры' (2) Зэржгэнэтэн 'славковые' (3) Сахал^йтэн (шавьж) 'бессяжковые' (2) ? Спортон 'споровики' (3) Тодолтон 'скворцовые'(3) Yетэн 'злаковые' (2) Хортон 'задира' (2) Хел^йтэн 'безногие' (2) Хилэнцтэн 'паукообразные скорпионы' (2)
Хуягтан 'панцырные' (3) Шилбууртэн 'биченосцы' (2) ШYхэртэн 'зонтичные' (2) Эруугуйгэн 'бесчелюстные' (2) хэмээн давхардаагYЙ тоогоор 17 удаа тохиолдож буйг уг дагавартай нэр томьёотой харьцуулвал цеен байна.
Харин нийлмэл Yгийн бYтцэд орсон -тан4 дагавартай нэр томьёо 270 гаруй байх агаад далавчтан хэмээх нэр томьёотой нийлэмж 17 удаа, спортон хэмээхтэй нийлэмж 6 удаа байх жишээтэй.
Уг дагавар нь хоршоо болон нийлэмж Yгийн ард орж Yгийн сангийн шинэ утгатай нэр томьёо бYтээж буй нь Yг бYтээх задлаг болон нийлэг аргыг нэгэн Yгийн бYтцэд багтаан хэрэглэсэн евермец Yзэгдэл болно.
А. Тэмдэг нэрийг нэр Yгэнд Yндсээр хамжуулан холбосон ац туурай, нийлмэл, цэцэг, сарьсан далавч зэрэг нийлэмж Yгэнд -тан4 дагавар залган дараах нэр томьёог бYтээсэн нь хамгийн бYтээлч шинжтэй. Ац туурайтан 'парнокопытный' (1) Нийлмэл цэцэгтэн 'сложноцветный' (2) Сарьсандалавчтан'перепончатокрылые'
ИлYY хуруутан 'полидактилия' (2)
Элдэв шYДтэн 'разнозубые' (2) Б. Тооны нэр болох ганц, хос, гурав, зургаа, найм, арав гэх мэт Yгийг нэр Yгэнд Yндсээр хамжуулан холбосон ганц идэш, хос загалмай, ганц CYв зэрэг нийлэмж Yгэнд -тан4 дагавар залгаж бYтээсэн нэр томьёо цеенгуй.
Ганц идэштэн 'монофага' (2) Ганц CYвтэн 'однопроходные' (2) Хос CYвтэн 'парноопоровые' (2) ? Хос суултэн 'двухвостик' (2) Хос эвэртэн 'двурогий' (2) Хос заламгайтан, жинд заламгайтан 'пластинчатожаберные' (3)
Жинд заламгайтан — Гурван шивнууртэн Yхэр бедне 'трехперстки' (3)
Зургаан тэнхлэгт хевен биетэн 'губки шестилучевые' (2)
Найман хелтен 'головоногие-восьминогие' (1)
Арван хелтен 'головоногие-десятиногие' (1)
В. -т, -гуй дагавартай уусмэл тэмдэг нэрийг нэр Yгэнд захируулан холбох гэх мэтээр YYCCЭн нийлэмж Yгэнд -тан4 дагавар залгаж нийлмэл нэр томьёо бYтээж байна.
Ихэс^й амьтан 'аплацентальные животные; животные аплацентарные' (2) Уст бYрхYYлтэн 'амниота' (2) Ойм хэвт Yртэн 'папоротникообразные семенные' (3)
Дэвуур CYYлт жигYYртэн 'птицы веерохвостые' (3)
Суумал нYДтэн хелтен 'брюхоногие сидячеглазые' (2)
Г. Эер хоорондоо харьяалахын тийн ялгалаар холбогдсон нэрийн холбоо Yгийн ард -тан4 дагавар залгаж бYтсэн нийлмэл нэр томьёо байна.
Анхны шилбYYPтэн 'биченосцы первичные' (2)
Луулийн язгууртан 'маревое семейство'
(1)
Янз бYрийн идшийн амьтан 'многоядные животные' (2)
ТэргYYлэгч цэцэгтэн 'розовые' (2) гэх зэрэг нийлэмж Yгэнд -тан4 дагавар залган ууссэн нэр томьёо байна.
Монгол хэлний -тан4 дагаврын утгыг нэрийн Yндсэнд залгаж уул ЗYЙлийн хам олны санааг илтгэсэн жинхэнэ нэр уусгэнэ. Жишээ нь: 'араатан, жигYYртэн, туурайтан' гэх мэт. Мен уул нэрийн Yндсээр илэрч буй утгыг эзэмдэхийн санааг илтгэнэ. Жишээ нь: 'эрдэмтэн, оюутан' гэх мэт. Зарим Yед хамт олны санаа нь алдагдаж нэгж ухагдахууныг
илтгэсэн ч байдаг. Жишээ нь: 'амьтан, мэргэжилтэн' гэх мэт [Орчин цагийн монгол хэл 1966: 78] гэснийг цаашдын судлаачид улам дэлгэруулэн судалсан байна.
А. Нэр томьёонд уг дагаврын бYтээлч уурэг нь байгалийн шинжлэх ухаанд амьтан ургамлын ангилал ЗYЙн дотор багийн нэрийг бий болгохдоо -тан4 дагавраар хэлбэржYYлж, нэр томьёо бугээсэн нь едгее хэрэглэгдэж байна. Энэ нь хам олны утгыг нэр томьёонд ергежуулэн хэрэглэсэн хэрэг юм.
«Монгол орны шувууны ЗYЙлийн нэрний арван хэлний толь бичиг»-т Боршувуутан, Галуутан, Гахуунтан, Налтан, Эвеелжтен, Эрвитен, Тагтаатан, Тахиатан, Тоншуултан, Тогоруутан, Ураацайтан, Уультан, Халуутан, Хиазтан, Хехеетен Шонхортон гэж 16 багийн нэрэнд уг дагаврыг хэрэглэсэн байдаг нь угтаа монгол оронд 16 багийн шувуу байгааг зааж буй хэрэг юм [Болд, Цэвээнмядаг, Болдбаатар, Майнжаргал 2007: 160].
Энэ мэтээр амьтны нэр толь бичигт хэрхэн тэмдэглэсэн талаар лавлан Yзвэл «Дэлэнтний ангилал ЗYЙ ангилбарын монгол нэр томьёо»-нд (2003) Шавж идэштэн (Шавжичтан), Далавчтан, Туулайтан, Мэрэгчтэн, Мэрууртэн, Мах идэштэн (Махчтан), Туурайтан, Саарьтан, Туруутан гэж монгол орны хехтен амьтны 9 багийг толиндоо оруулсан байна. Тухайлбал, Битуу тууртан 'непарнокопытные' (1) Луулийн язгууртан 'маревое семейство'
(1)
Шоргоолж идэштэн 'муравьеды' (1) гэх мэт.
Энэ толинд 'махачтан, шавжитчан' [Дэлэнтний ангилал ЗYЙ 2003: 21] гэсэн нэр томьёо байх бегеед тууний дагаврын хийсвэр утга махаар хооллодог, махчин амьтан гэсэн утга илтгэж байхад «-ин»-ийг хасч, дээр нь -тан4 дагавар залгаснаар хоёр Yгийг хураасан шинжтэй боловч хэлэхэд хэцуу нэр томьёо уусчээ.
Б. Байгалийн шинжлэх ухаанд багийн нэр уусгэхээс гадна тухайн шинж чанар бYхий амьтан ургамлыг нэрлэсэн YYPгээр -тан4 дагавар мен хэрэглэгдэж байна.
Олон салаа гэдэстэн 'турбеллярий многоветвистокишечный' (2) Эгнээ шYДтэн 'рядозубые' (2) ХYн дуртэн 'человекообразные' (2) Ясархуу биетэн 'костистые' (2) гэсэн жишээнээс харвал эдгээр нь багийн нэрийг заасан хэрэг биш. Тухайн нэг ЗYЙл амьтын шинжийг илтгэн нэрлэсэн хэрэг юм.
В. Гол телев эрдэс, чулуулгийн нэр томьёонд -тан4 дагавартай нэр томьёо бидний Тех1БШ программаар тооцоолсноор «Орос монгол нэр томьёоны толь» гурван ботид 98 удаа тохиолдоно [ОМНТТ 1964, 1970, 1979]. Утгаараа тухайн эрдэс дангаараа биш холимог гэдгийг илтгэж «хольцтон» хэмээх Yгээр нэр томьёо бугээжээ. Ингэхдээ нэр эрдсийн хольцтой бол
ХYхрийн хольцтон 'колчедан серный'
(2)
Алтан хольцтон 'колчедан
золотоносный' (2)
Дицийн хольцтон 'колчедан
мышьяковый' (2) гэсэн нэр томьёо бYтээснээс гадна нэгээс илуу хольцтой эрдсийг
Албинт хYнцлийн хольцтон 'колчедан кобальтомышьяковый' (3)
Темер менгений хольцтон 'аргиропирит'
(3)
Албинт хYнцлийн хольцтон 'колчедан кобальтмышяковистый' (3) зэргээр хэрэглэж байна.
-нцар4 дагавар
Уг дагаврын утгын талаар анхны бYрэн хэлзYЙ болох «Орчин цагийн монгол хэл» (1966) хэмээх бYтээлд -нцар4 дагавар нэрийн Yндсэнд залгаж хYний садан терлийг заан YЗYYлсэн утга бYхий жинхэнэ нэрийг уусгэнэ. Жишээ нь: 'зээнцэр, гучинцар' гэх мэт. Мен холбогдох нэрийг багасгасан утга бYхий жинхэнэ нэр уусгэнэ. Жишээ нь: 'атанцар, уутанцар' гэх мэт. Мен уул Yгийн Yндсэн шинж чанар, терх байдлын адил тесеетэйн санааг илтгэсэн жинхэнэ нэр уусгэнэ. Жишээ нь: 'зууванцар, шилэнцэр' гэх мэт. Бас уг ЗYЙлд идэвх дуртайн санааг илтгэсэн жинхэнэ нэр уусгэнэ. Жишээ нь: 'архинцар, маханцар' гэх мэт [Орчин цагийн монгол хэл 1966: 79] гэсэн бол дагаврыг тусгайлан судалсан эрдэмтэн Л. Болд -нцар2 дагаврыг «Энэ дагавар нь терел садны нэрсийг заасан нэр уусгэдэг. Жишээ нь: гуч — гучинцар, зээ — зээнцэр. Уул дагавар нь -гуй хэлбэрээр орчин цагийн монгол хэлний зарим Yгэнд уламжлагдан ирсэн. Жишээ нь: охинцор „охин байдалтай — охин".
Багасгасан утга илэрхийлнэ. Жишээ нь: уутанцар „жижиг уут", чононцор „ерийн чононоос жижиг чоно", тэргэнцэр „жижиг тэрэг". Уул нэрийн утгатай шинж чанар терх байдлын адил тесеетэйн санааг илтгэсэн Yг уусгэнэ. Жишээ нь: болронцор „хэлбэр янз бур талст бYхий, болрын нэг ЗYЙл",
зууванцар „зууванд тесеетэй — зууван".
Уг ЗYЙлд дуртай, идэвхтэй санааг илтгэнэ. Хоолонцор „хоол идэхдээ ховдог". Энэ дагаврын -цар4 хувилбарыг „-н"-ээр тегссен Yгэнд (охин+цор=охинцор), -нцар4 хувилбарыг „-н"-ээс бусад тегсгелтэй Yгэнд залгана. Гэхдээ уул Yг эгшгээр тегссен бол уул дагаврыг шууд (зээ+нцэр=зээнцэр) гээд орчин цагийн монгол утга зохиолын хэлэнд тедий л идэвхтэй хэрэглэгдэн шинэ Yг YYCгэн Yгийн санг баяжуулдаг^й» [Болд 1986: 93] хэмээжээ.
Эрдэмтэн Т. А. Бертагаев «Энэ дагавар Yгийн бYтцэд орохдоо бYрэн бус сул гэсэн утга бYхий чанар заасан тэмдэг нэр бYтээдэг. Тухайлбал, харанцар, ихэнцэр, мен гэдэг язгуурт залгаж бурэн бус
хYн, хYнэрхYY гэсэн утгатай Yг уусгэдэг. <...> Мен ураг терлийн нэрэнд залуу Yеийг нэрлэхдээ зээнцэр, мен тухайн ЗYЙлтэй адил тестэй гэсэн утгатай хуухэнцэр, чононцор, Yхээнцэр гэх мэт Yг, жижигрYYлсэн утгатай тэмдэг нэр бутээнэ» [Бертагаев 1974: 196] гэжээ.
«Орчин цагийн монгол хэл» бYтээлд «Нэр Yгийн язгуурт залгаж, тухайн юмны шинж бYрэн ^йцэд биш боловч голлосон утга бYхий нэр Yг YYCгэнэ. Жишээ нь: зээ — зээнцэр, меег — меегенцер, манан — мананцар гэх мэт. Мен тухайн нэрээр илэрч буй юманд шунаг шинжтэйг илтгэсэн нэр Yг бYтээнэ. Жишээ нь: ам — аманцар ..., хээ — хээнцэр гэх мэт» [Орчин цагийн монгол хэл 1997: 172].
«Орчин цагийн монгол хэлний бYтээвэр судлал» (2014) бYтээлд
— ХYний эшийн нэр. Жишээ нь: ачинцар, ... Yенцэр гэх мэт.
— Адил тестэйн утга. Жишээ нь: савханцар, хуванцар, меегенцер, мананцар, тоосонцор гэх мэт.
— Багасгасан утга. Жишээ нь: хэлэнцэр, навчинцар, уутанцар, тэргэнцэр, чононцор гэх мэт.
— Yл ойшоох, егееден ёгтолсон баймж утга. Жишээ нь: даргацнар, буханцар, бехенцер гэх мэт.
— Дур идэвх, шунаг шинжийн утга. Жишээ нь: Yгэнцэр, хээнцэр, хоолонцор, аманцар гэх мэт [Менх-Амгалан, Кан Шин 2014: 28]
Бид хамгийн олон нэр томьёотой «Орос-монгол нэр томьёоны толь»-ийн хоёрдугаар ботийн -нцар4 дагавартай нэр томьёог TextStat программаар тооцоолоход давхардсан тоогоор 218 нэр томьёо байв.
А. Байгалийн ухааны нэр томьёонд нэрийн Yндсэнд -нцар4 дагаврыг залгаж тухайн юмыг багасгасан утга бYхий Yг бYтээдэг байна. Жишээлбэл, Yндсэнцэр 'корешки' [УНТКМ 1962: 6], навчинцар 'листочки' (7), Yрэнцэр 'семянка' (12) гэж ургамлын нэр томьёонд хэрэглэдэг бол, хулганацар 'хээрийн хулганацар' (19), алтайн хулганацар 'мышевка алтайская', тэнгэр уулын хулганацар 'мышевка тяньшаньская' гэж амьтны нэр томьёонд Нулимсны уутанцар 'слёзный мешок' (2) гэхчлэн энэ утгаар уусгэсэн нэр томьёо харьцангуй олон байна.
Эрдэс чулуулгийн нэр томьёонд жижиг талстуудыг нэрлэж, Бадмаарган гялтганцар 'рубиновая слюдка' (2), Зэсийн гялтганцар 'медная слюдка' (2), НYYPст болронцор 'кварцит углистый' (2), Цэнхэр болронцор 'кварцит голубой' (2) зэрэг нэр томьёо бYтээжээ.
Б. Уг дагавар бYхий нэр томьёо нь тухайн юмтай адил тесеетэйн утга илтгэж нэр томьёоны уургээр байгалийн ухааны салбарт хэрэгдэгдэнэ. Бараан мананцар 'темные туманности' (2), Гаригархуу мананцар 'планетарные туманности' (3), манинцар 'гермафродитизм' (3), Болронцор чулуу 'кварцит' (2), Албинцар 'кобальтин (кобальтит)' (2), Беелжуулэх чулуунцар 'рвотный камень' (2), Москвагийн лийрэнцэр алим 'грушовка московская' (2), манан, болор, чулуу, лийр, манин шинжтэй тестэй учир эдгээр нэр томьёо ууссэн байна.
Мен меег язгуурт -нцвр дагавар залгаж меегенцер 'микоз' (2) хэмээн нэг терлийн нян болон энэ нянгаар ууссэн евчний нэр томьёо бYтээжээ.
Бичил амь судлалын нэр томьёонд -нцар4 дагаврын тусламжтайгаар цоо шинэ нэр томьёо бутээсэн байна. Жишээ нь, Гэдэсний иж савханцар 'паракишечная палочка' (3), Балнадын савханцар 'тифозная палочка' (2), СYрьеэгийн савханцар 'палочка туберкулёзная' (3) гэсэн нэр томьёоны савханцар нь савх язгуурт -нцар дагавар залгаж бYтсэн уусмэл нэр томьёо юм. Савх нь хоёр нарийн урт яс буюу хулс зэргээр хийж хоол хавчин этэж идэх хэрэгсэл [Цэвэл 1966: 458] хоолны хэрэгсэл бегеед тууний нарийн урт шинжийг тусган -нцар4 (багасгах утгатай) дагавар залган ийм хэлбэртэй олон ЗYЙл нянгийн нэрлэлт буюу нэр томьёо бYтээсэн нь «Орос-монгол нэр томьёоны толь» 3 ботид 54 удаа янз бYрийн нийлмэл нэр томьёоны бYрэлдэхYYнд багтаж шинэ нэрлэлт YYCгэжээ.
В. Мен олон бYPДЭл хэсэгтэй эд эрхтний нэгэн хэсгийг нэрлэсэн нэр томьёо бYTЭЭCЭH байна. Тухайлбал, Элэгний хэлтэнцэр 'долька печеночная' (2), Уушигны хэлтэнцэр 'легочные дольки' (2), Уушигны хэлтэнцэрийн Yрэвсэл 'воспаление легких, лобулярная пневмония' (2) гэх мэтээр элэг уушгитай холбоотой нэр томьёонд хэрэглэж байна.
Эрдэмтэн О. Адьяа -нцар4, -цар4 дагавраар бYтсэн нэр томьёо нь ангаахын болон газар зYЙн салбарт тугалганцар (бабит), цахиранцар (кремнезем), савханцар (палочка), меегенцер (грибки) гэх мэт. Эдгээр нэр томьёо нь зевхен багасгасан утгаас гадна доромж утга илтгэнэ. Ер нь орос монгол хэлнээ ечYYxэн, бяцхан, ечYYxэн, бичил гэсэн утга илтгэнэ [Адьяа 2011: 101] гэх буюу эрдэмтэн Т. А. Бертагаев уг дагавраар багасгасан утгатай нэр томьёо бYтээхээс гадна YYCCЭн нэр томьёо нь тухайн ЗYЙлийн бYрэн бус шинжтэйг илтгэнэ [Бертагаев 1974: 195] гэсэн нь бидний авсан жишээтэй тохирч буй юм.
-гана4 дагавар
Энэ дагаврын утгын талаар Л. Болд «Энэ дагавраар ургамал, амьтны нэрийг заасан нэр yi YYC^ro. Жишээ нь: алтгана, харгана. Мен бYтсэн ургамал, амьтны нэрийг авч Yзвэл бас багассан утга илэрхийлдэг. Жишээ нь: хэдгэнэ — амьтан, зегийн аймгийн нэгэн ЗYЙл ялаа, батгана — амьтан нэгэн ЗYЙлийн ялаа, улаалзгана — ургамал, бееренхий улаан жимсгэнэтэй сеег ургамал, гичгэнэ — иш^й, газраар наалдан ургадаг олон наст ургамал гэжээ [Болд 1986: 92].
«Орчин цагийн монгол хэлний бYтээвэр судлал» бYтээлд уг дагаврын утгыг:
— Тухайн нэрийн дагуух ургамлын ЗYЙлийн утга. Жишээ нь: харгана, алтгана, жимсгэнэ, зээргэнэ, хадаасгана, азаргана, улаагана, чедергене гэх мэт.
— Мен идэвхгYЙ язгуураас энэ дагавраар YYCCЭн зэтгэнэ, зээргэнэ, гичгэнэ, хэдгэнэ, батгана, хулгана, долоогоно гэх мэт yic буй [Чоймаа 1997: 170]. Тэрчлэн алтаргана, агширгана, балчиргана, зажилгана (хонин зажилгана), чацаргана гэх мэт ургамлын нэрийг ч YYHД хамааруулж болох юм [Менх-Амгалан, Кан Шин 2014: 32] хэмээн ойролцоо утгаар тодорхойлжээ.
А. Уг дагаврын Yндсэн шинж нь нэр язгуур Yндсэнд залгаж тухайн юмын дагуу нэр YT бYтээдэг онцлогтой. Энэ шинж дараах нэр томьёонд уламжлагдан ирсэн байна.
Улаагана 'смородина красная лесная' (3), Хонхорт харгана 'чингиль серебристый' (3), Тэмээн харгана 'янтак' (1), Алтгана 'строение (стриж желтый)' (3) гэж тухайн ургамал, загасны нэрэнд улаан, хар, алт гэсэн енге заасан тэмдэг нэрийн шинжийг тодотгож -гана4 дагавартай нэр томьёо болжээ.
Харин Зээргэнэ (евс) (3) 'трава «эфедры»' хэмээх нэр томьёог энэ ангилалд хамаарна хэмээн Yзэхийн учир уг ургамал тод ногоон биш, хул шаргал енгетэй тул язгуур нь «зээрд» байсан байж болох юм. Хэлэхийн явцад «зээрд»-ийн -д гээгдэж «зээргэнэ»-тэй амьтан, ургамлын нэр YYCCЭн байж болох юм.
Морин зээргэнэ, Хошоон 'донник' (1), Намгийн зээргэнэ (ург) 'хвощ болотный' (1),
Халимагт зээргэнэ 'славка-черноголовка' (3).
Б. Уг дагавраар амьтан ургамлын хэлбэр ДYрсийг заан нэрлэсэн утгатай нэр томьёо бYтээжээ. Жишээлбэл: бутарсан, сархиатсан, гялтганасан шинжтэй ургамал, чулууг нэрлэх нь тYгээмэл байна.
Бударгана 'солянка' (1), вргест бударгана (ергест хамхуул) 'солянка сборная мяснаяЧ (2), Сархитгана 'полевка обыкновенная (серая)' (2), Лобелийн агширгана, цагаан агширгана 'чемерица лобеля' (2), Гялгана (загас) 'чебак' (1), Гялгана (чулуу) 'авгит' (1) зэрэг нэр томьёо нь «Орос-монгол нэр томьёоны толь»-ийн I ботид «бударгана» давтагдсан тоогоор 18 удаа тохиолдох бегеед гарал нь «бут+р» хэмээх дYрслэх язгуураас YYCЭлтэй.
Амьтны дуугарах дуу авиаг дууриан ^YYP ЦYYP хийх», «хэд хэд хийх» гэсэн язгуурт -гэнэ залгаж YYCCЭн ЦYYргэнэ 'саранча' (3), Хэдгэнэ 'шмели' (3) гэдгээс еер нэр томьёо тааралдсан^й.
В. Уг дагаврыг нэр Yгэнд залгаж тухайн ЗYЙлтэй тесеетэй гэсэн утгатай нэр томьёо бYтээсэн байдаг. Тухайлбал: Буурцгана (шар буурцаг) 'соя' (1), СYYгэнэ 'молочай' (1), Салаагана 'хориспора' (2) 5 удаа, Гичгэнэ 'лапчатка гусиная' (1), ШYYДэргэнэ (евс) 'трава «чистотел»' (3), Жимсгэнэ 'ягода' (1), Жимс, жимсгэний дарс 'вино' (1), Беерелзгенийн жимсгэнэ 'ягоды малины' (3) зэргийн буурцаганд буурцагт ургамлын шинж, CYYгэнэд CYYтэй юм шиг цагаан шYYC, жимсгэнэд жимсний шинж цем бий.
Г. Ургамал, загасны нэрэнд харь гаралтай Yгээс YYCЭлтэй -гана4 дагавартай
Yrc цeeнгYЙ байгааг Тавилгана (ургамал) 'таволга' (1), Суладай, нагана 'нагана' (раст.) (1) зэрэг нэр томьёоноос харж болох агаад монгол Yг биш шууд хуулбарлан монгол мэт болгосон нэр байна. Мен Адгана согос 'чебак амурский' (3), Явган тургана 'шелковица белая' (3), Ялам (мод), тургана 'шелковица' (3) зэрэг загас болоод модны нэр ч гарлын хувьд еер хэлнийх бегеед цаашид судлан узууштэй.
Уг дагаврын монгол хэлний Yгийн санд Yг бYтээх чадамж нь нэр томьёог бодвол харьцангуй идэвхгуй шинжтэй. Нэр томьёонд идэвхтэй хэдий ч Yгийн бYтцийг зерчин идэвхгYЙ язгуур, уйл язгуурт -гана4 дагаврыг залгаж бугээсэн нэр томьёо байгааг дурдвал, Зэржигэнэ 'славка' (3), Тарчигнаа зэржгэнэ 'славка-завирушка' (3), Булаагана, булаана 'смородина темнопурпурная' (3), Япон наймалтгана 'фатсия японская' (3), Ноорсгоно 'пухонос дернистый', Шигуу ноорсгоно 'пухон' зэрэг болно.
Бид судалгаандаа 120000 орчим нэр томьёог багтаасан «Орос-монгол нэр томьёоны толь» гурван боть толийг хэрэглэгдэхуун болгож, улмаар TextStat программаар тооцоолон судалгаа хийхэд -гана4 дагавраар бутсэн нэр томьёо давхардсан тоогоор 68 удаа тохиолдов.
-дан4 дагавар
«Орчин цагийн монгол хэл» бутээлд -лан4 дагаврыг нэрийн ундсэнд залгавал малын нас шудийг заасан жинхэнэ нэр уусгэнэ. Жишээ нь: хязаалан, шудлэн, соёолон гэх мэт. Мен хийсвэр утга бухий жинхэнэ нэрийг уусгэж болно. Жишээ нь: Тариалан, хурээлэн, дугуйлан гэх мэт [Орчин цагийн монгол хэл 1966: 80].
«Орчин цагийн монгол хэлний дагавар» бутээлд уг дагаврыг Тухайн уйлийн ур дунг, мен уг уйлийн болох орон заасан уг уусгэдэг. Жишээ нь: цатгалан, елсгелен.
-лан4 дагаврыг нэр угийн ард залгаж малын нас, шуд заасан нэр мен хийсвэр утгатай нэр уг бутээдэг боловч тийм биш соёол, хурээл мэтийн уйл угийн ундсэнд -н дагавар залгаж тухайн уйлийн ур дунг заасан нэр уг уусгэжээ. Жишээ нь: шудэл — шудлэн, дугуйл — дугуйлан, хурээ — хурээлэн.
Тухайн уйлийн ур дунг заасан хийсвэр нэр, мен бэлэг тэмдгийг заасан нэр уусгэнэ. Жишээ нь: баясгалан, жаргалан, амгалан, жавхлан.
Тухайн уйлийн болох байрыг заана. Жишээ нь: зуслан.
Yйлийн явц байдал, ур дунг харуулсан нэр уг уусгэнэ. Жишээ нь: исгэлэн, есгелен, цатгалан.
Yйлд ертех зуйлийг заана. Жишээ нь: хадлан, орчлон [Болд 1986].
«Орчин цагийн монгол хэлний бутээвэр судлал» бутээлд уг дагаврын утгыг
• Yйлийн дагуух шинж, телев байдал заасан утга. Жишээ нь: амгалан, жаргалан, сэргэлэн, баясгалан, хуслэн, елсгелен гэх мэт [Менх-Амгалан, Кан Шин 2014: 44].
• Yйлийн орны утга. Жишээ нь: зуслан, хадлан, орчлон гэх мэт гэжээ [Менх-Амгалан, Кан Шин 2014: 44].
-лан4 дагавраар дараах хоёр хэв
шинжийн нэр томьёо бутээнэ.
A. Нэр угийн ундсэнд залгаж, ур дун заасан нэр уг бутээнэ. Yyнд:
Газар тариалан 'земледелие' (1), Капиталист газар тариалан 'капиталистическое земледелие' (2), Газар тариалан ба ойн аж ахуй 'земледелие и лесоводство' (2), Таваарын газар тариалан 'товарное земледелие' (2), Тамхины тариалан 'табачная плантация' (2), Газар бодис зуйн хурээлэн, геофизикийн хурээлэн 'геофизический институт' (1), Хувийн газар тариалан 'частное земледелие' (2) гэсэн нэр томьёонд «тариалан» ендер давтамжтай, Ногоолон 'малахит' (1).
Б. Мал, амьтны нас хуйсийн нэрэнд тохиолдоно.
Хуудай (хязаалан) 'трехлетка' (1), Шудлэн азарга 'жеребец двухлетний' (2), Соёолон 'четрыхлетка'.
B. Yrä угэнд залгаж, тууний шинж телевийг заасан нэр томьёо уусгэнэ.
Исгэлэн хурган чих, жижиг хурган чих (Дааган чих) 'щавель малый' (2), Исгэлэн орчин 'среда кислая' (2), Исгэлэн ус 'вода кисловатая' (2), Гунзгий эсгэлэн 'подрез глубокий' (1).
Г. Yrä язгуурт залгаж уйлийн ур дунг заасан нэр уг уусгэнэ.
Хадлан 'сенокос' (1), Хадлангийн чичрэг 'лихорадка жатвенная' (1).
-ч, -чин дагавар
Л. Болд «Орчин цагийн монгол хэлний дагавар» (1986) бутээлдээ «Монгол хэлний -ч дагавар нь -чин дагаврын хувилбар агаад тухайн зуйлийг байнга болон тур эрхэлсэн хуний ажил мэргэжлийг заасан нэр уусгэнэ. Байнга буюу тур эрхэлсэн мэргэжлийг заасан нэр уг уусгэдэг. Жишээ нь: хегжимчин, тариачин, сумч, загасч.
Энэ дагавар угсаатан, ястны нэрийн бYтцэд нилээд оролцдог. Жишээ нь: хорчин „нум агсаж хоромсого зуугчид", захчин „анх овог, ястны нэр биш, торгууд зэрэг омгийн хэсэг иргэд харуулын алба гYЙцэтгэж захаар нутаглаж явсан учир ингэж нэрлэх болжээ".
-ч дагавар нь тухайн YЙлийг эрхэлдэг, мен уг ЗYЙлд дур идэвхтэйн санааг илтгэсэн нэр Yг уусгэнэ. Жишээ нь: ажилч.
-ч дагавар нь нийгэм улс терийн хэллэгт тухайн нэрийн дагуух онол Yзлийг баримталсан утга илэрхийлнэ. Жишээ нь: хувьсгалч — хувьсгалын онол ухааныг хэлбэрэлт^й баримтлан дэлгэруртэх ба тэр YЙл хэрэгт буцаж няцашгYЙ ЗYтгэгч хYн, онолч — онолд мэргэжсэн XYH.
Монголын судлалын ном зохиолоос Yзвэл энэ нь биеэ даасан хоёр еер дагавар биш, нэг дагаварын хоёр хувилбар гэж Yздэг. Гэтэл эдгээр дагавар нь нэгийнхээ тохиолдох газар негее нь тохиолдож байгаагийн гадна яг адил утга илэрхийлэх^й байна. Жишээ нь: ажилч — ажил YЙлдвэрт шамдуу хичээнгуй, ажилчин — нийгмийн тодорхой ангийг заасан нэр. Иймээс монгол хэлний Yг бYтээх дагаврыг судалсан зарим бYтээлд -чин, -ч дагаврыг биеэ даасан хоёр еер дагавар болгон оруулж байна. Харин бид энэ удаад уул дагавруудыг нэг дор оруулахдаа уул дагаврыг авч ууссэн Yгийн утга ойролцоо байдалд тулгуурлав» [Болд 1986: 14] гэсэн утга нь:
A. Байгалийн ухаан салбарт нэр Yгэнд -чи, -чин дагаврыг залгаж ажил мэргэжил заасан нэр уусгэнэ. Агтач (адуучин) 'конюх' (2), Агтчин, адуучин 'табунщик' (2), Аж ахуйн эрхлэгч 'заведующий хозяйством' (2) гэх мэт.
Харин Ажилчин зегий 'пчела рабочая' (2) хэмээх нэр томьёог хYний ажил хеделмер эрхэлдэг шинжтэй адил уурэгтэй тул утга шилжуулэн нэрлэсэн хэрэг юм.
Б. Тухайн амьтныг юунд дуртайгаар нь нэрлэхдээ -ч дагаврыг хэрэглэсэн тохиолдол байна. Жишээбэл: Алимны балч шавьж 'медведка яблочная' (2), Алимны хервегч цох 'жук златка яблочная' (2), Алимын цэцэгч цох 'жук цветоед яблочный' (2), Азийн навчич цох 'жук листоед азиатский' (2) зэрэгт баланд, цэцгэнд, навчинд дуртайгаар нь ийнхуу нэрлэжээ.
B. Байгалийн ухааны галавын нэрэнд «гал» хэмээх язгуурт -чин дагавар залгаж «галчин» хэмээх шинэ нэр томьёо бYтээсэн байна. Энэ нь «Орос-монгол нэр томьёоны толь»-ийн нэгдYгээр ботид 20, хоёрдугаар
ботид 20, гуравдугаар ботид 13 давтагдсан тоогоор нийт 53 ийм нэр томьёо байна.
Атриашлын химмерийн галчин Ye 'киммерийская эпоха скаладчатости' (2)
Местлийн дараах галчин Ye 'последниковая эпоха' (2)
Тектоник ергегдлийн галчин Ye 'эпоха тектонических поднятий' (2)
Местлийн хожуу галчин Ye 'позднеледниковая эпоха' (2) гэх мэт. -ч дагавар нь -чин дагаврын хувилбар шинжтэй бегеед нэр томьёонд бYрэнхийч — бYрэнхийн багваахайн терел [Дэлэнтний ангилал ЗYЙ 2003: 11], Yлийч- [Дэлэнтний ангилал ЗYЙ 2003:18] Мэхээрч оготно [Дэлэнтний ангилал ЗYЙ 2003:19] гэх мэтээр ерген хэрэглэжээ. -С, -ein дагавар нь байнга буюу тYP эрхэлсэн мэргэжлийг заасан нэр Yг уусгэдэг хэмээн тэмдэглээд гол телев нэр Yгээс нэр Yг бYтээх YYPЭгтэйг онцолжээ. Дээрх хоёр Yгийн Yлийч гэдэг нь Yлий хийдэг гэсэн утга байдаг бол бYрэнхийч гэхэд бYрэнхий эрхэлдэг гэсэн утга илтгэх тул тохиромж^й юм.
-ынх5, -ынхан5
«Орчин цагийн монгол хэлний бYтээвэр судлал» бYтээлд уг дагаврын утгыг «хураасан хам олны утгатай. Жишээ нь: ахынхан, шумуулынхан, хануурынхан гэх мэт» [Менх-Амгалан, Кан Шин 2014: 32] хэмээн тэмдэглэжээ.
Байгалийн ухааны нэр томьёо тYYний дотор ургамал, амьтны нэр томьёонд ЗYЙлийн ангиллыг нарийвчлан баримталж, уртий Yрээр нэр томьёо нь дэлхийн ангилалтай дYЙцэж явдаг онцлогтой. Энэ ангиллын ангийн нэрийг -ууд2 нехцелеер (дэлэнтнYYД), багийн нэрийг -тан4 дагавраар (туулайтан), овогийн нэрийг -ынхан, -ынхон, -ийнхэн тегсгелеер (зарааныхан) жигдэлж, терлийг дан Yгээр (хYДэр) байхаар жигдэлсэн байна.
А. Хехтен судлаач С. Дуламцэрэнгийн боловсруулсан «Дэлэнтний ангилал 3Y^ ангилбарын монгол нэр томьёо» (2003) бYтээлд овогийн нэрийг -ынхан, -ынхон, -ийнхэн тегсгелеер жигдэлж Зарааныхан, Чацуулиныхан, ЖевYYгийнхэн,
Багваахайнхан, Огдойнхон, Хэрмийнхэн, Минжийнхэн, Шишгийнхэн, Хулганыхан, Унтаахайнхан, Хулганцарынхан,
Алагдааганыхан, Баавгайнхан, Суусрынхан, Адууныхан, Тэмээнийхэн, Гайханхан, Тугайлмайтныхан гэх 18 овгийн нэрийг энэ дагавраар жигдлэн оруулсан байна.
Б. Мен уг дагавраар нэг бус нутагт хамаарах амьтан, хун зэргийг заасан нэр томьёо бутээнэ. Жишээбэл,
Ёроолынхон 'бентос; донные животные и растения'[БАМРС 2001: 140] (1), Азийнхан 'азиаты' (1), Суунга ёроолынхон 'сиенит; магматическая плутоническая горная порода среднего состава' (3), Уг нутгийнхан 'туземец' (2), Уугуул нутгийнхан 'автохтоны' (2) гэх мэтээр «Орос-монгол нэр томьёоны толь»-д 11 удаа байх 3 дэвтэрт яг адил нэр томьёог хэвээр авсан байна.
-цаг4дагавар
«Орчин цагийн монгол хэл» (1966) бутээлд энэ дагаврын талаар дурдаагуй бол эрдэмтэн Л. Болд «-цаг4 дагавар авч ууссэн шинэ уг нь багасгасан мен ул тоомсорлосон утгатай нэр уг байна. Жишээ нь: оронцог
— юмыг голон дооршоож егуулэх, довцог
— ов тев ендерхен газар гэхдээ довоос арай жижиг. -цаг4 дагаврын тусламжтайгаар ууссэн шинэ угуудийг уул анхдагч ундэстэй нь харьцуулан узвэл багассан биш, еер утга илэрхийлэх нь олонтаа байна. Жишээ нь: бемберцег „жижиг бембер гэсэн утга илэрхийлээгуй харин дэлхий, нарт гариг, газар гэсэн утгатай байна", мерегцег „газрын тохойрсон мегуу эрэгцэг"» [Болд 1986: 87] гэжээ.
«Орчин цагийн монгол хэлний бутээвэр судлал» (2014) бутээлд
• Хэлбэр байдлыг багасган адилтгасан утга. Жишээ нь: эрэгцэг, довцог, мерегцег, товцог гэх мэт.
• Юмын шинжийг адилтгасан утга. Жишээ нь: зээрэнцэг, бееренцег, бемберцег, хонхорцог, хэнхэрцэг, тунгэрцэг гэх мэт.
• Юмын шинжийг чамлан буруулсан баймж утга. Жишээ нь: оронцог, холимцог, гяланцаг, паланцаг, янгирцаг гэх мэт.
• Мен идэвхгуй язгуураас ууссэн оорцог, аарцаг, долгомцог, тоорцог, хайрцаг, буурцаг гэх мэт олон уг байх бололтой [Менх-Амгалан, Кан Шин 2014: 32].
А. Аливаа юмыг тестэй шинжээр адилтган багасгасан утгатай нэр томьёо бутээнэ. Жишээ нь:
Yрийн довцог 'семенной холмик' (1)
Бэрийн довцог 'бэровские бугры' (1)
цетон, цуунцаг 'ацетон' (1)
Довцог, болдруу, товгор 'бугор' (1)
Дервен товцог 'четыреххолмие' (1) Шултэнцэг, гистони 'гистони' (1) Б. Шинж чанар бууруулж нэр томьёо бутээсэн нь оновчтой бус байна. Холимцог гэхээр ямар ч хамаагуй юмыг хольсон гэсэн утга илтгэж байна. Тухайлбал: Махтай холимцог 'винегрет мясной' (1), Ногооны холимцог 'винегрет из овощей' (1) гэх мэт.
В. Мен багасгасан утга бухий Бакхардтын хонгорцог бемт
'стафилококковое импетиго' (1), Хонгорцог хегц 'кладаспориум' (1), Хонгорцог хегц 'плесень гроздевидная' (1), Хонгорцог, Сулжмэл сав 'корзинка' (1), Хонхолцог 'термопсис ланцетолистный' (1) зэрэг нэр томьёо бутээсэн нь бий.
--ж, -^жин дагавар
«Орчин цагийн монгол хэл»-д (1966) -ж / -жин дагавар нэрийн ундсэнд залгаж малын эм хуйсийг заан узуулсэн жинхэнэ нэр уусгэнэ. Жишээ нь: Гуна — гунж, дене — денж гэх мэт [Орчин цагийн монгол хэл 1966: 79].
«Орчин цагийн монгол хэл» бутээлд» (1997) -жин, -ж дагавар нь дунд уеийн монгол хэлэнд голдуу хуний нэр бас овог аймгийн нэрэнд хэрэглэгдэж байсан тусгай нэрийн дагавар, «-жин» нь эм хуйсийг, «-дай» нь эр хуйсийг илтгэж байжээ. Жишээлбэл: Баргужин гэвэл барга аймгийн эмэгтэйг, Баргудай гэвэл барга аймгийн эрэгтэйг заадаг байжээ. Орчин цагийн монгол хэлэнд малын эм хуйс заасан цеен угэнд улдсэн бутээлч бус дагавар юм. Жишээ нь: гуна — гунжин, дене — денежин [Орчин цагийн монгол хэл 1997: 168].
Тус дагавар бол нэрээс уйл уусгэх -ж дагавар дээр нехцел уйлийн «-н» нехцел залгаж бутсэн нийлмэл дагавар бегеед голдуу цаг улирлыг заасан нэр угээс тухайн цаг хугацааны турш гэсэн санааг илтгэх нэр уг бутээнэ. Жишээ нь: едер — едержин, шене — шенежин, евел — евелжин гэх мэт.
А. -жин дагавраар угийн сангийн утга болох эм хуйсийг илгэсэн утгаас огт еер эрдэс чулуулгийн нэр томьёо уусгэсэн нь евермец.
Амфиболт харлагжин 'амфибовое габбро'(2)
Анарт асмалжин 'диорит гранатовый'
(2)
Андалузитын эвэржин 'андалузитовый роговик' (2)
Молибдений Анзанжин 'молибдент Анзант' (2)
Асмалжин порфир 'порфир диоритовый' (2)
Асмалжин аплит 'аплит диотривый' (2) Асмалжин занар 'сланец диоритовый' (2)
Асмалжин лимбургит 'лимбургит диоритовый' (2) Асмалжин, диорит 'диорит' (2) Асмалжины латерит 'латерит диоритовый' (2)
Божин элсэн чулуу 'песчаник аркозовый' (2)
Божин 'арцоз (аркозовый песчаник)' (2) Божин гнейс 'гнейс аркозный' (2) Божин херзен 'аркозовый конгломерат' (2)
Божин элсэн чулуу 'аркозовый песчаник' (2) +3
Божмог шарилж 'полынь сизая' (2) Боржин трахит 'трахит гранитовый' (2) Боржин YЙрмэг 'дресва гранитная' (2) +16
Босоожин 'змейка длинная' (2) Беелжин чулуу 'камень рвотный' (2) БYДYYн мехлегт хорголжин гялтага 'блеск грубозернистый свинцовый' (2) Ванадий, менгелжин 'ванадий' (2) Висмут, ягаанжин 'висмут (биесмит)' (2)
Гаваржин 'камфорозма' (2) Молоржин 'топазолит' (2) Ногооворжин, глауконт 'глауконититы' (2)
Танан чулуу, эржин 'арагонит' (2) Тунгалаг шохойжин 'прозрачный кальцит' (2)
Аранжин эрдэс 'самородный минерал' (3)
Беен аранжин 'самородок' (3) гэх зэргээр «Орос монгол нэр томьёоны толь»-ийн хоёрдугаарт 45 удаа тохиолдож буй нь дагавраар жигдэруулэн нэр томьёо тогтоож болохыг харуулсан жишээ юм.
Б. Амьтны эм хYЙс заасан утгаар мен хэрэглэгдэнэ.
Эм оймжин 'кочедыжник женский' (2), Оймжин 'кочедыжник городчатый' (2) гэсэн амьтны нэрээс еер жишээ тааралдсашуй нь хангалт^й байна.
В. Ургамлын нэрэнд нэг ЗYЙлд багтах ургамлуудыг хооронд нь ялгахын тулд
яргуйжин 'ветреница' (3), ацан яргуйжин 'ветреница вильчатая' (3), сэгсгэр яргуйжин 'ветреница длиноволосая' (3), оройн яргуйжин 'ветреница лесная' (3) гэж оноосон «яргуй» гэдэг язгуурт залгаснаас
еереер тохиолдоо^й юм.
Байгалийн ухааны нэр томьёоны бYрэлдэхYYн дэх -жин дагавартай Yгийг ажиглавал гол телев YYCмэл бус «шохой», «бор», «хоргол» зэрэг язгуурт -жин дагавар залгаж бYтээх нь тYгээмэл агаад уг дагаврын емне зевхен тэмдэг нэрийн -вор дагавар тохиолдож «ногооворжин» хэмээх нэр томьёо бYтээжээ.
-лж, -лжин дагавар
Уг дагаврыг «Орчин цагийн монгол хэл» (1966) бYтээлд дурдаа^й. Л. Болд «-лжин (-лжи) гэсэн хэлбэртэй бегеед зарим ургамал, амьтны нэр YYcrero. Шар — шарилж, бор — боролж, тэмээ — тэмээлж. Хэрэв энэ дагаврыг тооны нэрэнд залгавал хэмжих ухааны зохих дYрсийн нэр заасан тэмдэг нэр YYcro, гурвалжин, дервелжин. <...> Орчин цагийн монгол хэлэнд энэ дагавар бYтээц багатай хэрэглэгддэг. Энэ дагаврыг авч YYCCЭн y^ot утгын талаас нь нягтлан дор дурдсан хэсэгт хуваан Yзэж болох юм. -лж дагаврыг нэрийн Yндсэнд залгаж, ургамал амьтны нэр YYcrero. Шарилж — цэцгийн язгуурын нэг терлийн ургамлын нэр. Гурвалж — усанд ургадаг гурвалжин иштэй нэг ЗYЙл евс» [Болд 1986: 91].
Ц. Энербаян «-лж (лжин) тоонолж, шарилж, гурвалжин» [Энербаян 2004: 26] гэсэн бол «Орчин цагийн монгол хэл»-д [Орчин цагийн монгол хэл 1997] «Нэрийн язгуурт залгаж, уг нэрийн хэлбэр шинж бYхий амьтан, юмыг заасан нэр yi бYтээнэ. Жишээ нь: улаан — улаалж, бор — боролж, евее — евеелж».
Ю. Менх-Амгалан, Кан Шин нарын «Орчин цагийн монгол хэлний бYтээвэр судлал» (2014) бYтээлд:
— Тоо, ДYPC заасан юмын утга. Жишээ нь: гурвалж(ин), дервелж(ин), тэвхэлж(ин), тавалж(ин), тоонолж(ин), загалмайлжин, хорголж(ин), хошуулж(ин), сараалж(ин)... гэх мэт.
— Тухайн енге ЗYC, хэлбэр ДYPC бYхий амьтны нэрийн утга. Жишээ нь: бYвээлж, бYвээлжин, евеелж, евеелжин.
— Тухайн енге ЗYC, хэлбэр бYхий ургамлын нэрийн утга. Жишээ нь: улаалж, шаралж, боролж, хургалж гэх мэт [Менх-Амгалан, Кан Шин 2014: 30].
A. Хэлбэр ДYрсээр нь нэрлэж нэр томьёо бYтээсэн
Тоонолжин цэцэгтэн 'крестоцветные'
(2)
Сааралжин навчин цэцэг 'марьянник дубровый (иван-да-марья)' (2)
Ойн хевхелжин 'лемминг лесной' (1) Хорголжин гялтгана 'галенит (свинцовый блеск)' (1)
Хорголжин хонд 'свинцовый сурик' (1) Хорголжит урвалж цаас 'бумага реактивная свинцовая' (1)
Хорголжны давс (плумбат) 'плумбаты' (1)
Шоргоолжин хатиг 'фурункулез' (2) Тэмээлжин хяруул 'строкофил' (3) гэх мэт.
Б. Тооны нэрэнд -лжин дагавар залгаж бутээсэн
Шоо дервелжин 'кубовидный' (2) Гурвалжин беем 'ядро треугольное' (2) Гарляндын гурвалжин 'треугольник Гарлянды' (3) Зургаалжин 'гексаго' (2) В. Энгеер нь нэрлэж нэр томьёо уусгэсэн
Алтайн шарилж 'полынь алтайская' (2) Ямаан шарилж 'полынь метёлчатая' (2) Цагаалжин аврага загас 'акула голубая'
(2)
Шевгер улаалж 'белоус торчащий' (2) гэх мэтээр «Орос-монгол нэр томьёоны толь»-ийн хоёрдугаар дэвтэрт [ОМНТТ 1970] ээрэм, цагаан, царвант, хар хожуу, хонин, ухэр зэрэг тодотголтой шарилж 76 удаа тохиолдоно.
Галт хэмхдэст асмалжин 'диорит порокластический' (2)
Менгелж, Менгелжин, аргиназ 'аргиназа' (1)
Стронцгийн эржин 'стронциовый арагонит' (2) (моссотит)
Суурилаг асмалжин 'диорит основной'
(2)
-дзай дагавар
Энэ дагаврын талаар орчин цагийн монгол болон бусад тусгайлан судалсан бутээлуудэд тууний утга, гарал зэргийг дурдаагуйгээс харвал угийн санд тедийлен идэвхтэй дагавар биш бололтой.
А. Энге зус заасан бор, цагаан, ногоон, ягаан зэрэг тэмдэг нэрэнд уг -лзай дагаврыг залгаж тухайн енгетэй амьтан, ургамлын нэр томьёо уусгэнэ.
Цагаалзай 'нивяник, поповник' (2) Yyлэн боролзой болжмор 'жаворонок полевой' (2)
Царгиа шар ногоолзой 'зеленчук' (2) Ногоолзой 'чиж' (3)
Дагуур цагаалзай хи лим 'калуга дальневосточная' (2) Ягаалзай 'брайя' (2) Боролзой нарсан евс, зур евс 'пижма сибирская' (1) гэж евсийг нэрлэсэн бол Боролзой хайлгана 'альбатрос дымчатый' (2) гэж нэг зуйл цахлай шувууг «боролзой» хэмээх адил угээр оноосон агаад шувуу болон евсний енге нь тесеетэй тул ийм нэр томьёо уусчээ.
Б. Тухайн амьтан хэлбэр дурсийн хувьд тестэй амьтныг тухайн нэрэнд нь -лзай3 дагавар залгаж нэр томьёо бутээжээ. Шоргоолжтой тестэй амьтныг шоргоолзой, могойтой тестэй шувууг моголзой гэж нэрлэх жишээтэй.
Шоргоолзой тоншоохой 'вертиголовка (или вертишейка)' (2)
Моголзой шувуу 'анхинга' (2) Балайлзай гуят царцаа 'кобылка бахчевая' (2)
Мен уг дагавраар нэр томьёо бутээсэн жишээнээс харвал угийн язгуур нь тодорхой бус Нуцгэн урт Шадалзай 'рохелия голоплодная' (3), Тумэлзэй чавга 'спаржа клубеньковая (Спаржа кохинхинская)' (3) зэрэг нэр томьёо байна.
«Орос-монгол нэр томьёоны толь» гурван ботид давхардсан тоогоор нийтдээ 27 удаа -лзай3 бухий уг тохиолдоно. Тууний дотор цагаалзай гэдэгтэй нэр томьёо 7 удаа тохиолдоно.
Бидний судлан узсэн эдгээр дагавар нь нэр томьёо бутээхдээ угийн сангийн утгын талаасаа ергежсен -ийнхан, мен нэг л утгаар хэрэглэгдэх -гана, нэр томьёоны тусгай уурэгтэй -тан болсон бегеед нэр томьёоны давтамжийг тодорхойлсноор хэрэглээний хурээг тодруулан цаашид нэр томьёо зохиоход хэрэглэх боломжтой.
ЛИТЕРАТУРА / REFERENCES
Адьяа 2011 — Адьяа О. Сопоставительное терминоведение. Улаанбаатар: Бемби сан, 2011. 173 х. [Adyaa O. Sopostavitel'noe terminovedenie [Comparative terminology]. Ulaanbaatar: Bembi San, 2011. 173 p. (In Rus. and Mong.)]
БАМРС II 2001 — Большой академический монгольско-русский словарь / отв. ред. Г. Ц. Пюрбеев. Т. 2. Д-О. М.: Academia, 2001. 536 с. [Bol'shoy akademicheskiy mongol'sko-russkiy slovar' [Great Academic Mongolian-Russian Dictionary]. G. Ts. Pyurbeev (ed.). Vol. 2. Д-О. Moscow: Academia, 2001. 536 p. (In Mong. and Rus.)]
Бертагаев 1964 — Бертагаев Т. А. Синтаксис современного монгольского языка в сравнительном освещении: Простое предложение. М.: Наука, 1964. 280 с. [Bertagaev T. A. Sintaksis sovremennogo mongol 'skogo yazyka v sravnitel 'nom osveschenii: Prostoe predlozhenie [Modern Mongolian syntax in a comparative perspective : the simple sentence]. Moscow: Nauka, 1964. 280 p. (In Rus.)]
Бертагаев 1974 — Бертагаев Т. А. Лексика современных монгольских литературных языков. М.: Наука, 1974. 382 с. [Bertagaev T. A. Leksika sovremennykh mongol 'skikh literaturnykh yazykov [Literary vocabulary of contemporary Mongolic languages]. Moscow: Nauka, 1974. 382 p. (In Rus.)]
Болд, Цэвээнмядаг, Болдбаатар, Майнжаргал 2007 — Болд А., Цэвээнмядаг Н., Болдбаатар Ш., Майнжаргал Г. Монгол орны шувууны ЗYЙлийн нэрийн арван хэлний толь бичиг. Улсын нэр томьёоны бичиг. № 2 (150), Улаанбаатар: УХУ, 2007. 180 х. [Bold A., Tseveenmyadag N., Boldbaatar Sh., Maynzhargal G. Mongol orny shuvuuny züyliyn neriyn arvan khelniy tol ' bichig [A ten-language dictionary: names of birds]. Ulsyn ner tom'eony bichig (National terminology papers). No. 2 (150). Ulaanbaatar: UKhY, 2007. 180 p. (In Mong.)]
Болд 1986 — Болд Л. Орчин цагийн монгол хэлний дагавар. Улаанбаатар: УХY, 1986. 132 х. [Bold L. Orchin tsagiyn mongol khelniy dagavar [Modern Mongolian: word-forming affixes]. Ulaanbaatar: UKhY, 1986. 132 p. (In Mong.)]
Дэлэнтний ангилал ЗYЙ 2003 — Дэлэнтний ангилал ЗYЙ, ангилбарын монгол нэр томьёо. Боловсруулсан С. Дуламцэрэн // Улсын нэр томьёоны комиссын мэдээ. № 148. Улаанбаатар: УХУ, 2003. 72 х. [Delentniy angilal zyy, angilbaryn mongol ner tom'eo. Bolovsruulsan S. Dulamtseren [Mongolian mammal classification terminology]. Ulsyn ner tom'eony komissyn medee (Bulletin of the State Terminological Commission). No. 148. Ulaanbaatar: UKhY, 2003. 72 p. (In Mong.)]
Менх-Амгалан, Кан Шин 2014 — Менх-Амгалан Ю., Кан Шин. Орчин цагийн монгол хэлний бYтээвэр судлал. II боть. Улаанбаатар: Соёмбо принтинг, 2014. 382 х. [Mönkh-Amgalan YU., Kan Shin. Orchin tsagiyn mongol khelniy byteever sudlal [Modern Mongolian morphology]. Vol. 2. Ulaanbaatar: Soembo Printing, 2014. 382 p. (In Mong.)]
ОМНТТ 1964 — Орос-монгол нэр томьёоны толь. I боть. Улаанбаатар: Улсын хэвлэлийн
газар, 1964. 560 х. [Oros-mongol ner tom'eony tol' [Russian-Mongolian terminological dictionary]. Vol. 1. Ulaanbaatar: State Publ. House, 1964. 560 p. (In Rus. and Mong.)] ОМНТТ 1970 — Орос-монгол нэр томьёоны толь. II боть. Улаанбаатар: Улсын хэвлэлийн газар, 1970. 1106 х. [ Oros-mongol ner tom'eony tol' [Russian-Mongolian terminological dictionary]. Vol. 2. Ulaanbaatar: State Publ. House, 1970. 1106 p. (In Rus. and Mong.)] ОМНТТ 1979 — Орос-монгол нэр томьёоны толь. III боть. Улаанбаатар: Улсын хэвлэлийн газар, 1979. 740 х. [Oros-mongol ner tom'eony tol' [Russian-Mongolian terminological dictionary]. Vol. 3. Ulaanbaatar: State Publ. House, 1979. 740 p. (In Rus. and Mong.)] Орчин цагийн монгол хэл 1966 — Орчин цагийн монгол хэл. Улаанбаатар: Улсын хэвлэлийн газар, 1966. 336 х. [Orchin tsagiyn mongol khel [Modern Mongolian]. Ulaanbaatar: State Publ. House, 1966. 336 p. (In Mong.)] Орчин цагийн монгол хэл 1997 — Орчин цагийн монгол хэл. Улаанбаатар: Улсын хэвлэлийн газар,1997. 440 х. [Orchin tsagiyn mongol khel [Modern Mongolian]. Ulaanbaatar: State Publ. House,1997. 440 p. (In Mong.)] Энербаян 2004 — внербаян Ц. Орчин цагийн монгол хэлний yi ЗYЙ. Улаанбаатар: УХУ, 2004. 235 х. [Önörbayan Ts. Orchin tsagiyn mongol khelniy üg zyy [Modern Mongolian morphology]. Ulaanbaatar: UKhY, 2004. 235 p. (In Mong.)] УНТКМ 1962 — Улсын нэр томьёоны комиссын мэдээ. № 50. Улаанбаатар: ШУАХ, 1962. Ургамлын зарим нэр томъёо. 15 х. [Ulsyn ner tom'eony komissyn medee (Bulletin of the State Terminological Commission). No. 50. Ulaanbaatar: ShUAKh, 1962. Urgamlyn zarim ner tom"eo [Some plant denoting terms]. 15 p. (In Mong.)]
Цэвэл 1966 — Цэвэл Я. Монгол хэлний товч тайлбар толь. Улаанбаатар: Улсын хэвлэлийн хэрэг эрхлэх хороо, 1966. 913 с. [Tsevel Ya. Mongol khelniy tovch taylbar tol' [A concise dictionary of Mongolian]. Ulaanbaatar: State Publ. House, 1966. 913 p. (InMong.)] Чоймаа 1997 — Чоймаа Ш. нар. Орчин цагийн монгол хэл. (Их дээд сургуулийн оюутан, багш нарт зориулав). Уг бYтэх ёс. Улаанбаатар: МУИС-ын хэвлэх. 214 х. [Choymaa Sh. et al. Orchin tsagiyn mongol khel. (Ikh deed surguuliyn oyuutan, bagsh nart zoriulav). Üg bütekh es [Modern Mongolian (a study book for university students and lecturers). Word-formation rules]. Ulaanbaatar: National University of Mongolia, 1997. 214 p. (In Mong.)].
UDC 811.512.3
Some Mongolian Term-Forming Suffixes: Frequency of Use and Application
Gerelma Guruuchin 1
1 Ph.D. in Philology, Professor, Head of Department of Applied Linguistics, Institute of Language and Literature, Mongolian Academy of Sciences (54A, Zhukov Avenue, Ulaanbaatar, 13330, Mongolia). ORCID: 0000-0001-53160233. E-mail: g_mgl2003@yahoo.com
Abstract
The article calculates the meanings and frequency use of some Mongolian term-forming suffixes by the aid of TextStat program.
The present paper deals with meanings, functions, frequency and application of some Mongolian term-forming suffixes, such as -тан4, -нцар2, -гана4, -лзай3, -ж, -жин, -ч, -чин, -ийнхан2. The study examines terms to denote plants, animals, minerals and geological objects related to natural sciences in the Russian-Mongolian Terminological Dictionary (editions of 1964, 1970, and 1979) containing 120,000 terms.
The study includes two main sections. Firstly, it summarizes works by scientists to have studied the meanings of the suffixes mentioned above, and examines which of the meanings are more frequently used to create terms. Among the scientists who have investigated the Mongolian suffix -тан, T. A. Bertagaev described its meaning as follows: 1. 'massive', e.g., цэргийн эрхтэн 'military authorities, militarists'; 2. 'singular / plural', e.g., цагаантан 'white guardsman, white guardsmen; 3. 'singularity', e.g., сэхээтэн 'intellectual'. In term formation, -тан4is commonly used to create terms denoting plant and animal species. For example, in animal names — 6umYY тууртан 'odd-toed ungulates' (1); in plant names — Луулийн язгууртан 'Chenopodiaceae'; in names of microorganisms — багц шилбYYртэн 'lofotrihi' (1); in bird names — жигYYртэн 'birds', etc.
The suffix -нцар is primarily used to form terms with meaning 'diminutive', e. g., ]ндсэнцэр 'small root', навчинцар 'leaflets' (7); and meanings of similarity, e.g., манинцар 'hermaphroditism' (3), болронцор чулуу 'quartzite' (2), and the meaning 'piece of a big thing', e. g., элэгний хэлтэнцэр 'hepatic lobule' (2), etc. Thus, those are suffixes used for semantic extension of the vocabulary.
The study also reveals that the suffix -гана4 contains 5 different meanings when it comes to term formation: a) the suffix is mostly added to a noun to create one characterized by specific terminology of the subject. For example,улаагана 'red currant' (3), хонхорт харгана 'cingil silver' (3), алтгана 'golden karagana'; b) it is used to create terms denoting shape and form. For example, вргвст бударгана (вргвст хамхуул) 'Salsola pestifera Nels' (2); c) it is added to onomatopoetic words imitating animal sounds, such as tsuur tsuur, hed hed to create corresponding terms. For example, цYYргэнэ 'locust' (3), хэдгэнэ 'wasp' (3), etc. d) it is used to create term with the meaning of similarity. For example, CYYгэнэ 'Euphorbia'' (1), салаагана 'chorispora' (2), гичгэнэ 'Potentilla bifurca' (1), e) it is added to roots of loan words to create new plant and fish names. For example, тавилгана — (tavolga + гана) (1), Суладай, нагана — Нагана (Suladai, Nagana — Nagana) (1), etc.
The second section of the paper mainly focuses on the frequency of the suffixes -тан4, -нцар2, -гана4, -лзай3, -ж, -жин, -ч, -чин, -ийнхан2 in the Russian-Mongolian Terminological Dictionary analyzed using the TextStat corpus linguistic software. The study concludes the suffix -тан4 to be traced 292 times in the structure of single and compound terms; -нцар — 218; -гана — 68; -ч, -чин — 53; -ж, -жин — 45; -ийнхан — 11.
Keywords: word-forming suffixes, formative terms, frequency use of suffixes, applied linguistics, changes of meanings
