Бурят-монголы: нагаса «Золотого рода» Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

УДК 392.317

А 99 © Самбуу Аюрын

БУРЯТ-МОНГОЛЫ: НАГАСА «ЗОЛОТОГО РОДА»

Данная статья посвящена исследованию генеалогии рода Чигисхана в контексте его родства с бурятами. Автор анализирует средневековые категории родства по материнской лини у монголов. Ключевые слова: род, Буряты, нагаса, родство.

Samboo Auriin

BURYAT-MONGOLS AS A NAGASA OF GOLDEN LINEAGE

This article is devoted to genealogy of Genghis-khan lineage in context of relation with Buryats. The author is analyzing Mongolian middle ages category of relationship in mothers lineages. Keywords: lineage, Buryats, rngasa, relationship.

20-р зуунд манай монгол Yндэстний талаар элдэв янзын мэдээлэл оро-сын болон гадаадын хэвлэлд их гардаг бичигддэг байсныг бид мэднэ.

Тухайлбал, Монголчууд дэлхийг эзлэн турэмгийлж улмаар дэлхийн соёл иргэншлийн хегжил цэцэглэлийг CYЙтгэж бусниулсан гэж бичиж ир-сэн. Харин саяхнаас энэ нь еерчлегдеж монголчууд дэлхийн хегжил цэ-цэглэлтийг тYргэтгэж егчээ гэж бичдэг болсон байгаа.

Эртний Монголчууд бол улаан, шар Yстэй, цэнхэр, ногоон нYДтэй бай-сан. Харин одоогийн Монголчууд бYгдээрээ Хятад, Солонгос, Манжийн эрлийз мен гэж бичсэн ЗYЙл гарч байв. Тэгээд зогсоо^й бас энэ монголчууд европ царайтай байсан эртний казахуудыг эзэлж улмаар тэднийг ази царайтай болгосон гэсэн мэдээ хYртэл гардаг байлаа. (С. Кержавин, 2009), (Сабитов, 2010)

Бас, "Буриад" нь Монголчуудтой гарал ууслийн ямар нэгэн холбоо хамсаа байх^й, тэд бол Сибирийн олон овог омог Саха, Чукчи, Ненец, Эксимос хийгээд месен далайн цаатангууд, агнуурын тэнгисийн загасчин, хевч тайгын хэрэмчин, Амарын хязгаарын хамниганууд еер хоорондоо холилдон CYлэлдэж тэдний дундаас Буриад гэдэг шинэ Yндэстэн гарч ир-сэн мэтээр туухэн Yнэнийг серж бичсэн ЗYЙл гарсан нь бий. Тэгээд Буриад гэдэг нэр нь оросын братские люди гэсэн Yгнээс гаралтай гэж бичиж байв. (С. Баясгалан, 2011). Тиймийн учир гээд буриад-монгол гэж байсан нэ-рийн монгол гэдгийг нь зарлигаар хасуулж байсан.

Бас Буриадуудыг Чингэсийн байлдан дагуулалтад ертен эзлэгдээд Монголын феодалуудын дарлал доромжлолыг амсаж байснаа их Оросын ард тYмний ачаар эрх челеегее олж 1727 онд Хаант Орост "Сайн дураараа даган орсноор тэд мехлийн аюулаас ангижирсан" гэсэн мэдээ хYртэл гарч байсан.

Ийм нийтлэл мэдээллээс болж Буриадууд нь монголоос еер гарал уг-саатай гэсэн ойлголт хаа сайгYЙ бий болж тэр 6yy хэл манай Монголын залуучуудад ч энэ бий, одоо хYртэл зарим залуус ийм ойлголттой байсаар

байна. YYнийг Монголын нэрт яруу найрагч Чойномын бичсэн нэгэн най-раглал батална гэж бодном. Тэр еерийн "Буриад" гэдэг алдарт найраглал-даа буриад нь тунгус хамниган, ойн иргэд олны дундаас ууссэн мэт ойл-голт егч бичигдсэн байдаг.

Одоогийн буриад монголчууд бол монгол Yндэстний нэг хэсэг гэдэг нь тодорхой боловч ийм ойлголт явсаар байдаг юм.

Монгол Yндэстний хамгийн хойт хэсэг болох одоогийн буриад гэж нэр аваад явж байгаа буриад монголчууд нь монголын тер улсын туухэн амьдралд эрт дээр Yеэс оролцож явсан тухай эх сурвалжуудад байгаа юм. YYнийг харъя.

Монголчууд ене эртний Yндэстэн. Нэрт эрдэмтэн Х.Пэрлээ "Монгол" гэдэг нэрийг газрын нэрээс ууссэн гэдэг саналыг залруулан нийгэм олны амьдралын Yзэгдлээс YYДЭн гарсан гэж Yзэх нь Yнэнд илYY дехем юм " гэж дYгнэснийг судлаачид "Монгол" гэдэг Yгийн утга гарлыг '^н", "^муун" гэдэгтэй холбон Yзсэн нь олны дэмжлэг авч байгаа. (С. Жамбалдорж 2005)

Манай туух бичлэгт ХYн гYрнийг НТЭ 216 онд Модун шаньюй байгу-улсан гэж бичдэг гэхдээ терт ёсны уламжлал уртээс лавтайяа хэдэн мян-ган жилийн емне байсан гэж эрдэмтэд Yзэж байгаа. Нотолгоо нь Хятадын цагаан хэрэм, цаашилбал нYYДлийн сонгодог мал аж ахуй бYрэлдсэн зэр-гийг холбож болно. Мен Модун шаньюй хаан ширээнд суумагцаа хYчирхэг гYрнийг гэнэтхэн "нэг едерт" байгуулах боломжгYЙ гэдэг нь ойлгомжтой юм. ХYн гYрэнд терт ёсны уламжлал нэгэнт ЗYгшрэн тогтсон дотроо 24 том аймагтай байсан, тэдгээрийн нэг нь Хор гэж нэртэй аймаг байсан гэдэг. Энэ нь Хорь аймгийн дээдэс байж магад^й гэж одоо бичдэг. Хэрэв тийм бол Хорь буриадуудын элэнц эртний ХYн гYрний бYрэлдэхYYнд багтаж байжээ.

Дарлигин нь Монголын нэгдсэн тер байгуулагдахаас бYP эрт, Чингис хааны дээд евег Добу мэргэний бэлбэсэн гэргий Алунгоогоос емне байсан овог аймгууд юм. Сурвалж бичигт дарлигин нь: 1. Нукуз, 2. Уриан-хай, 3. Хонгирад, 4. Ихэрэс, 5. Олхонуд, 6. Хуралас /горлос/, 7. Илжигэн, 8. Кунгилают, 9. Ортаут, 10. Хонхотан, 11. Арулад, 12. Килингут, 13. Кунжин, 14. Yшин /Хушин/, 15. СYлдсYн, 16. Илдурхин, 17. Баяуд, 18. Кингит, гэж тэмдэглэгдсэн байдаг. Ихэрэс бол буриадын евег нэгэн нэр болно.

Нирун Монголчууд бол монголын туухэнд тод томруун бичигдсэн сод Yеийнхэн. Нирун монгол гэдэг нь Алунгоо хатны хевгуудийн шууд удам угсаа, яваандаа язгуурын монгол аймгуудын дотор ноёрхох давхрага, Чингисийн алтан ургийн YYCЭл суурь болсон хYMYYCийг хэлдэг билээ. Сурвалж бичигт, нирун нь: 1. Хатагин, 2. Салжиут, 3. Тайчууд, 4. Харта-хин, 5. СэжиYД, 6. Чинус, 7. Ноёхон, 8. Урууд, 9. Мангууд, 10. Дервен, 11. Баарин, 12. Барулас, 13. Хадархан, 14. Журьяд, 15. Жадаран, 16. Бужат, 17. Дуклад, 18. БэсYД, 19. Сухан, 20. Кунгият, гэж тэмдэглэгдсэн байдаг.

Энэ Yеийн Монгол улсын бYрэлдэхYYнд Хамаг Монгол, Тайчууд, Жа-лайр, Татаар, Хонгирад, Мэргэд, Хэрэйд Найман, Кидан, Онгуд, Ойрад, Хорь ТYмэд, Урианхай зэрэг монгол хэлтэй олон аймаг орсон байгаагаас Хорь аймаг багтаж байна.

Их Монгол улсын омог аймгуудыг авч Yзье. Их Монгол улс тогт-нож бий болоход ирж дагасан улс аймгууд гэвэл, Хонгирад, Мэргид, Маг-нагт, Зулай, блх, Горлусан, Гурван торгууд, Хатагин, Чимэд, Имилж, Чи-жилж, Залайд, Цахар, Ангариг, Ойрд, белд, Саму, YYшин, Хар цэрэг, Салчууд, Урианхан, БидгYYД, Хилигуд, мигас, Оронга, Ород, Сенид, Дервед, Цолтон, Хонгин, ТYмэд, Озонго, Хойч, Эд, Уи Зуд, Хасаг, Атхан, Басуд, Бирлас, Баарин, ВангYв, БYДнэ, БYPYД, Униад, ХэчYД, Yжээд, ЗYхэн, Зоос, Мянган, Залайд, Тоочин, Хорь, ЮYЙрэд, ЗYрхэн, Хатгин, Салчог, Олхонуд, Мангуд зэрэг 61 аймаг улс, цэргээр дайлан хураамж-лагдсан аймаг улс болох Татар, Тайчууд, Лайхан, Харалдай, Тарган, Майлж, Горлус, Горлууд, Салчууд, Шилжидай, Сацуга, Тожи, Хонжил, Хэрэйд, ЗYрчид, Бид^д, Ем, Солонгод, Сарлаг, Тохмаг, Энгууд, Харлиг, Зарууд, Найман зэрэг 24 аймаг улс орсон гэдэг бегеед еерсдее дагасныг дээд баг, хэлэлцэж дагасныг дунд баг, дайлж дагуулсныг дорд баг гэж ху-ваан ангилж дотор нь шинээр зохион байгуулалтанд оруулсан гэдэг билээ. Энд хорь аймгийн нэр байна.

Монголын эзэнт гYрний голын тев улс дотор зонхилогчид болсон бYрэлдYYн гэж байсан ба энэ нь их хааны гол зуут, алтан ургийн Сенедийн Ил Темерийн зуут, Дервений юркийн зуут, Жалайрын Улдай Хорчийн зуут, хэрэйдийн албат омгийн Албанарын зуут, Хулан хатны ах мэргидийн Жемал-хожийн зуут, ЕсYЛYн хатны хевгYYн Кингиядайн зуут, Татарын ЕсYнтуагийн зуутууд болон 0элYн эх, хан хевгYYД, ахан дуусийн хувь мянгатууд багтжээ. Эдгээр нь гэвэл,

1. Чингисийн их хуу ЗYчийн емчийн СижиYт, Кингит аймгийн тус бYрийн нэг нэг мянган,

2. Yшин /ХYшин/ аймгийн хошоод мянган, нийт дервен мянган,

3. Цагаадайн емчийн Барулас, Хонгирад аймгийн нэжээд мянган, бас еер аймгийн хошоод мянган, нийт дервен мянган,

4. Эгедэйн емчийн Жалайр аймгийн нэг мянган

5. СYЛДCYH аймгийн Илак-туа Тамгалик овгийн нэг мянган,

6. Хонхотаны Минлиг эцгийн овгийн нэг мянган,

7. Эгедэй хааны еерийн мянган,

8. Чингисийн отгон хуу отчигин ноёны емчийн Килингут аймгийн хо-ёр мянган,

9. БэсYДийн нэг мянган,

10. Жажрайдын гурван мянган,

11. Чингисийн дуу Хавт Хасарын емчийн нэг мянган,

12. Дуу Хачиуны хуу Элжиндэй ноёны емчийн Найман зэрэг аймгуу-даас бYPДCЭн гурван мянган,

13. Чингисийн эх 0элYн хатны емчийн Горлос, Олхонуд зэрэг аймгаас бYPДCЭн гурван мянган, эдгээр болно.

Зуун жигуурийн тYмэн гэж бий болж энэ нь "Хараун Жидадун" буюу Их Хянган хавийн тYмэн бегеед тYYний еренхийлен захирагч нь жалайрын гYн Гоо Мухулай, дэд дарга нь Баарины Нааяа ноён байжээ. Энэ тYмэнд дараахи мянгатууд багтаж байв. YYнд,

1. Мухулай, Жалайрдай, ЕсY, Укай, баржу, ДайсYн нарын захирсан долоон мянган,

2. Урианханы ЕсY-буха тайш, СYбээдэй баатар, Удачи нарын захирсан гурван мянган,

3. Уруудын Кэхтай, БYчин ноёдын дервен мянган,

4. Ихэрэсийн Буту хYргэний есен мянган,

5. Хонгирадын Алчи ноён, Хуку ноён, Катай, Букур, Катакукур, Таку-дар, Шинкур нарын ноёдын есен мянган,

6. Мангудын Хуйлдар сэцэн, МYнкэ-Калжи нарын хоёр мянган,

7. Баарины Нааяа ноён, Укур-калжи, Кутуш-калжи нарын дервен мян-

ган,

8. Хонхотаны Суту ноёны мянган,

9. Баяудын Онгурын мянган,

10. Татарын Ехэ хутагтын мянган,

11. Аруладын Доклокуй чербийн мянган,

12. Хонгирадын Шику хYргэний мянган,

13. БэлгYДЭЙ ноёны мянган,

14. Сенидийн Окэдэ черби, ТэмYДэр ноёны хоёр мянган,

15. Жажрайдын Кошакуль, Жусука нарын гурван мянган /Жадараны/

16. ЗYрчидийн арван мянган /Туган Ваншайн мянган/

17. Хар хитайн Уэн Ваншайн арван мянган, эдгээр болно. Энд Буту жанжны есен мянганд хорьчууд багтаж явсан байх.

Алтай хавийн тYмэн буюу баруун жигуурийн найман мянган гэж бай-лаа. YYнд,

1. Аруладын хYлэг Боорчийн мянган,

2. Yшин /ХYшин/-ий Борхудын мянган,

3. Мангудын Жэдэй ноёны мянган,

4. Олхонудын Кингиядай ноёны мянган,

5. Хонхотаны Минлиг эцэг, тууний хевгуун Тулун черби, СYхэтY черби гурвын тус бYрийн мянган,

6. Жалайрын Бала ноён, Аргай Хасар нарын тус бYрийн нэжгээд мян-

ган,

7. СYлдсYний Тогорил, ШидYн ноён нарын тус бYрийн нэжгээд мян-

ган,

8. Татарын Шихихутуг ноёны мянган,

9. Дервений ДиусYкийн мянган,

10. Баарины Мункал Турканы мянган,

11. Мен аймгийн Баритай хорчийн 10 мянган буюу нэг тYмэн,

12. Ойрадын дервен мянган,

13. Олхонудын Тайжу хYргэний мянган,

14. Баруласын Балуган Калжийн мянган,

15. Нирун хиадын Хадарханы Мукар Кураны мянган,

16. Урианханы ЕсYн туа Таркийн мянган,

17. Сенидийн Кадан Кабтаулийн мянган,

18. Онгудын дервен мянган,

19. Кияны Кукла ноён, МYгэдY Киян нарын мянган, зэрэг болно гэжээ. / Х. Нямбуу/.

Дээрх бYхнээс Yзэхэд одоогийн буриадын евег дээдэс Монгол улс гYрний дотор нэг хэсэг нь болж явсаар байсан нь тодорхой байна.

Монголын эзэнт ^рний 1294 оны газрын зураг

Энэ эртний зураг дээрээс харахад, Монголын эзэнт гYрний хоймор ну-таг болж Байгаль хавийн газар орсон байгаа нь тэр Yед буриад монголчууд Чингисийн их гYрний нэг хэсэг болж явсан гэдэг нь харагдаж байна.

Одоогийн буриад монголчууд бахархаж Yзэх нэг ЗYЙл бий. Энэ нь монголын нэрд гарсан олон овог аймгийг бий болгоход тэдний удам угсаа оролцсон туухэн Yнэн юм.

Эхлээд монголын аймаг овгуудыг харъя.

Хорь аймгийн Хоридай мэргэн ноёны

YP садаас YYCCЭн овог аймгууд

Хорь аймаг

Хорилдай мэргэн

ХeвгYYДЭэс гарсан

Охиноос (Алунгоо)

гарсан

хорийн овгууд

нирун монголын овгууд

Галзууд

БэлгэнYД

Урууд

БYГYHYД

Мангууд

Хатагин

БэсYД

Хуасай

ХYBДYYД

Харгана

Шарайд

Гушид

Салжиуд

Хэнигис

Боржигин

Арулад

Баарин

Хабтурхан

Худай

Ноёхан Сенид

Цагаангууд Батнай

Халбин

Бодонгууд

Адархин

Оронар

Жаурьт

ЖYрхин

Барулас

Будгад

x- Хоридай мэргэн ноёны xввгYYдээс 11 овог, оxин болон зээ нараас 20 овог гарсан билээ. Иймд тэрбээр xввгYYдийнxээ овогтонд буурал вввв, оxины овгуудад шууд малан нагац эцэг болоx xYн бYлгээ. Oxu^i Yр сад тэдний салаа салбараас монголын элит лидeрYYд тврж мэн-дэлсэн, тэд ux гYрний Yйл xэргийг гардаж явсан байдаг. XYYгийн YP сад буриад монголын xорь овогтны цвм бYрэлдYYн болсон билээ.

Yндэcтэн ястны гapaл удмыг хэл шинжлэлийн cyдaлгaaгaap тогто-одог бaйcaн бол хapин одоо генийн шинжилгээний дYнгээp дaвхap бa-тaлж raprax боломжтой болжээ.

ХYний ДНХ-ийн тecтээp тив тивийн xYMYYCийн гапло бYлгийн eгeгдлийг тодоpxойлж гapгaдaг болотн бaйгaa.

ХYннYгийн 62 бодгaлийн Yлдэгдлээc ДНХ ялгaн aB4 генетик eгeгдлийг шинжлэхэд эдгээp дээжийн 89 хувь нь Азийн гaплогpyппт (А, B4b, C, D4, D5 буюу D5a, Fib) xaMaap4 бaйcaн бол 11 хувь нь Евpопын гaплогpyппт xaMaap4 (U2, U5aia, Ji) бaйcaн бa иймээc ХYннY нapын дийлэнхи нь Монголжуу тepxтeн бaйcaн гэcэн дYгнэлт гapcaн бaйдaг. Мeн Эгийн голын xYннY болон оpчин Yeийн xYн aмд xийcэн ДНХ-ийн cyдaлгaaгaap эхийн тaлaac yдaмшдaг буюу mtflHX-ийн 9 гaплогpyппт болон SNP-ийн 27 гaплогpyппээp энэ нутгийн xYннY болон монголын оpчин Yeийн xYн aM xооpондоо ижил бaйнa гэcэн дYгнэлт гapcaн бaйдaг. (Christine Keyser-Tracqui, Erik Crubezy, Horolma Pamzsab, Tibor Varga and Bertrand Iudes 2006).

Сaя xэлcэн Y xpомоcом, митоxондpийн ДНХ-генийн cyдaлгaaгaap яcaн тaлыг болон Max цycaн удмын хэлхээ холбоог Ye удмын xооpонд гapгaдaг.

Гaпло хэв шинж гэдэг нь хувь xYний eepийнx нь эцэг /Y xpомоcом/, эxээc /мт ДНХ/ дaмжиж ^ган yдaмшлын мэдээллийг aгyyлcaн бие xYний тодоpxойлолт болно. Гaпло хэв шинж нь ДНХ-ийн удмын хэлхэ-энд тодоpxой нэгэн удмын caлaa мeчpийн код нyyцлyypыг илэpxийлдэг бeгeeд тууний ДYP шинжээp xYMYYCийн xооpондын удмын холбоо эcвэл ялгaaг гapгaнa. Хувь xYн бYpийн гaпло хэв шинж бол Yнэндээ тaны жин-хэнэ генийн пacпоpт мeн юм.

Хувь xYний гaпло хэв шинжийн шинжилгээг i2, i5 эcвэл 67 янз хэл-бэp болж тэмдэглэгдcэн мapкёpооp явyyлдaг. ХYн eepийн яcaн тaлын шyгaмын тepeл caдaнгийн xYMYYCийг олж болоxооc гaднa eepcдийн тa-лын epeнxий бyypaй элэнц болох тэp нэгэн xYMYYн одоогооc xэp холын xyгaцaaнд aмьдapч бaйcныг xYpтэл мэдэж болно.

Сyдaлгaa хийх боломж олгох энэ apгyyдыг aшиглaж "Монгол xYний генийн удмын caK''-г тогтоох cyдaлгaa явж бaйгaa юм. Энэ cyдaлгaaны бaгт эpдэмтэн Б. Дaшням болон зaлyy эpдэмтэд оpолцож бaйгaa билээ.

Одоо У-ДНК тестийг эpдэмтэд боловcpонгyй болгож тecтийн xapи-ултуудыг Англи цaгaaн толгойн А-S xYpтэлx YCГYYДЭэp Гaплогpyпп болгож дyгaapлacaн. ^пло^упп болгон дотpоо xyвaaгдaнa. Нийт xYн тepeлxтeн Афpик тивээc шууд гapaaгYЙ Гaплогpyпп A-aac caлбapлacaн.

Харин А нь B ба CT гэж хуваагдаад CT нь цаашаа C, F, D, E хэмээн сал-сан гэж Yзэж байгаа. Дэлхийн нийт xyh амын 90-н хувь нь Гаплогрупп F-ээс салбарласан. Харин ихэнх Монголчуудын У-ДНК Гаплогрупп бол С3 юм, тэр нь Гаплогрупп С-ээс у^сэлтэй. С ба F нь одоогоос 60,000 ор-чим жилийн емне салсан гэсэн тооцоо хийгджээ. Ер нь дэлхийн хYн амын 90% Гаплогрупп F-ээс гаралтай, Yлдсэн 10 хувийн ечYYxэн хэсгийг монголчууд эзэлдэг гэхлээр бид бараг дэлхийн Улаан номд бичигдэхээр цеен юм. Y-ДНК тестийн хариу бол нийт 111 маркер тYYнд харгалзах хувь хYний тестийн хариу бYхий дугааруудаас бYPДCЭн цифрYYД гэж ойлгож болно. Монголчуудын удам мен эсэхийг Гаплогрупп С3-т баг-таж байгаа эсэхээр нь шалгана. Бидний мэдэх Гаплогрупп С3 бухий Хэ-рэйд, Хонгират, Ойрад, Ихэрэс (буриад) зэрэг аймгууд цем 12 маркер дээр еер хоорондоо тедий^й дэлхийн аль ч угсаатантай давтагдаш^й хариутай байгаа. Харин маркер ихсэх тусмаа аймаг доторх овгийн ялгааг олж харж чадна.

Олон судалгааны дYгнэлтYYДийг харьцуулж Yзэхэд Казахууд, Оро-сын Буриад монголчууд, Халх Монголчууд, Халимагуудад Гаплогрупп С3-н доод хэмжээ нь 53 хувь-57 хувь, дээд хэмжээ нь 66-69 хувьтай байна. Одоогийн байдлаар эртний Найман, Кипчак, Хорь-ТYмэд, Хатагин, Дулат, Барлас, Хэрэйд, Онгут, Хонгират, Ихэрэс (Буриад), Ойрад (Дервед) гээд олон аймгийн У-ДНК-г тогтоож чадсан. Харин одоохон-доо шинжилгээнээс хоцроод байгаа нь Эвер Монгол. Гэвч тэдний талаар еренхий тойм байгаа. Эвер Монголчуудын С3 Гаплогруппын хэмжээ Ар Монголоос 10-15 орчим хувиар бага гарч байгаа. Тийм боловч Эвер Монгол болон Халх Монголын бYрэлдэхYYнд яг ижил гаралтай эртний Монгол аймгууд хуваагдан орсон гэж Yздэг. Эереер хэлбэл 12 маркер-тай тестерийн хариунаас хараад Эверийн хYн yy эсвэл арын хYн уу гэж ялгаж чадах^й. Харин Ойрад, Буриад, Алшын гаралтай хYнийг бол бага зэрэг ялгах магадлалтай.

Ихэнх Монголчуудын У-ДНХ ГаплобYлэг бол С3 гэсэн дугаартай гэж дээр хэлсэн билээ, Харин тэр нь ГаплобYлэг С-ээс YYCЭлтэй. С ба F нь одоогоос 60,000 орчим жилийн емне салж ялгарсан гэж тодорхойло-гдож байгаа.

1-р xYcrorr

Угсаатны нийтлэгYYДийг гаплобYлгээр нь гаргасан байдал.

(Б. Хэрлэн. 2012)

Угсаатны бYлэг Давамгайлагч ГаплобYлэг ГаплобYлгийг тээгч гол аймгууд

1 Халх C3 57% Хэрэйд, Абак, Ашамайлы, Керейт, Уак, Хонгирад, ол-хонуд, Илжигэн, Хатиган, Барлас, Дулат зэрэг Нирун-чууд

2 Эвер монгол C3 47% Хэрэйд, Абак, Ашамайлы, Керейт, Уак, Хонгирад, ол-

хонуд, Илжигэн, Хатиган, Барлас, Дулат зэрэг Нирун-чууд

3 Казак С3 66% Алшын, Хэрэйд, Хатиган, Барлас, Дулат

4 Оросын Буриад С3 60,5 % Ихэрэс, Хорь

5 Монголын Буриад N 45-65 % Хорь

6 Халимаг С3 61 % Ойрад

7 Хазара монгол R1b 32-60,9 %; С3 3040%

8 Даур О 54 %; С3 30,8 %

9 Каракалпак К (О) 25%; С3 22 %

10 Тува К 47 %; С3 14,6-20 %

11 Кыргыз R1a 63%; С3 16 %

12 Узбек R1a 13-25 %; С3 7-18 %

13 Азери (Азер-байжан) J 20 %; С3 0%

14 Оросын Ал-тайнхан R1a 50 %;.......

15 Солонгос О 78,9 %; С3 12,6 %

16 Баонань О3 29 %; R1 28 %, С3 02 %

17 Дансиан R1 28 %; О3 24%; С3 01%

18 Якут N 94%; С3 3 %

19 Тевд D 50,6 %

20 Турк J 33 %; С3 0,01 %

Жич: хYCнэгт доторхи тэмдэг . . . . нь судлагаа болж тэмдэглэгдээ^й гэсэн Yг.

Харин Их Монгол Улсын Yед нэр нь гардаг Нирун, Хонгирадын терел, Хэрэйдийн терел аймгийнхан 100 хувь Гаплогрупп С3 болох нь судалгаа-гаар тогтоогдсон байдаг.

Коммунист засаглалтай Орос, Хятад улсууд монголыг угсаатных нь хувьд задлан бутаргахыг хичээж монголчуудыг нийлж нэгдэх, эвлэлдэ-хээс болгоомжилсон бодлоготой явж байсан гэх тал харагддаг. Yнэндээ бид бYх монголчууд Yндэс нэгтэй саглагар мод мен юм, энэ нь овгоо сэргээгээд харахлаар ил тод болж байгаа юм. YYнийг хYMYYC одоо ойл-гож байх шиг. Овгоороо, гарбал Yндсээрээ бид нэг л Yндэстний улс гэд-гээ мэдэж байх нь зев юм. Буриад монголчууд бол монгол ертенц дотор бYP алдар гавъяа бYхий монголын аймаг байсан гэж Yзэх нехцелтэй. Энэ нь монголын элит, лидер аймаг болон нэрт XYMYYC, алтан ургийнханд еерийн сайн удам генийг Алунгоо зэрэг нэрт хатдаараа дамжуулан егснеер тайлбарлагдаж болох юм.

БYх монголчууд нийлж нэгдэлтэй байх ёстой гэсэн Yзэл санаа Yнэндээ бидний хувьд зев, монгол Yндэснийхээ удмын санг хадгалах,

хYMYYCийнхээ оюун билгийг хeгжYYлэх, зиндаа чадлыг нь нээж ергех гэсэн холын ирээдYЙ бYхий зев Yндэстэй Yзэл санаа, зев бодлого юм гэж ойлгогдож байна. Монголчуудыг эргэж нэгдуулэх гэсэн нэгэн Yеийн оролдого болох панмонголизмын Yзэл санаа тэр Yед зев байж, энэ нь енее ч анхаарагдах ёстой бизээ. Энэхуу Yзэл бол 6yx Монголчуудын Ye Yeийн хYCЭл, Монгол Yндэстний хамгийн эрхэм бодлогын нэг учраас одоо ч хYн ардын сэтгэл ЗYрхэнд амьд угтай хэвээр байгаа. Энэ талаар буриадын нэрт монголч эрдэмтэн Ш.Б. Чимитдоржиевын хэлсэн Yг суд-лаачдын талархал дэмжлэгийг их авдаг. Харин зарим нутаг орны хYMYYCийн хувьд цус терел ойртох магадлал уусээд байгаа энэ Yeд буур ч илYY анхаарагдах ёстой гэж ойлгогдож байна.

Цеен хYн амтай улс орон еерийн хYн амын нехен Yржилд анхаарах асуудал чухал болоод байгаа. Энэ нь хYн амын эруул ирээдYЙтэй холбо-отой. Одоо бол цус терел ойртох нехцел бYPДЭж эхлээд байгаа гэж би-чиж байна.

Цус, терел ойртоход учирч болох аюулыг тайлбарлая. Ген болгонд хоёр аллель байдаг. Тэр нь доминант (давамгайлагч) рецессив (давам-гайлагч бус); доминант доминант, эсвэл рецессив рецессив гэж хосолно. Эд эс бYрэлдэхдээ доминант рецессив хослолын доминант аллелын мэ-дээллийг л угсардаг. Харин рецессив аллелын мэдээлэл нь зевхен далд хадгалагдаж Yлддэг. ХYн хос аллелуудынхаа нэгийг нь эцгээсээ негеег нь эхээсээавна.

Байгаль эхийн хайр хишгээр ихэнх евчний аллелиуд рецессив шинж чанартай байдаг. Харин яг адилхан аллелуудтай хоёр хYн суухад рецессив рецессив аллель бухий ген YP хуухдуудэд нь бий болох магадлал 25 хувиар есне. Удамшлын евчин гэж энийг л хэлж байгаа юм. Монголд уеэлууд хоорондоо сууж эхэлтэл удамшлын хунд евчлелууд огцом нэмэгдэхгуй гэж бодож байна. Уг нь болж егвел долоон уеийн хамаат-нууд дотор суулгахгуй байх хэрэгтэй л дээ.

Харин Англид байгаа Пакистанчуудад бол эмээ евее нь уеэл, ээж аав нь уеэл хуухдууд болж терсен нь зендее байна гэж бичиж байгаа ба ту-хайлбал нийт гэрлэлтийн 55 хувь нь уеэлуудийн хоорондын гэрлэлт болж байгаа аж. Тийм гэр булуудийн дунд маш хунд, урьд нь тэмдэглэ-гдэж байгаагуй айхтар хунд евчин туссан хуухдууд олширч байгаа гэж тэмдэглэж байна.

Туунээс гадна нийгэм болон хуний хегжлеер ундэстэн, хун амынхаа хуч чадал чадавхи, авъяас билгийг нэмж егех, дээш татах нь чухал гэж хэлдэг болж байгаа. Хумуун еерийн амьдралын залгамжийг санаагаараа удирдаж хойч хойчийнхны амьдралын тойрог, уе удмын залгал бурд хумууний хуч чадлыг ахиулсаар ундэстнээ бухэлд нь цугаар нь хучирхэг чадварлаг болгон хегжуулэх уйл явц байна гэдгийг ойлгуулах нь чухал болж байгаа. Хумууний сайн сайхан шинж чанар бугдийг ундэстний ге-нийн санд хуримтлуулан цуглуулж тодорхой удам шугамд нэгтгэн нийлуулж, тэгснээр хумуунийг удмаар нь хегжуулж улмаар ястан ундэстнээ бухэлд нь ев тэгш дэвжээх нехцелтэй гэсэн узэл санаа ява-

гдаж байгаа. Хойч YP садын ирээдYЙг тэтгэхэд хувь хYний YYPЭг оролцоо голлох нь тодорхой юм.

Байгаль еврее олон зуун жилийн турш амьтан, хYний удмын сан до-тор генийн ижил эвсэлт шинж чанарыг хязгаарлах механизмыг барьж, харин генийн ангид эвсэлт шинж чанар нехцелдYYлэх олон Yндэст бYтцийг бодож олсон гэхээр байдаг юм. ХYн дээр бол уг чанарын YP дYнд биемахбод всгвлYYн хегжилтэй, эд эрхтний эрчимтэй YЙл ажилла-гаа, орчны хатуу ширYYн нехцелд дасан зохицох чанар, тэсч Yлдэх чад-вараар давуу талыг олно гэсэн Yг юм.

Тухайлбал, биологийн дотоод чанар сайтай генийн нийлбэр бYxий уг Yндэстэй хYн амтай болно гэсэн Yг. Ингэж теруулсэн YP хYYхэд еерийн эх эцэг, тYPYYч Yеийнхнээс илYY шинж YЗYYЛэлт бYхий шугамыг эхлYYлж болно гэсэн Yг.

ХYний бие, оюуны хегжлийг дэмжихэд Yл удамшдаг ашигтай хуви-рал вврчлвлтYYДийг ашиглах боломж бий. Нийгэмд хYний эерэг моди-фикацийг тYYний хегжилтэй холбож хувь хYний ашиг тусын тулд утга учиртай болгон ашиглах боломжтой. БYх монголчууд удмын сангийн нийлбэрээрээ ийм чанарыг бий болгох боломжтой гэдгийг хэлье.

Цеехен Буриад монголчууд бусад монголчуудын нэгэн адил амьдра-лын хYнд хэлмэгдлийг амссан бегеед энэ нь тууний популяцийн чадал тYвшинг гарцаагYЙ их доошлуулсан. Энэ талаар судалгаа хийж болох л юм. Орос-Туркийн дайн, Шипкийн даваа, Орос-Японы дайн дажны хел, Орос-Германы дайн, Сибирийн ГУЛАГ, Бутырын гяндангийн там, Сталины махны машинд буриад монголчуудаас аль л сайн талаасаа орсон шуу дээ.

Монголчууд дэлхийгээр тархжээ. Одоо Буриадууд ч гэсэн газар га-зарт цеен тоотойгоор тасархай салангид байдалтай байна. Гэвч Монгол эх нутгаасаа хилээр зааглагдсан ч гэсэн, манай угийн бичигт огт байдаг^й "Буриад" гэдэг нэр зууж яваа ч гэсэн буриад монголчууд угаа усанд хаяж болох^й гэдгийг мэдэж явна. Харин хYн олондоо, ялангуяа залуучуудад бYYP илYY мэдYYлж ойлгуулж байх хэрэгтэй болов уу.

Монгол угшлаараа хYЙн холбоотой, монгол хэлтэй ард тYмэн бидэнд чухам энэ зуунд л еер хоорондоо ойр холбоо харилцаа тогтоож болох тааламжтай нехцел бYрэлдэж байгаа. Ийм холбоо тогтоохдоо шат дара-алсан, байнгын ахицтай YЙл ажиллагаагаар соёл, шинжлэх ухаан, спорт, хYMYYнлэгийн харилцааг ергетгех, хамтарсан байгууллага бий болгох, худалдааг ергежуулэх, дундын зохицуулах зевлелийг байгуулж ажил-луулах зэрэг идэвхи чухал болов уу. Юм бYxэнд итгэл байх хэрэгтэй. Итгэл бол ирээдYЙд хYч егч хамгийн CYYЛД Yxдэг гэдэг.

ДУГНЭЛТ

1. Эртний буриад монголчууд Монгол угсаатны Yе Yеийн нэгдэл, нийгмийн бYтцэд байнгын нэг хэсэг нь болж явсан, монгол Yндэстний нэрт xYMYYC болох алтан ургийнхныг бий болгож тврYYЛэxэд оролцсон гэдэг нь илт байна. "Монголын нууц товчоо" номд бичигдсэнээр бол

Хорийн Хорилардай мэргэний охин Алунгоо хатны YP сад Хамаг Монгол, Их Монгол Улсын XYH амын элит дээд давхрагын хэсэг, хаан язгу-уртны удам, алтан ургийн угшил болж явсан гэдэг нь мэдэгдэж байна. YYнийг буриад монголчууд 6y^ мэдэж байх учиртай.

2. Буриад монголчууд удам генийн бYтэц тогтцоороо бусад мон-голчуудтайгаа эдYгээ ч гэсэн ижил хэвээрээ байгааг орчин Yеийн гене-тикийн судалгааны дYн харуулж байна.

3. Даяаршлын энэ эринд Буриад монголчууд еерийн эх хэл, тYYх соёлоо мартаж болох^й, монгол ертенцеесее тасарч болох^й гэдгийг анхаарах нь зев. Энэ нь нэгдмэл Монголын Yзэл санааны нэг хэсэг юм.

4. Соёл иргэншлийн жинхэнэ YЗYYлэлт бол баялгийн тYвшин бус, хотуудын хэмжээ бус, арвин ургац бус харин улс орны хYн, тYYний хYчтэй бие оюун, хYч чадал, чадварын хэмжээ юм. Дэлхийн энгээр тар-сан нийт Монголчуудын эруул бегеед хYчтэй ирээдYЙгээ цогцлоох нь газар газрын монголчууд бид еер хоорондоо харилцаа холбоотой байх явдал гэж ойлгож болно.

Ашигласан ном зуй

1. Монголын нууц товчоо. 2 дахь удаагийн хэвлэл. УБ., 1957.

2. Зене Груссе. Чингис хаан-покоритель вселенной. М., 2000.

3. Галсан Той. Буриад язгуур домгийн товчоон. УБ., 1998.

4. БямбасYрэн. Д. Буриад тYмний гарал, туух, угсаатны онцлог. УБ., 2002.

5. Лу. Алтан товч. УБ., 1990.

6. Амар А. Монголын товч туух. УБ., 1989.

7. Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 1961.

9. Чимитдоржиев. Ш. Буриадын туух бичгууд ба угийн бичгийн тухай. 2000.

10. Сборник летописей. История монголов. Сочинение Рашид-ад-дина. История «Чингис-хан». Т.1.

11. Дамдинжав Д. Монголын буриад зон. 2002.

12. Буриад монголчуудын гарал уусэл, туухийн зарим асуудал. Э/шний бага хурлын материалын эмхэтгэл. 2000.

13. Рашид-ад-дин. Судрын чуулган. 1 боть. 1 дэвтэр. УБ., 1994.

14. 19. Жак Уэдэрфорд. Чингис хаан ба орчин Yеийн ертенцийг буй болгосон нь. 2002.

15. А. Самбуу. ТэмYжин-Чинги сийг тэнгэрлэгээр тохиолгон теруулсэн монгол удам ген. УБ., 2011 он.

16. Б. Хэрлэн. Интернэтийн материал. 2012.

Аюрын Самбуу - доктор, профессор, Соёл-Эрдэм дээд сургууль, Монголия.

Samboo Auriin - ScD, prof Soel-Erdem college, Mongolia.