CC BY
32УДК 94(517)
DOI 10.18097/2306-753X-2014-1-28-33
© Х. Шагдар
Особенности государственной политики Чингис-хана
В статье рассматривается организаторская способность великого монгольского императора Чингис-хана, каким образом он подбирал и готовил в свою державу и в вооружённые силы преданных и храбрых нукеров-друженников, которые могли искусно и умело управлять своими подчинёнными. Чингис-хан считал, что приемников необходимо готовить к искусству управления страной и военному делу с ранних лет, чтобы они обладали такими качествами, как честность, преданность, гуманность, образованность и опытность. Чингисхан особо относился к детям-сиротам, растил, кормил, одевал и воспитывал вместе со своими родными детьми, чтобы из них выросли настоящие военные руководители. По-мнению Чингисхана специально подобранные люди из приближённых и нукеров помогут ему спокойно управлять огромным государством.
Ключевые слова: Чингис-хан, государственная политика, нукеры-дружинники, искусство управления страной, военные руководители.
© H. Shagdar
The features of Genghis Khan's state policy
The article discusses the organizational skills of the great Mongol Emperor Genghis Khan, how he select and prepare in his power and the armed forces loyal and brave nukers that can artfully and skillfully manage their subordinates. Genghis Khan believed that receivers must be prepared to the art of governance and military training from an early age, that they have qualities such as honesty, loyalty, humanity, education and experience. In view of Genghis Khan specially selected people from the approximate nukers, who help him calmly handle the huge state.
Key words: Genghis Khan, state policy, nukers-combatants, the art of governance, the military leaders.
ТYYхийн нэгэн цагт дэлхийд хYчирхэг терийг байгуулсан Чингис хааны увидас юунд байсныг енеедер ертенц даяар эрэн сурвалжилж, эрдэмтэн суд-лаачид махран хайсаар байна. Чингис хааны тэрхYY увидас нь тYYний терийн тухай цогц Yзэл баримтлалд байсан бегеед энэ Yзэл бодлогоо амьдралд хэрэгжYYлэхийн тулд юуны емне ямарч нехцелд бYх хYчээ зориулан терд ЗYтгэх боловсон хYчний арми хэрэгтэйг ухаарсан бегеед ийм хYчийг бYPДYYлж чадсан нь тYYхэнд Чингис хааны "нехед" хэмээн нэрлэгдсэн болой. Тиймээс "нехед" буюу енеегийн хэлээр терийн тYшээ нарыг бэлтгэх бодлого нь "Чингис хааны терийг Yзэх Yзлийн салш^й хэсэг мен болой" [4].
Аль ч нийгэмд, ямар ч терийн хувь заяа тYYний боловсон хYчний гарт байдаг нь нийтэд ойлгомжтой. Харин ямар шалгуураар тодруулсан, ямар боловсон хYчний гар дахь тер бат бэх, хYчин чадал тегс байдаг нь сонирхууштай юм. Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улс ямаршуу "нехед"^шээ нарын гарт байж, аугаа алдар олсныг харуулахыг хичээе. Энэ нь:
Нэгд: Чингис хаан ямар шалгуураар "нехдее" сонгодог вэ?
Хоёрт: "Нехдее" хэрхэн сурган боловсруулж, терд ЗYтгYYлдэг вэ?
Гуравт: "Нехдийн" халааг хэрхэн бэлддэг вэ? гэсэн залгаа гурван асуул-танд хариу хайх YЙл явц болно.
нэг. "нехрее" сонгох шалгуур
Монголын тYYxийн XIII зууны сурвалж бичгYYДийг тунгаан Yзвэл терийн тYшээ нарын тухай Чингис хааны Yндсэн номлол тодорч байна. Тэр номлол нь "олноос олон, цеенеес цеен хор" [9, 1, х. 121] гэсэн алдарт сургаалд нь шин-гэжээ. Олон тYшээ тэжээх нь эдийн засгийн талаар гарзтай, ажил хэргийн хувьд олзгуй аж. Цеен боловч чанартай /чадвартай/ "нехед" л Чингис хаанд хэрэгтэй байжээ. Тэрбээр энэ номлолдоо Yнэнч байж, Ази тивийг бYрхсэн том улс орныг жолоодохдоо ч эдYгээн адил удирдлагын нYCэр аппарат байгуулж байгаагYЙг тYYx гэрчилнэ.
Харин цеен боловч чадвартай нехдийн аппаратыг ямар шалгуураар бYPДYYлж байсан нь сонин. Чингис хааны ийм шалгуурын тэргYYнд ШУДАР-ГА зан байлаа. YYний баталгаа нь Зэвтэй нехерлесен тYYx юм. Эерийг нь хар-ван шархдуулсан этгээд "би чамайг харвасан" хэмээн мэдэгдэх ЗYрх буюу хэ-зээ ч, ямар ч нехцелд худал хэлж чадахгуй, гагцхYY Yнэнийг хэлж, Yнэнийг шYтэх чин зориг, "зев явдлыг зевшеерен тэтгэж, буруу явдлыг буцаан зогсо-ох" [7, х. 92] чадвар бол дундад зууны ойлголтоор шударга зан, монгол хYMYYний эрхэм дээд чанар байжээ. Ийм хYн л Чингис хаанд хэрэгтэй бегеед иймийн тул тэрбээр Зэв, Боорчи, Мухулайтай нехерлеснее бахархан дурьдсан байдаг билээ. Чингис хааны тYшээ нарын хоёрдугаар шалгуур нь ТЭРД УНЭНЧ ЗYтгэх ЗYтгэл юм. Чингис хааны терийн Yзлээр бол хаандаа Yнэнч байх нь тердее Yнэнч байх чанар учраас "Нехрийн шалгуур нь эзэндээ Yнэнч байх явдлаар илэрч [2, х. 439] хаан эзнээс урвах нь тереес урвасан гэмт явдал тул "Босгоноос урван зайлбал борвий нь огтолж" [10] хамгийн хYнд шийтгэл хYлээлгэнэ. Чухам тиймээс Чингис хаан Жамухыг барьж ирж "Хаан эзэндээ халдсан харцуудыг" Yг дуугYЙ цаазалж, хаан эзнээ аварсан Ширээт евгентэй нехерлеж, аминдаа орсон Зэлмийг дээдлэн хYндэтгэж байна. ИйнхYY тердее амь бие Yл хайрлан ЗYтгэх зутгэл, терийн телее "Эерийгее золиход бэлэн" [10, х. 75] чанарыг УНЭНЧ гэх бегеед терийн тYшээ хYнд заавал байх гол чанаруу-дын нэгэн хэмээн Чингис хаан Yзэж байлаа.
Yнэнч чанарын нэгэн баталгаа нь хэн бYхий ам хэл, ажил хэргийн нэгдэл юм. Андгай няцахыг монголчууд Yнэн голоос жигшдэг "хэлсэн Yгэндээ эзэн, идсэн хоолондоо сав" байхыг туйлаас хичээдэг хатуу журамтай юм. Тиймээс ч албат хYн хаандаа, "Эе зарлигийг чинь эс дагавал энэ биеийг минь эзгуй газар хееж орхи" [3, х. 71] хэмээн тангараг ергедег, хаан нь ч ам тангарагтай нь ха-
туу тооцож, "захирагдагсдынхаа Yнэнч шударга занг ендер Yнэлдэг байлаа" [8, х. 42]. Алд бие минь алдарвал алдартугай, аху тер минь бYY алдартугай гэсэн Чингис хааны Yзэл санаа 800 жилийн турш баларч арилсангуй, цагийг элээн тодорч байгаа нь учиртай.
Гуравдугаар шалгуур нь ЭРДЭМ юм. Тэрбээр Чан Чун бомбод бичсэн за-хидалдаа "Би эрдэмтэн мэргэдийг ах дYY шигээ тэтгэн дэмжмуй" [12, х. 50] хэ-мээн бичиж байсан бегеед еерийн билиг сургаалдаа "Улсын CYP ихээр мандаж, дэлхий дахиныг цочоож чадсаны учир бол эрдэм чадалтай хYнийг сонгож хэ-рэглэсэнд байгаа юм" [8, х. 43] гэж тэмдэглэн Yлдээсэн белгее. Чингис хаан Чан Чун бомбыг урьсан нь насаа уртасгах гэсэн гэнэн хэрэг бус тYYний эр-дмийг тер улсдаа ашиглах гэсэн санаа байлаа [12, х. 23].
Чингис хааны тYшээгийн деревдYгээр шалгуур нь хYн ардад 0РШ00Л ЭНЭРЭЛТЭЙ байхыг шаардана. Чухам энэ шалгуураар тэр дервен хевгYYн дотроосоо Эгэдэйд хаан ширээ залгамжлуулах гэрээслэл Yлдээсэн бегеед "Их засаг" хуульдаа "Yл харгис, Yнэнч шударга, эрдэм гYн хYMYYнийг сайшаан хYндлэх хэрэгтэй" [5] хэмээн дээр егYYлсэн дервен зарчмыг хуульчлан батал-гаажуулсан байна.
Тавдугаар шалгуур нь ТУРШЛАГА юм. "Их засаг" хуульд "Аравтыг за-хирч чадсан хYнд мянгат, тYмтийг захируулж болно" [10, х. 48] хэмээн заасан нь доод нэгжээс эхлэн амьдрал Yзэж, доороос дээш дэвшин бYх шатанд тур-шлагажсан байх шаардлагыг тавьж байжээ. "Монголын нууц товчоо"-нд егYYлэн буй "Эртний Yгийг иш болгон, евгедийн Yгийг Yндэс болгох" [11, х. 78], "Эх захаа алдах^й байх" [13, х. 351] тухай сургаалууд нь эцэг евгедийн хураасан зузаан туршлагыг шYтэн биширч байхыг ятган ухуулсаар байна. Ийнх^ 5 гол шалгуураар Чингис хаан терийн тYшээ нараа сонгодог байсан нь сурвалж бичгYYД нягтлахад тодорч байна. Ийм шалгуур нь Yнэн бодитой, YP бYтээлтэй байсны ачаар "Чингис хаан зевхен еерее их жанжин байгаад зогссошуй, цэргийн гайхамшигт олон жанжныг хYMYYЖYYлж" [8, х. 42] чадсан ажээ.
Хоёр. "нехрее сурган боловсруулж, тэрд ЗYТГYYЛЭХ
АРГА
Эрт эдYгээгийн аль ч цагт терийн тYшээг сурган боловсруулах Yндсэн хоёр арга байдаг аж. Yе тэнгийхнээ Yлгэрлэн дагуулж сургана, хойч Yеэ сургуу-лиар бэлтгэнэ. Энэ жамыг Чингис хаан ч тойрч гарсан^й. Тулгар терийг бай-гуулмагц нехдее сургах арга нь тYYнд еерийн биеийн Yлгэр жишээ л байлаа. Энэ тухайгаа тэрбээр "Би тYмэн цэргийг сурган боловсруулахад биеэр бYхний емне явсан" [6, х. 451] хэмээн егYYлжээ. ТэмYжин амьдралдаа дотоодын 30 га-риу том, бага байлдаан хийж, гадагш морилон Тангуд, Алтан, Сартуул улсыг дайлахдаа еерийн биеэр тер, цэргээ тэргYYлэн явж, Yнэхээр ард суун хоцорсон нь YГYЙ билээ. Чингисийн ийм зарчмыг Эгэдэй, Менх хаан баримтлаж явсан бегеед 1236-1241 онд Европыг дайлах их дайнд Чингис хааны алтан ургийн ууган ач Бат, есен ерлегеес Yлдсэн CYYлчийн жанжин СYбэдэй хоёрыг дагуулж Эгэдэй хаан "Долоон хан хYY илгээсэн" [14, х. 88-89] нь санамсар^й хэрэг
огтхон ч бус, тэр их хYMYYCийг дагуулан суралцуулж байгаа нь тэр байлаа. ЭдYгээ YYнийг шавь тевтэй сургалт хэмээн нэрлэх болж байна.
Терийн их YЙл хэргийг иж бYрнээр эндэгдэлгYЙ жолоодоход эзэн хааны ганц бие Yлгэрлэж гуйцэх^й нь мэдээж. Тэр тусмаа Чингис хаан цеен тYшээтэй байсан болохоор терийн YЙлсийг яахин залгуулдаг байваа? гэдэг асуулт аяндаа гарна.
Монголын хенген морьт цэргийн маневрын урлагаар дайснаа ялж байсан Чингис хаан маань Мухулай, Зэв, СYбэдэй, Боорчи, Зэлмэ зэрэг шалгарсан нехдее маневрлуулсны ачаар улс орны их YЙлсийг амжуулдаг байжээ. YYнийг ганц Субэдэйн (1175-1248) жишээн дээр харж болно.
Субэдэй/1175-1248/нь:
1210 онд Алтан улсын нийслэл Бээжинд
1211 онд Зуун нийслэл Ляоянд
1214 онд Чуй голд
1220 онд Сартуулын нийслэлуудийн дунд-Бухарт
1221 ондГуржийн нийслэл-Тбилист
1223 онд Оросын Калк гол дээр
1227 онд Тангудын нийслэл Нинсяд
1232 онд Алтан улсын емнед нийслэл Кайфынд
1237 онд Ижил мерен дээр Булгарын нийслэлд
1238 онд Москвад
1240 онд Киевт. 1241 онд Унгарын Будапештэд хYрсэн байлаа. Тэрбээр 1210-1243 оны завсарт монголчуудын их аян дайны 3 фронтын гол цохилтын чиглэл буюу хамгийн "халуун цэгт" ЗYYнээс баруун, баруунаас ЗYYн тийш ээлжлэн "шидэгдэж" 33 жилийн турш 40000 км /енеегийн газрын зургаас ав-сан хэмжээгээр/ зам туулан Сартуул, Тангуд, Алтан улсыг мехеех дайны телевлегеег гардан хэрэгжYYлж Бухараас Каспийг тойрон дайсны дундуур 7000 км-ийн байлдан тагналт хийж дэлхийн цэргийн урлагийн тYYxэнд давтагдаш^й YЙлс бYтээж, явсан газар бYхэндээ ялалт амжилтын алдраа ду-урсгаж байлаа. Дайн тулалдааны чиглэл еерчлегдех бYP хамгийн чадварлаг
жанжнаа тийш нь "хаядаг" энэ аргыг орчин Yеийн хэлээр боловсон хYчний маневр гэх бегеед Чингис хаан ийм л аргаар цеен нехдее "олон" болгож, бYгдийг мэдэрдэг, бYхэнд хYрэлцдэг байжээ.
Гурав. "нехдийнхее" халааг бэлтгэсэн нь
ИрээдYЙн терийн тYшээ нараа ТэмYжин эртнээс бэлтгэж эхэлсэн юм. ЭYлэн эх тYYнийг эрхэлж енчин, хан хевYYДийн сургуулийг удирдаж байлаа [9, x. 69]. Бага насандаа 0Yлэн эхийн гар дээр есч 1206 онд бYгдээр мянгатын ноёноор дэвшсэн ХYЧY, ХехечY, Борохул, Шихихутаг нарын тYYх YYнийг нотолно.
"Монголын нууц товчоо"-ноос Yзвэл Чингис хаан замдаа тааралдсан енчин хYYхэд бYхнийг хаман авч байгаагуй. ЭYлэн эхийн сургуульд сонгон суралцуулах шалгуур бас байжээ. Тухайлбал:
1. ХYYxДийн удам угсааг харгалзана. Жишээлбэл, "Язгуур сайт хYMYYний ураг мен" [11, х. 53] хэмээн онцолж Шихихутагийг сонгон авчирчээ.
2. ХYYxДийн байдал терехийг харгалзана. "^дэн дороо галтай" [15] цовоо сэргэлэн хYYхдийг сонгож авах аж.
3. Энчин хYYxДийг асран тэтгэж сурган бойжуулна. Эерийн тэжээсэн енчин хYYxДYYД л тэр тердее Yнэнч ЗYтгэх бYрэн магадлалтай хэмээн Чингис хаан сэтгэж, дээрх 3 шалгуураар ирээдYЙн терийн тYшээ болох хYYхдийг сонгон, хан хевYYДтэй нийлYYлж ах дYY болгон есген бойжуулж, сурган боловсруулдаг байжээ.
ИйнхYY терийн тYшээдийг сонгох, сурган боловсруулж, терд ЗYтгYYлэх, тэдний халааг бэлтгэх Чингис хааны аргыг судлан тодруулсны эцэст дараахи дYгнэлт хийж болно:
Нэг: Терийн тYшээг сонгох Чингис хааны гол шалгуур нь тухайн хYний шударга, Yнэнч, ершеел энэрэлт зан чанар, эрдэм, туршлага байжээ.
Хоёр: Цеен, чадварлаг нехдеер улсын их ажлыг амжуулах арга нь боловсон хYчний маневр аж.
Гурав: ИрээдYЙн терийн тYшээг балчир енчдеес сонгож бэлтгэдэг байв.
Дерев: Чингис хааны эдгээр Yлгэр туршлага нь енеегийн терийн боловсон хYчний бодлогод ч Yнэ цэнээ алдаа^й байна.
Ашигласан сурвалж судалгааны зохиол
1. Гаадамба Ш. (тесеелен нягталж сэргээсэн сийрYYлэг эх тайлбар).
- Улаанбаатар, 1993.
2. Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая Стель. - М., 1989.
3. Далай Ч. Чингис хан и великое монгольское государство // Проблемы дальнего востока, 1992, № 6.
4. Дашням И. Чингисийн Yзэл баримтлал, бодлого "АЭ", 1995, № 138.
5. Дашням И. Чингисийн Yзэл баримтлал, бодлого. "АЭ", 1996, №
138.
6. ДжYЙвэни. Дэлхийг байлдан дагуулагчийн тYYx. Дээд, доод дэвтэр.
- Хех-Хот, 1989.
7. ЖYгдэр Ч. Монголд феодализм тогтох Yеийн нийгэм-улс тер, ^н ухааны сэтгэлгээ. - Улаанбаатар, 1987.
8. Ишжамц Н. Чингис хаан хятадын эрдэмтэн Чан Чунбомбыг урьж уулзсан нь. Дорно, 0рне, 1993, № 2.
9. Монгол-ун нигуча тобчийян /худам/ язгуур хэлний монгол бичиг, утга судлалын YYДнээс. - Улаанбаатар, 1990.
Шагдар Х. - доктор исторических наук, профессор, г. Улан-Батор, Монголия. Shagdar H. - Doctor of Historical Science, Professor, Ulan-Bator, Mongolia.
УДК 930.1 (517.3)
DOI 10.18097/2306-753X-2014-1-33-44
© О. Н. Полянская
Научное монголоведение в России: этапы становления и развития
Статья посвящена истории развития научной школы монголоведения в России. В ней содержатся интересные материалы о различных университетах, институтах, обществах, где монголоведение было и остается приоритетным направлением востоковедения. Университеты России, прежде всего это Казанский и Санкт-Петербургский университеты, Восточный институт во Владивостоке сыграли важную роль в развитии монголоведения. Значительный вклад в изучение монгольских народов внесли научные общества: Императорское Русское географическое общество со своими отделами, Русский комитет для изучения Средней и Восточной Азии занимали особое место в российской научной школе монголоведения. Их деятельность была связана с известными учеными-востоковедами. Успешное развитие монголоведения в России в 30-40-е гг. XIX века - период становления научной школы монголоведения - связано с первыми школами восточных языков, с первыми переводчиками монгольского языка. Ключевые слова: российская научная школа монголоведения, университеты России, научные общества, И. Шмидт, О.М. Ковалевский, А.В. Попов, А.В. Игумнов, А.М. Позднеев, В.Л. Котвич, В.Я. Владимирцов, Ц. Жамсарано, Б. Ба-радийн, Г. Цыбиков.
