CC BY
23
Bulletin of the KIH of the RAS, 2018, Vol. 36, Is.2
Copyright © 2018 by the Kalmyk Scientific Center of the Russian Academy of Sciences
Published in the Russian Federation
Bulletin of the Kalmyk Institute for Humanities
of the Russian Academy of Sciences
Has been issued since 2008
ISSN: 2075-7794; E-ISSN: 2410-7670
Vol. 36, Is. 2, pp. 14-19, 2018
DOI 10.22162/2075-7794-2018-36-2-14-19
Journal homepage: https://kigiran.elpub.ru
UDC 821.512.36
The Bogd Khan's Imperial Seals: Meanings and Symbols
Nyamdorj Dagiiraazai 1
1 Lecturer, Department for Literary and Art Studies, National University of Mongolia (Ulaanbaatar, Mongolia). E-mail: galdma@yandex.ru
Abstract. Outer Mongolia officially declared independence from the Qing dynasty under the rule of the 8th Bogd Jebtsundamba Khutuktu on 29 December 1911, and the latter was enthroned as olnoo urgugdsun (Mong. 'elected by the many') Emperor of Mongolia. The sun-like radiant one supposed to have prospered for tens of thousands years, the holder of religion and power Bogd Khan accepted three seals: two for state affairs, and one for religion. The use of the seals for state affairs was legalized in the 30th volume of Mongolia's Code of Laws: 'Article 1. The sun-like radiant, tens of thousands years old, holder of religion and authority, Bogd Khan has one Jade seal and one Silver seal. The seals must be used for judicial pardons, official orders, to grant teachings, blessings, and yellow ribbon credentials'.
The Jade seal is the first seal of the Ruler of Mongolia bearing the legend 'The imperial seal of His Holiness Bogd Khan who holds both religion and power' inscripted in Soyombo, Classical Mongolian and Phags-pa, and was used to seal orders. The weight of the seal is 5 kg. In the upper left part there is a Soyombo symbol; in the middle one can see the mentioned inscription in Classical Mongolian, duplicated and on the left in Phags-pa and on the right — in Soyombo. The measurements of this seal are 8.5 cm x 8.5 cm, and according to a legend the handle was made of Cintamani — the Wish Fulfilling Stone.
In addition to the Jade seal which was actually a replica of traditional seals once used in the Great Mongol Empire, the Bogd khan also used a seal made of pure silver bearing the same legend — for state affairs. In terms of size, the Silver seal was 1.5 cm wider than the Jade one and weighted 5,89 kg. Its handle was in the form of a lion's head. The inscription — in Classical Mongolian — in the left said: 'May the Teaching be pure!'; the one on the right said: 'May the state be inviolable!' These illustrate the then aspiration of the Mongols to keep the holy Teaching pure and to strengthen their state. At the top of the seal one can read the engraved word 'sky', at the bottom — the word 'earth'. When combined with the words 'peace' and 'tranquility' engraved on the handle respectively, those reveal some deeper meanings, i. e. 'peaceful sky' and 'tranquil earth'.
Keywords: Bogd Khan, imperial seals, Jade seal, Silver seal, Soyombo symbol, inscriptions on seals, meanings and symbols
VIII Богд Жавзандамба хутагт (1869-1924)-ын удирдлагаар монголчууд Манж Чин улсаас 1911 оны 12 дугаар сарын 29-ний едер тусгаар тогтнож буйгаа албан ёсоор зарлан тунхаглаж Олноо ергегдсен Монгол Улсын эзэн хаанд тYYнийг ёслол тегелдер ергемжлен залжээ. Шашин, терийг хослон баригч, наран гэрэлт, тYмэн наст Богд хаанд гурван тамга ерген барьсны хоёрыг нь терийн хэрэгт, негеег нь шашны хэрэгт тус тус даран хэрэглэдэг байв. Терийн хэрэгт дардаг байсан тамгадыг Монгол Улсын Хууль ЗYЙлийн бичгийн 30 дугаар дэвтэрт «Нэгэн 3ykh. Шашин терийг хослон мандуулагч Наран гэрэлт тYмэн наст Богд хааны хас эрдэнэ тамга 1, менген эрдэнэ тамга 1. YYнийг аливаа тархаах зарлиг, хэлтруулэх зарлиг, ухуулах, сургах, ергемжлел, жуух шар торгоны бичигт дарж хэрэглэнэ» [Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын хууль... 1995: 126] хэмээн хэрэглээг нь хуульчлан заажээ.
Зураг 1. Богд хааны хас эрдэнэ тамга
«Шашин терийг хослон баригч, наран гэрэлт Богд хааны тамга» хэмээх Yгсийг соёмбо, монгол, дервелжин гурван Yсгээр бичсэн эл цагаан хаш тамга бол «Зарлигт дардаг Монгол Улсын эзэн хааны нэгдYгээр тамга юм» [Монголчууд 2016: 98]. Он цагийн хувьд «Хаш тамгыг Олноо ергегдсений 2 дугаар он буюу 1912 онд бYтээлгэсэн нь магадтай боловч уг ажлыг Дотоод яамнаас эрхлэн ^йцэтгэсэн байх
тул ХYрээний хэргийг еренхийлэн шийтгэх газар емне нь эл тухай сураглаж мэдсэн гэсэн Yг бололтой байна. береер хэлбэл Монголын тусгаар тогтнол, тер улсаа сэргээн тунхаглаж, Богдыг улсын эзэн хааны суудалд залсан 1911 оны 12 дугаар сарын 29-неес емне тамга хийлгэхээр цагаан хашны талаар сураг гаргаад тамгыг чухамдаа дараахан нь буюу 1912 оны зун, намар хийлгэсэн бололтой байна гэж туухч О. Батсайхан Yзжээ » [Батсайхан 2014: 187]. Yнэхээр ч Монгол Улсын эзэн хааны тамгыг юугаар хийвэл зохистой талаар урьдчилан хэлэлцэж, Чингис хаанаас уламжлалтай хасбуу тамганы утга бэлгэдлийг бодолцон цагаан хашаар хийхээр тогтож, тохирох чулууг авчирсан хYнд шан харамж егех зарлиг дээд яамнаас гарган эрэл сурал болж байжээ.
Энэ Yед «Цэцэн чин вангийн хошууны Цэнд зайсан гэгч хYн уг хошууны СYмбэр нэртэй газраас нэгэн бYхэл хаш мэт цагаан енгетэй чулууг олж евертлен хYрээнд иржээ. Yнэт эрдэнэс авдаг нэгэн nYY^rä эзэнд чулуугаа YЗYYлтэл 100 лангаар авъяа гэж гуйжээ. Цэнд зайсан эд елгийн ЗYЙл хийлгэвэл илYY Yнэ хурэх чулуу гэж ойлгосон бололтой. Энэ тухайгаа тэр нутгийн хYMYYCт ярьсан нь цэцэн чин ван ГомбосYрэнгийн сонорт хYрч чулууг авчруулахаар зарлага явуулжээ. Терд хэрэгтэй чулуу еерт нь байгаа гэдгийг дуулсан Цэнд зайсан яаравчлан явсаар ГомбосYрэнд бараалхаж чулуугаа YЗYYлэхэд тэрээр: „Дээд яамны олон тYшмэд мяндагтны дунд чи чулууг авч орвол Yл ойшооно. Харин миний бие ван хYн учраас еереер Yнэлэн хYлээн авах болно" гээд хаш чулууг авч Цэндэд цеен менге егеед буцаажээ. Гэтэл Цэнд зайсанд цагаан хаш байсан тухай мэдээ бусад сайдуудын чихэнд хYрчээ. Учрыг тунгааваас Цэцэн чин ван ГомбосYрэн, Цэнд зайсанд чулууны Yнийг бYрэн гYЙцэт егсенгYЙ, хуурамтгай явдал YЙлдсэн гэсэн хэрэг мандаж улмаар Богд эзэнд толилогдсон байна. Уг айлтгал бYхий нугалбарт Богд хаан улаан бийрээр цохсон зарлиг нь: ГомбосYрэн ингэж доордыг дарлан басхYY ЗYЙл YГYЙ бээр гоёлхийлэн явсан нь Yнэхээр нийлэлцэхгYЙ, ЗYЙ нь чангалан шийтгэж цээрлуулбээс зохих боловч уг ЗYЙл эрхэм чухлын тул, бэлгийг бодож шийтгэлийг уучлан хэлтруулж энэ удаа ГомбосYрэнгээс 500 ланг хеен гаргуулж Цэндэд шагнал олгуулаад, туунийг нэвширтэл донгодогтун. Цэнд нь даруй хувь зохиолтой хумуун мений тул,
Биыетм ор тне К1Н ор тне ЯЛ8, 2018, Уо1. 36, 18.2
Yе улиран дэд зэрэг жинс шагнагтун хэмээн тушаан явуулагтун гэжээ. Ийнхуу Монгол улсын терийн тамгыг сийлэх хаш эрдэнийг олсон туухтэй юм» [Элзийдолгор 1999: 8384] байна. Богд хаан «бэлгийг бодож уучлан хэлтрYYлсэн» ч «Гомбосурэн чулууны эзэн Цэндэд очих учиртай 500 ланг завшсан тул <...> Дотоод яамны дэд сайд, Сэцэн хан аймгийн чуулганы даргын албанаас огцорчээ» [Батсайхан 2014: 188].
Дотоод яамны сайд, Да лам Цэрэнчимэд «хааны тамгыг гадаад хYнээр хийлгэжуй. еерийн монгол хYнээр хийлгэж, тYYхэнд тэмдэглэнэ» [Намнандорж 2005: 189] хэмээн шийдсэнээр энэхуу хYндтэй, тYYхэн YYргийг ЗYYн хурээний Вангай аймгийн хар гарт Лувсангомбо (Зарим сурвалжид Гомбо гэсэн буй) хYлээж «Энгет наран гэрэлт Богд минь хаан суулаа. Эвген би тууний тамгыг ендер уулын еверт эхлэн урлаж, ерген голын захад Yзэсгэлэн сайхнаар Yйлдэн тегсгех тYмэн Yеийн туух хэрэг» [Намнандорж 2005: 189] гэж ихэд бэлгэшээн нэр тертэйгээр биелуулжээ. Богд хаан ч тууний хичээл ЗYтгэлийг ендреер Yнэлж сар бYP 30 лангийн цалин олгож байх зарлиг буулгасан байна.
Зураг 2. Хас эрдэнэ тамганы бичээс
Хар гарт Лувсангомбын, таван килограмм цагаан хашаар урласан энэ тамганы зуун дээд буланд соёмбо тэмдэг, тев дунд нь монгол бичгээр бичсэн «Шашин, терийг хослон баригч, наран гэрэлт Богд хааны тамга» гэх Yгсээ зуун талд нь дервелжин бичгээр, баруун талд нь
соёмбо бичгээр тус тус зэрэгцуулэн бичжээ.
«YYний дервелжин бичиг нь эртний Юан улсын Yед Пагва ламын зохиосон их гYрний эрхэм Yсэг болохын дээр энэ Yсгээр бичсэн хоёр мер нь Жавзандамба хутагт болбоос эртний Юан улсын Хувилай сэцэн хааны адилаар тер шашны хэргийг хослон барьж лам харын засгийг нэгтгэн явуулсныг бэлэгдсэн [бэлгэдсэн. — Д. Н.] утгатай ажээ. Харин соёмбо Yсгээр бичсэн найман мер нь монголын анхдугаар богд Эндер Гэгээний дараах найм дахь богдын Yед монгол тусгаар тогтносон улс болсныг бэлэгджээ [бэлгэджээ. — Д. Н. ]» [Нямбуу 1990: 41]. Эдгээр бичээсийн бэлгэдлийн талаар судлаач Х. Нямбуугийн дэвшYYлсэн саналуудтай туухч Д. Элзийдолгорын тайлбар таарч байна.
Харин соёмбо тэмдгийн тухайд хYн. тер хоёрын ойлголтыг телеелне. Тамганы бариулыг хаан терийн долоон эрдэнийн нэг болох зэндмэнийн хэлбэртэй урласан нь монголчуудын юу санасан есен цагаан хYCЭл цаг YPгэлжид сэтгэлчлэн бYтэж. элгээрээ энх амгалан, терлеерее тYвшин амгалан амьдрахыг бэлгэддэг. Тамганы хэмжээ нь 8.5*8.5 см болно [Содномбалжир, Жамсранжав, Гэрэлмаа 2002: 20]. Улных нь зузааны дээд талд «Тэнгэр» гэсэн Yг, харин доод талд нь «Газар» гэсэн Yгийг тус тус сийлсэн нь тамгаа дарахад Yсгийн толгой хааш харж буйг алдал^й мэдYYлдэг байна. «Энэ тамгыг бYтээгээд тусгайлан ном уншиж ариутган аравнайлжээ» [Нямбуу 1993: 9-10].
Уламжлалын YYДнээс Yзвэл Их Юан гYрний Yед терийн дээд зэргийн хэрэгт хаш тамга дардаг байсныг хадгалсан байна. Тамганы Yгийг дервелжин Yсгийн хичээнгYЙ тэг болон эвхмэл тигээр бичиж, аливаа тамга бичгийг зевхен дервелжин бичгээр явуулахыг тушаасан Хубилай хааны зарлиг Богд хааны хас тамганд уламжлан шингэжээ. Дээр нь Манж Чин улсаас аймгуудын ханд олгож байсан, эхний мерYYД нь манж, удаах мерууд нь монгол бичигтэй тамгуудыг бYрэн халж «Тамганы тев хэсэгт цем соёмбын э-бам, зуун баруун этгээдэд монгол Yсэг сийлэпун» [Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын шастир 2003: 61] хэмээн хуульчилсан нь «Шашин терийг хослон ернYYлэгч, улсын эх дагины тамга»-аас доошлон бYх шатанд хэрэгжжээ. Харин гагц Богд хааны хас эрдэнэ тамга болон бусад тамганд соёмбо, дервелжин, тYвд бичгийг хослуулан хэрэглэсэн нь «Шашин,
терийг хослон баригч» гэх утга бэлгэдлийг тодотгож байна.
Их Монгол Улсын терийн хасбуу тамгыг уламжлан сэргээж хаш чулуугаар хийсэн энэ тамганаас гадна Богд хаан цалин менгеер хийсэн, бичээсийн хувьд YYнтэйгээ адилхан тамгыг терийн хэрэгт давхар хэрэглэж байжээ.
Зураг 3. Богд хааны мвнгвн эрдэнэ тамга
Зураг 4. Мвнгвн эрдэнэ тамганы бичээс
Зураг 5. Мвнгвн эрдэнэ тамганы дардас
Хэмжээний хувьд менген тамга нь хаш тамганаасаа 1.5 см khyy бегеед 5.890 кг жинтэй, бариул нь арслангийн дYртэй. Тамганы ЗYYн хажуу талд «шашин маш тунгалаг», баруун хажуу талд «тер маш бат» гэж монгол бичгээр бичсэн нь монголчуудын шYтэн биширч буй Бурханы шашин ариун тунгалаг, ерген дээдэлж буй тер Yргэлжид бат байхыг тус тус бэлгэдэн ереесен хэрэг юм. Мен тамганы дээд хажууд «тэнгэр», доод хажууд «дэлхий» хэмээсэн нь тамга дарахад бичээсийн толгой хааш харж буйг заахаас гадна дээд хэсэгт, эдгээр Yгсийн харалдаа, бариулны хажууд буй «энх», «тевшин» гэсэн Yгстэй нийлж «тэнгэр энх», «дэлхий тYвшин» гэх гYн утга санааг илэрхийлж байна.
Тамганы дээр, бариулны 3YY^ баруун этгээдэд «Цагаагчин гахай жилд бYгдээр ергемжлен ергев» гэсэн нь уг тамгыг хэзээ Yйлдэн Богд хаанд ергеснийг хэлж буйгаас гадна тамгыг баригчийг хэзээ хаан ширээнд залсныг давхар илтгэж буй бололтой. Энэ бичээс тамганы дээр, бариулны емне, умард этгээдэд буй «энх», <^вшин» гэх Yгстэй нийлж «Цагаагчин гахай жилд энх тYвшин бYгдээр ергемжлен ергев» гэсэн утгын нийлэмж YYCгэж буй нь сонирхолтой. Терийн хэрэгт хэрэглэж байсан, Богд хааны эдгээр хас эрдэнэ болон менген эрдэнэ тамга эдYгээ Монгол Улсын Эрдэнэсийн санд хадгалагдаж байна.
Bulletin of the KIH of the RAS, 2018, Vol. 36, Is.2
ЛИТЕРАТУРА / REFERENCES
Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын хууль... 1995 — Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын хууль ЗYЙлийн бичиг / монголоос кирилл бичигт буулгасан О. Батсайхан, З. Лонжид, Ч. ХажидсYрэн. Улаанбаатар: Монсудар хэвлэлийн газар, 1995. 234 х. [Zarligaar togtooson Mongol Ulsyn khuul' züyliyn bichig [Legislative acts of the Mongol state: laws and decrees]. O. Batsaykhan, Z. Lonzhid, Ch. Khazhidsüren (transliter.). Ulaanbaatar: Monsudar, 1995. 234 p.]
Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын шастир 2003 — Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын шастир. Тамга тэмдэг, хааны эрдэнэ тамгыг дарж хэрэглэх нь. 30 дугаар дэвтэр / эрхлэн хэвлуулсэн О. Батсайхан, З. Лонжид. Улаанбаатар: «Чойжил» хэвлэлийн газар, 2003. 234 х. [Zarligaar togtooson Mongol ulsyn shastir. Tamga temdeg, khaany erdene tamgyg darzh khereglekh n'. 30 dugaar devter [A history of the Mongol state in its laws and decrees. Book 30]. O. Batsaykhan, Z. Lonzhid (eds.). Ulaanbaatar: Choyzhil, 2003. 234 p.]
Монголчууд 2016—Монголчууд: 1911-1924 онд (Тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласан нь) / еренхий редактор О. Батсайхан. Гурав дахь хэвлэл. Улаанбаатар: Монсудар хэвлэлийн газар, 2016. 252 х. [Mongolchuud: 1911-1924 ond (Tusgaar togtnoloo sergeen tunkhaglasan n') [Mongols: 1911-1924 (proclamation and restoration of independence)]. O. Batsaykhan (ed.). 3rd ed.. Ulaanbaatar: Monsudar, 2016. 252 p.]
Батсайхан 2014 — Батсайхан О. Монголын суулчийн эзэн хаан VIII Богд Жавзандамба / нягтлан зевлегч З. Лонжид. Нэмж баяжуулсан гурав дахь хэвлэл. Улаанбаатар: Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Олон Улс Судлалын ХYрээлэн. 2014. 708 х. [Batsaykhan O. Mongolyn süülchiyn ezen khaan VIII Bogd Zhavzandamba
[The 8th Jebtsundamba Khutuktu - the last ruler of Mongolia]. Z. Lonzhid (ed.). 3rd ed., suppl. Ulaanbaatar: Institute of International Relations, Mongolian Academy of Sciences, 2014. 708 p.] влзийдолгор 1999 — влзийдолгор Д. Монгол Улсын Терийн тамга / хянан тохиолдуулж зевлесен М. Санждорж. Улаанбаатар: «Одсар Системс» хэвлэлийн компани, 1999. 250 х. [Ölziydolgor D. Mongol Ulsyn Töriyn tamga [Mongolian state seals]. M. Sanzhdorzh (ed.). Ulaanbaatar: Odsar Systems, 1999. 250 p.]
Намнандорж 2005 — Намнандорж О. БYрэн зохиолын эмхэтгэл. III боть. Улаанбаатар: «Бемби сан» хэвлэлийн Yйлдвэр, 2005. 548 х. [Namnandorzh O. Büren zokhiolyn emkhetgel. III bot' [Collected works. Vol. 3]. Ulaanbaatar: Bembi San, 2005. 548 p.] Нямбуу 1990 — Нямбуу X ввеегийн егуулсэн туух. Улаанбаатар: Улсын хэвлэлийн газар, 1990. 88 х. [Nyambuu Kh. Övöögiyn ögüülsen tüükh [A history related by father]. Ulaanbaatar: State Publ. House, 1990. 88 p.] Нямбуу 1993 — НямбууХ. Олноо ергегдсен Богд хаант Монгол Улсын терийн ёс, ёслол / хянан найруулж, эрхлэн хэвлуулсэн Ц. Нацагдорж. Улаанбаатар: Ардын цэргийн хэвлэлийн «Шувуун саарал» компани, 1993. 72 х. [Nyambuu Kh. Olnoo örgögdsön Bogd khaant Mongol Ulsyn töriyn es, eslol [Mongolia under the rule of the Bogd Khan: public laws and ceremonies]. Ts. Natsagdorzh (ed. and prep.). Ulaanbaatar: Shuvuun Saaral, 1993. 72 p.] Содномбалжир, Жамсранжав, Гэрэлмаа 2002 — Содномбалжир С., Жамсранжав 9., Гэрэлмаа Д. Тамгачин. Улаанбаатар: Тамга тэмдгийн Yйлдвэр, 2002. 176 х. [Sodnombalzhir S., Zhamsranzhav Ö., Gerelmaa D. Tamgachin [The Guardian of the Seal]. Ulaanbaatar: Tamga Temdgiyn Üyldver, 2002. 176 p.].
УДК 821.512.36
Смысл и символика императорских печатей Богдо-хана
Дагийраазайн Нямдорж 1
1 преподаватель, кафедра литературоведения и искусствознания, Монгольский государственный университет (Улан-Батор, Монголия). E-mail: galdma@yandex.ru
Аннотация. 29 декабря 1911 г. Монголия официально провозгласила себя страной, независимой от власти династии Цин; правителем был объявлен восьмой Богдо Джебзундамба-хутухта, удостоенный титула императора Монголии — «избранный многими» (монг. олноо вргвгдсвн). Богдо-хан, наделенный духовной и светской властью, принял три печати — две для светской политики, одну для религиозной, что было закреплено в пункте 1 тридцатого тома свода законов Монголии: «Подобный солнцу, держатель духовной и светской властей, чей возраст насчитывает десятки тысяч лет, Богдо-хан обладает двумя печатями — нефритовой и серебряной. Они должны применяться для помилований, указов, дарования Учений, благословений, грамот с желтой лентой».
На нефритовой печати, которая использовалась для указов, на письменности соёмбо, классическом монгольском и квадратном письме выгравирована следующая надпись: «Императорская печать Его Святейшества Богдо-хана, держателя духовной и светской властей». Эта печать весом 5 кг сделана из нефрита, в верхнем левом углу находится символ соёмбо, в центре расположена надпись на классическом монгольском, слева — на квадратном письме, справа — на письменности соёмбо. Размеры печати — 8,5х8,5 см; ручка, согласно легенде, выполнена из чинтамани — камня, исполняющего желания.
Наряду с нефритовой печатью, изготовленной по образцу традиционной печати великой Монгольской империи, Богдо-хан также использовал печать из чистого серебра с той же надписью для светской политики. По размерам она была больше нефритовой на 1,5 см, ее вес составлял 5,89 кг; ручка была сделана в форме головы льва. В левом углу расположена надпись: «Пусть Учение будет незапятнанным!», в правом — «Пусть государство будет нерушимо!» на классическом монгольском языке. В этих надписях нашли выражение надежды монголов на сохранение чистоты Учения и нерушимость империи. В верхней части печати выгравировано слово «небо», в нижней — «земля», слева и справа от ручки — «мир» и «спокойствие». Таким образом, эти слова составляли две наделенные глубоким смыслом фразы «мирное небо» и «спокойная земля».
Ключевые слова: Богдо-хан, императорские печати, нефритовая печать, серебряная печать, символ соёмбо, надписи на печатях, смысл и символика
