CC BY
25
Copyright © 2017 by the Kalmyk Scientific Center of the Russian Academy of Sciences
Published in the Russian Federation
Bulletin of the Kalmyk Institute for Humanities
of the Russian Academy of Sciences
Has been issued since 2008
ISSN: 2075-7794; E-ISSN: 2410-7670
Vol. 30, Is. 2, pp. 63-69, 2017
DOI 10.22162/2075-7794-2017-30-2-63-69
Journal homepage: http://kigiran.com/pubs/vestnik
UDC 821.512.36
About the History of the First Edition of 'Mongolin Ubashi Hong Taijiin
Mergen V. Boskhomdzhiev1
1 Postgraduate Student, College of Mongolian Studies, Inner Mongolia University (Hohhot, People's Republic of China). E-mail: [email protected].
In 1847, A.V. Popov published the todo-script text of 'Mongolin Ubashi Hong Taijiin Tuuj' in Kazan (Russia). It is an important original manuscript of Oirat-Mongolian literature. The present paper discusses the origin, history of edition and content of the significant todo-script manuscript comprising three parts. First of all, it introduces conditions of research of 'Mongolin Ubashi Hong Taijiin Tuuj'with evidence from the Russian, Mongolian, and Chinese texts and materials. As for its origin, the Russian researcher A.V. Popov mentioned in his Kalmyk Language Grammar: 'In 1838 I conducted field work in Kalmyk territories and published this book using the materials collected there'. Following his words, it is evident that A.B. Popov was the first person who had discovered the original manuscript of 'Mongolin Ubashi Hong Taijiin Tuuj' and published it. The paper also gives an account of some problems related to its edition. Finally, the article provides a comparative study on the texts of 'Mongolin Ubashi Hong Taijiin Tuuj'by A.B. Popov and G. Gomboiv dated back to different periods.
Keywords: A.V. Popov, 'Mongolin Ubashi Hong Taijiin Tuuj', Oirat literature
Tuuj'
Abstract
Биььетм ор тне К1Н ор тне ЯЛ8, 2017, Уо1. 30, 2
«Монголын Увш хунтайжийн тууж» (цаашид егуулэхдээ тууж гэж дехемчилне) бол Ойрадын аялга дээр суурилан тод монгол усгээр бичигджээ. Тус тууж ОХ-ны Халимаг улст гар бичмэлээр болон амаар тархан уламжлагджээ. Харин Монгол улсын баруун хэсгийн Ойрад монголчуудын дунд зевхен гар бичмэлээр нэлээд арвин тархаж уламжлагджээ. Туужийн бар хэвлэлийн тухай гэвэл Оросын дотоод гадаадын эрдэмтдээс ОХ-ны Буриадын эрдэмтэн Галсан Гомбоев 1858 онд хэвлэсэн «Увш хун тайж жич тууний Ойрадтай дайлалдсан туух» (цаашид Галсан Гомбоевийн текст гэж дехемчилье) (История Убаши-хунтайджия и его войны с ойратами) [Гомбоев 1858: 213-224] хэмээх нэг гар бичмэл текстийг анхны эх мертлее анхны орчуулга хэмээн узэж, тууний уран зохиол, хэл, туух, гун ухаан зэрэг талаас судлан шинжилсээр иржээ. YYнд ОХ-ны Халимаг улсын эрдэмтэн А. В. Бадмаеваас «Галсан Гомбоевийн тууж»-ийг «орос хэлээр орчуулсан анхны орчуулагч» [Бадмаев 1967: 105] хэмээн Yзжээ. Мен Халимагийн эрдэмтэн В. П. Санчиров «туужийн Ойрад эхийг орос орчуулга тайлбарын хамтаар анх хэвлэгсэн буриад лам Галсан Гомбоев» [Санчиров 2007: 51] хэмээн Yзсэн байдаг. YYнээс гадна Монгол улсын эрдэмтэн Ц. ДамдинсYрэнгээс туужийг «Галсан Гомбиев (Гомбоев — М. Б.) 1858 онд тод Yсгээр Санкт-Петербургт хэвлэж гаргасан байна» [Ринчиндорж 1987: 95] хэмээн дурьдсанаас эхлэн улсын дотоод олонх эрдэмтдээс Ц. ДамдинсYрэнгээс 1959 онд хэвлэсэн «Монголын уран зохиолын дээж зуун билиг оршвой» хэмээх номд орсон туужийг судалгааны гол эх хэрэглэгдэхурт болгон ашигласны зэрэгцээгээр туужийн анхны бар хэвлэлийн тухай эрдэмтэн Ц. ДамдинсYрэнгийн Yзэлтийг баримтлан дагаж иржээ. Энэ тухай улсын дотоод дахь эрдэмтэн Ме. бне-Улаанаас «1858 онд буриад Монголын Гомбын Галсанг Санкт-Петербургт тус егYYллэгийг анх тод Yсгээр хэвлэсэн» [бне-Улаан 1983: 77]. Хэмээн Yзсэн мертлее эрдэмтэн Цогвазандан [Цогвазандан 1980: 40], Будаа [Будаа 1983: 32], Сангиренчин [Сангиренчин 1984: 125], Сайшаалт [Сайшаалт 2011: 384], Менхее [Менхее 1984: 84], Дэлгэрсан [Дэлгэрсан 1989: 499], Нарс [Нарс 1999: 153], БYринчин [БYринчин 2004: бб], Мелен [Мелен 2007: 50] нараас Галсан Гомбоевийн текстийг туужийн анхны эх хэмээн дуу нэгтэй
баримталж иржээ. Гэхдээ миний гарт бий туужийн нэг олдвор бол буриадын эрдэмтэн Галсан Гомбоевийн 1858 онд хэвлэсэн эхээс 11 жилийн емне хэвлэгдсэн эх бичиг болно. Даруй 1847 онд Оросын эрдэмтэн Поповоос Оросын Казань хотод туужийг тод монгол Yсгийн эхийн хамт орос хэлэнд орчуулж хэвлэсэн «Увш хунтайжын Ойрадыг дайлсан тууж»-ийн хэсэг (А. В. Поповын текст гэж дехемчилье) болох юм. А. В. Поповын текстийн эх бичигт холбогдох асуудлын талаар улсын гадаадад Халимагийн эрдэмтэн А. В. Бадмаев «Сарны гэрэл» номдоо нь «Хамгийн тYPYY нь энэ дурсгалын нэг бяцхан тасархайг номд А. В. Попов тод Yсгээр барлажээ. Орос хэлэнд тэр тасархайг орчуулсан еерийнхее дэвтэрт олзолсон юм» [Бадмаев 1991: 147-158] хэмээн товч дурьдсан боловч уг эхийг тод монгол Yсгээр нийтэлсэн гэдгийг яриа^й мертлее энд тусгайлан судлаж шинжилсэн YГYЙ. Улсын гадаадад, дотоододл энэ тухай танилцуулга хийх буюу судалж шинжилсэн егYYлэл одоо болтол харагдах^ш-ээр, улмаар улсын дотоодийн олонх судлаачид энэхYу А. В. Поповын текстийн тухай хараахан мэдээ ч -^й байсаар. Дор А. В. Поповын текстийг эх бичгийн хэвлэл, бар хэвлэл, текстийн агуулга гэж гурван талаас судлан шинжлэхийн зэрэгцээгээр туужид холбогдох зарим асуудлын тухай еерийнхее Yзэлтээ дурьдахыг хичээв.
1. Эх бичгийн ирэл
1833 оны 7 сарын 20-ны едер Казанийн их сургуулийн монгол хэлний тэнхим байгуулагдсан юм. 1835 онд А. В. Попов профессор зэрэг хYртэж монгол хэлний багшаар ажилллажээ. Тэрбээр 1836 онд «Монгол хэл анхлан сурах бичиг» ('Монгольская хрестоматия для начинающих'), 1837 онд «Монгол хэлний тоо бодлого» (' Арифметика на монгольском языке'), 1847 онд «Халимаг хэлний ЗYЙ» ('Грамматика калмыцкого языка') зэрэг бYтээлYYдийг хэвлэжээ. А. В. Поповоос «Халимаг хэлний ЗYЙ» хэмээх номондоо монгол хэлний ЗYЙгийн жишээгээр туужийн нэг хэсгийг хэвлэжээ. А. В. Поповоос «Халимаг хэлний ЗYЙ» бYтээлээ 2 сар гаруй Халимагуудын дотор хийсэн хээрийн шинжилгээний хэ материалын суурин дээр туурвисан юм. Энэ тухай зохиолчоос «Миний бие 1838 онд Саратов болон Астрахан губериниар болоод Кавказын муж орон нутгаар оршин суугаа халимагуудын дунд хээрийн байцаалт хийж, тэндээс
цуглуулсан материалын суурин дээр тус бYтээлээ гаргасан гэсэн Yr юм» [Попов 1847: 5]. YYнээс Yзвэл Додовын текст нь Халимаг тал нутгаас олдсон болох нь баттай юм. Юу ч гэсэн А. В. Поповын текст туужийн нэг хэсэг дутуу боловч, тэр нь Халимагаас олдсон эх гэдэг нь тодорхой мертлее, 1858 онд хэвлэсэн Г. Гомбоевийн текстээс 11 жилийн емне Казаньд хэвлэсэн нь баттай байна.
2. Бар хэвлэл
А. В. Поповын «Халимаг хэлний 3Y®> хэмээх ном бол хамгийн анхны Халимаг хэлний ЗYЙгийн эрдэм шинжилгээний бYтээл болох юм. Тэр нь Казаны их сургуулийн хэвлэх хорооноос 1847 онд хэвлэгджээ. Тус ном нь емнех Yг ('Предисловие'), нэгдYгээр хэсэг YгзYЙ ('Часть первая. Этимология'), хоёрдугаар хэсэг егYYлбэрзYЙ ('Часть вторая. Синтаксис'), орчуулгын дадлага ('Упражнения в переводах') хэмээх гурван хэсгээс бYPДжээ. Орчуулгын дадлага хэмээх хэсэгт нийт 9-нь тод монгол бичгийн сурвалжыг оруулжээ. yy^4: Нэг: «Рашакын тууж оршвой» ('Сказание из сочинения Рашак ном'). Гурав: «Заябандидын намтрын тасархай» (' Рассказ из жизнеописания Зая-Пандиты'). Тав: «Увш хунтайжын Ойрадыг дайлсан туужийн хэсэг» ('Отрывок из сказания о походе Убаши-Хун-Тайчжия против Ойратов') гэх мэт.
А. В. Поповын текстийн Yвдсэн байдал гэвэл: уул тод тод монгол Yсгийн текст «Халимаг хэлний ЗYЙ» хэмээх номын 366-369-р нYYPт бий. Текстийн гарчиг «Отрывок из сказания о походе Убаши-Хун-Тайчжия против Ойратов» («Увш хунтайжын Ойрадыг дайлсан туужийн хэсэг» — хэмээн нэрээр орчуулжээ) 366-р нYYPийн доод талд орос Yсгээр тэмдэглэжээ. Текстийн эхэнд монгол судар бичгийн эртний уламжлалаар бярга тэмдэг «О» тавьжээ. Эцэст нь тегсгелийн цэг «'I'» тавьсан байна. А. В. Поповын текст нь «teged mongqoliyin tursuul ercüsiyin mani qatalqar qatalad» гэх хэсгээс эхлээд «...oyiridiyin kübüün dörbön zögtü bi, mini zanggi ene gebe?» гэх хэсгээр тегсдег. НYрний гарчгийг харвал нYYPт бYP арван дервен мертэй, тод монгол Yсгийн текстийн дээд, доод орон зайг тэгш сайхан анхаарсан байна. 369-371-р нYYPт зарим Ойрад аялгууны Yгийн утгыг орос хэлээр тайлбарлажээ. Жишээ нь: 1. tursuul — войны, посылаемые для рекогносцировки (туршуур — хэл барих, илгээдэг цэрэг) 2. mani — название урочища, где существует
переправа через р. Иртыш недалеко от Зайсан-Нора (Маани — газрын нэр, энэ нь Зайсан нуурын орчимд буй Эрчис голын гатлаганы нэр болно) гэх мэт. Эдгээр 29-н Yгээс 9-н Yгт тайлбар хийл^йгээр «3) § 42; 4) § 39; 8) § 22; 11) § 76; 13) § 17; 14) § 72; 15) § 5; 18) § 62; 20) § 36» гэх мэт тэмдэглэжээ. Бас зарим Yгийн тайлбарт «7) bi вместо buy; amitayin вместо amitani» гэх мэт y^™ утгыг нь шууд оросоор тодорхойлсан бус, дэлгэрэнгуй тайлбар хнйсэн^й байна. Мен «17) arudani kuletei вместо aru du inu kule tei 'со связанными (руками) на спине его'. 19) teqemeceqen вместо teyimi ece ben 'после того'. 25) buluu вместо bile uu 'есть ли или нет?' гэх мэт уг эх бичиг дахь Yгсийн адил биш бичилгийг тодорхойлжээ. Утгыг нь оросоор орчуулсан юм. 371-р нуурийн доод талд «V. Перевод» ('5. Орчуулга') гэж бичээд, 374-р нYYPийн дээд тал хYртэл уг текстийн орос хэлний орчуулгыг нь нийтэлжээ. Текстийн орос хэлний орчуулгыг нь еренхийдее уг текстийн YT, Yсгийн дагуу Yсэгчлэн орчуулахын зэрэгцээгээр зарим ойлгомж муутай Yгсийн ард нь хашилт тавьж тодорхойлолт, тайлбар хийсэн байна. Иймээс А. В. Поповын текст хэдийгээр эхэл ба тегсгелийн текст дутуу боловч зохиолчоос «Халимаг хэлний ЗYЙ» хэмээх номоо нь туурвих явц дунд туужийн нэг хэсгийг оруулж хэлний ЗYЙгийн талаас анхны ажиглалт хийжээ. Yгсийн тайлбар хадаад орос хэлээр орчуулж хэвлэсэн явдал нь туужийн эрдэм шинжилгээний бар хэвлэлийн тYYхэнд дутагдаж болш^й чухал эх хэрэглэгдэхYYн болох мертлее анхны судалгааны ирэл болсон байна.
3. Текстийн агуулга
Тус хэсэгт улсын гадаад, дотоодын эрдэмтдийн туужийн анхны текст хэмээн Yзсээр ирсэн Г. Гомбоевийн текст, А. В. Поповын тексттэй харьцуулахаас дамжуулж, тэдгээрийн агуулгын ялгаа зерее мен харьцаа холбооны тухай дехем егYYлье. А. В. Поповын текст нь нийт 575-н Yг болон 94-н цэг тэмдгээс бYрэлдсэн юм. Г. Гомбоевийн текстийг А. В. Поповын тексттэй харгалзуулсан хэсэг нь нийт 592 Yг болон 84 цэг тэмдгээс бYрэлдэж байна. ИйнхYY Г. Гомбоевийн текст нь А. В. Поповын текстээс 21 Yr илуу байхын зэрэгцээгээр 4 Yг хасагдсан байна. Нэмэгдсэн Yг гэвэл А. В. Поповын текстэд «teged mongqoliyin tursul» гэж байхад, Г. Гомбоевийн текстэд «...teged majigiyin zakagsar mongqoliyin tursoul...»
Биььетм ор тне К1Н ор тне ЯЛ8, 2017, Уо1. 30, 18. 2
гэж «majigiyin zakagsar» гэх Yг нэмэгдсэн байна. А. В. Поповын текстэд «... ёо1оп nasutai kubuugi НаШ бgetei zandan Игё ёёгв Иёи suqulad talbiba ...», Г. Гомбоевийн текстэд «... dolбn nasutai kubбugi abqi irebai, kubбugi ЫШ ugetei ЫЬ6ш gekбugi sonosбd nayiman zandan Игё dëre Шй
suqulad talbiba ...» гэх мэт «abqi irebai», «kйbбйgi», «ЫЬбйn gekбйgi sonosбd» болон «nayiman М^Ь» Yгс нэмэгджээ. YYнээс гадна Г. Гомбоевийн текстэд <^5^», «йй», б^ё» гэх 4-н Yг хасагдсан бегеед байхгYЙ байна. А. В. Поповын текстийг Г. Гомбоевийн тексттэй харьцуулж Yзвэл нийт хоёр Yг солигдсон байна. Жишээ нь: А. В. Поповын текстэд «yaxaba qigi» гэж гарахад Г. Гомбоевийн текстэд «xayiba qigi» гэх, А. В. Поповын текстэд «arban bars dйtai», гэхэд Г. Гомбоевийн текстэд «arban bars dбйtё» гэх мэтээр солигдсон байна. Даруй Г. Гомбоевийн текст «ягавч» гэх Yгийг «хайвч» гэж, «дуутай» гэх уийг «дуутэй» хэмээн эндYY бичсэн байв. Эдгээрээс Yзэхэд А. В. Поповын текст хийгээд Г. Гомбоевийн текст нь ижил нэг эхээс ирэлттэй гэдэг нь тодорхой байна. Агуулгаас Yзвэл санааны хувьд онцгой том зерее^й боловч нарийн Yг Yсэг, егYYлбэр, найруулгын хувьд бага сага зереетэй байж харилцан нэг нэгэн негеегее нь нехелберлех тал ч оршиж бий. Тод монгол Yсгийн бичилгийн хувьд А. В. Поповын текст «yйma», «qunan», «xotaqayitu xara xula» гэхэд Г. Гомбоевийн текстэд «yama», «qunun», «xotaqayitu xara xalu» гэх мэт нийт 107 уийн бичлэг зурлага нь харилцан зереетэй байна.
Дээрх мэт Yгийн солигдол, нэмэгдэл, хасагдлыг гаргавал Г. Гомбоевийн текст нь А. В. Поповын тексттэй нийцэх агуулгын хэсэг нь их телев адил байна. Г. Гомбоевоос тYYний ашигласан туужийн эх бичгийн тухай тодорхойлолт хийхдээ: «тус эх бичгийг хэвлэх Yед бидний гарт гурван эх бичиг байсан юм. YYнд бидэн тэдгээр эх бич^дийн бичлэгийн зереег харьцуулж буулгав. Уншлага, бичлэгийн зерее гэх хэсэгт нийт 51 Yгийг харьцуулан буулгав. Бидний энд нийтэлж байгаа эх бичгийг А хэмээн тэмдэглэжээ.. бусад хоёр эх бичгийг В ба С эх бичиг хэмээн тэмдэглэв» [Гомбоев 1858: 211] гэжээ. YYнээс Yзэхэд Г. Гомбоевийн текст нь олон эхийг тулган харгуулж нэгдтгэсэн хэх байхад А. В. Поповын текстэд харин уг ямар нэгэн эх нь буулгавар байж мэднэ. Негее талаар Г. Гомбоевийн текстийн агуулга Yг хэллэг,
хYYPнэлийн дэс дараа мен егYYлбэрийн дэс дараа нь А. В. Поповын тексттэй ихээхэн ойролцоо байхаас харахад Галсан Гомбоевийн текстэд ашиглагдсан А, В, С гурван текстийн нэг нь А. В. Поповын текстийн ашигласан эх текст байж ер нь магадгYЙ.
Хураангуйлалт:
1. А. В. Поповын текст нь хэдийгээр туужийн нэг хэсэг дутуу боловч туужийн анхны бар хэвлэл гэдэг нь загашг^ байна. Тэр нь 170 гаруй жилийн турш эрдэмтдийн хараанд ертее^й он удсан нь харамсалтай.
2. Г. Гомбоевийн текст нь агуулга, Yг хэллэг, хYYрнэлийн дэс дараа мен егYYлбэрийн дэс дараа нь Поповын тексттэй ихээхэн ойролцоо байхыг харахад Г. Гомбоевийн ашигласан А, В, С гурван текстийн нэгийг А. В. Поповын текстэд ашигласан нь магад^й юм. Юу ч гэсэн А. В. Поповын текст нь Г. Гомбоевийн текстийг бодвол олон текстийг нийлYYлж найруулсан ЗYЙл биш, харин уг эхийн нийтлэл гэдгээрээ онцгой ач холбогдолтой.
3. А. В. Поповын текстэд тод монгол Yсгийн бичлэг нь туужийн бусад хувилбар лугаа ба ялгаа зереетэй байх явдал нв туужийн хэл судлал, мен уран зохиол, тYух зэрэг чиглэлд дутагдаж болш^й ач холбогдолтой гэдэг нь яриан^й юм.
Тайлбар
1. «Монголын Увш хунтайжын тууж» нь бичгийн уламжлалын нэрийдлэгийн хувьд Германь улсын Дрезден хот дахь нэг CYм хийдийн архивд хадгалагдаж байгаа эх текстийн нэр нь «Дервен Ойрад Монголыг дарсан тууж» хэмээх А. В. Поповын текст нь «Увш хунтайжын Ойрадыг дайлсан тууж» мен Г. Гомбоевийн текст нь «Увш хунтайж жич тYYний Ойрадтай дайтсан тYух» гэх мэт ялгаа зереетэй тэмдэглэгдэж байхад аман уламжллалын нэрийдлийн хувьд ОХ-ны Халимаг улсад «Дервен Ойрадын хевYYн», «Монголын Увш хунтайж» гэх мэт бичиг ба аман уламжлалын нэрийдлэг нь адил бусаар уламжлагдаж иржээ. Тус егYYлэлд улсын дотоод, гадаадын эрдэмтдийн хэрэглэж заншсан «Монголын Увш хунтайжын тууж» хэмээх нэрийдлийг хэрэглэв.
Литература
Бадмаев А. В. Две версии одного памятника ой-ратско-калмыцкой литературы // Вестник института. Вып. 2. Ч. 2. Серия филологии, философии, экономики и культуры. Элиста: КНИИЯЛИ, 1967. С. 105-112.
Будаа Xy. Монголын Увш хунтайжын туужын зохиогдсон цаг Yеийн тухай дехем шин-жилгээ (Будаа Ху. К исследованию времени создания истории монгольского Убаши хунтайджия) // Онгон сэрэл (Пробуждение онгонов), 1983. № 2. С. 30-51.
БYринчин Т. Монголын Увш хунтайжын тууж дахь занги гэдэг Yгийн тухай (Буринчэн Т. О слове «занги» в «Истории монгольского Убаши хунтайджи») // вМИС-ийн эрдэм шинжилгээний сэтгYYл (Научный журнал Университета Внутренней Монголии), 2004. № 5. С. 66-78.
Гомбоев Г. История Убаши хунтайджия и его войны с Ойратами». Перевод ламы Галсана Гомбоева // Труды Восточного отделения императорского археологического общества. СПб., 1858. Часть VI. С. 198-224.
ДамдинсYрэн Ц. Увш хунтайжын тууж («История Убаши хунтайджи») // ДамдинсYрэнгийн Ц. Уран зохиолын егYYллYYД. Ренчиндорж нар шинэ Yсгээс буулгав (Дамдинсурэн Ц. Статьи по литературе. Переложение с кириллицы Ринчендоржа). Хеххот: ввер Монголын соёлын хэвлэлийн хороо (Хуххот: Издательство культуры Внутренней Монголии = Hohhot: Inner Mongolian Cultural Publishing House), 1987.
Дэлгэрсан То. Монголын Увш хунтайжын тууж (эрт, ойр Yеийн монгол зохиогч хийгээд монгол зохиол) (Дэлгэрсан То. «История монгольского Убаши хунтайджи (монгольский автор раннего, позднего периода и монгольское сочинение)»). Хеххот: вМ-ын ардын хэвлэлийн хороо (Хуххот: Народный комитет по печати Внутренней Монголии), 1989. 501 с.
Мелен. Монголын Увш хунтайжын тууж дахь ахуйч ба XYCЭXYЙЧ аргын уялдал (Мулун. Согласование методов «хозяйствующего» и «желающего» в «Истории монгольского Убаши хунтайджи») // Дундад улсын Монгол судлал (Монголоведные исследования в Китае), 2007. № 6. С. 49-58.
Менхее Бу. Монголын Увш хунтайжын тууж дахь гал гахайг шинжлэх нь (Мунхуу Бу. К изучению года «огня - свиньи», упоминаемого в «Истории монгольского Убаши хун-тайджи») // ввер монголын нийгэм шин-жлэх ухааны сэтгYYл (Общественно-науч-
ный журнал Внутренней Монголии), 1984. № 4. С. 81-97.
НарсБа. Дундад зууны Ойрадын егууллэгийн зохиол дахь туух, уран зохиолын нэгдэл шинж (Нарс Ба. Общие наблюдения над историей и литературой в рассказах об ойратах средневековья) // Шинжааны Монгол утга зохи-олын судлал (Исследования по монгольской литературе Синьцзяна). Хеххот: Yндэсний хэвлэлийн хороо (Хуххот: Национальный комитет по печати), 1999. С. 151-172.
вне-Улаан Ме. Ойрад монголын эртний гур-ван егYYллэг (Уну-Улан Му. Три старинные истории об ойратах) // Алтан тYлхYYP сэтгYYл (Журнал «Золотой ключ»), 1983. № 6. С. 75-91.
Попов А. В. Грамматика калмыцкого языка. Казань: Университетская типография, 1847. 392 с.
Сайшаалт На. Монголын уран зохиолын TYYX (Сайшаалт На. История монгольской литературы). Хеххот: вМИС-ийн хэвлэлийн хороо (Хуххот: Комитет по печати Университета Внутренней Монголии), 2011.
Сангиренчин Д. Монголын Увш хунтайжын туужын тухай (Сангиринчэн Д. Об истории монгольского Убаши хунтайджи) // вМИС-ын эрдэм шинжилгээний сэтгуул (Научный журнал Университета Внутренней Монголии), 1984. № 3. С. 122-143.
Санчиров В. П. Монголын Увш хун тайжийн туужийн Y^ явдлын он цагийг тогтоох асуу-далд (К вопросу установления даты событий «Истории Убаши хунтайджи») // Bibliotheca Отайса V. Халимаг: туух, соёл (Калмыки: история, культура). Улаанбаатар: Соёмбо принтинг, 2007. С. 50-57.
Цогвазандан. Монголын Увш хунтайжын туужийн тухай дехем егYYлэх нь (Еще раз об истории монгольского Убаши хунтайджи) // Шинжааны уран зохиол сэтгYYл (Литературный журнал Синьцзяна), 1980. № 6. С. 38-55.
References
Badmaev A. V. Dve versii odnogo pamyatnika oyratsko-kalmytskoy literatury [Two versions of the same monument of Oirat-Kalmyk literature]. Vestnik instituta (Bulletin of the Institute), iss. 2, part 2, series 'Philology, Philosophy, Economics and Culture'. Elista, Kalmyk Research Institute of History, Language and Literature Press, 1967, pp. 105112 (In Russ.).
Budaa Khu. Mongolyn Uvsh khuntayzhyn tuuzhyn zokhiogdson tsag ueiyn tukhay dokhom
Bulletin of the KIH of the RAS, 2017, Vol. 30, Is. 2
shinzhilgee [The time of creation of 'History of Mongolian Ubashi Hong Tauyiji' revisited]. Ongon serel (Awakening of the Ongons), 1983, iss. 2, pp. 30-51 (In Mong.).
Bürinchin T. Mongolyn Uvsh khuntayzhyn tuuzh dakh' zangi gedeg ügiyn tukhay [About the word 'zangi' in 'History of Mongolian Ubashi Hong Tauyiji']. ÖMlS-iyn er dem shinzhilgeeniy setgüül (Scientific Journal of Inner Mongolia University), 2004, iss. 5, pp. 66-78 (In Mong.).
Damdinsüren Ts. Uvsh khuntayzhyn tuuzh [History of Ubashi Hong Tayiji]. Damdinsürengiyn Ts. Uran zokhiolyn ögüüllüüd. Renchindorzh nar shine üsgees buulgav [Damdinsuren's articles on literature. Transliterated by Rinchendorj]. Hohhot, Inner Mongolia Cultural Publishing House, 1987 (In Mong.).
Delgersan To. Mongolyn Uvsh khuntayzhyn tuuzh (ert, oyr Yeiyn mongol zokhiogch khiygeed mongolzokhiol) ['Historyof Mongolian Ubashi Hong Tauyiji' ...]. Hohhot, Inner Mongolia People's Printing Committee, 1989, 501 p. (In Mong.).
Gomboev G. Istoriya Ubashi khuntaydzhiya i ego voyny s Oyratami». Perevod lamy Galsana Gomboeva [History of Ubashi Hong Tayiji and his war against the oirats. Transl. by Lama Galsan Gomboev]. Trudy Vostochnogo otdeleniya imperatorskogo arkheologicheskogo obshchestva (Transactions of the Oriental Department of the Imperial Archaeological Society). St. Petersburg, 1858, part VI, pp. 198-224 (In Russ.).
Mölön. Mongolyn Uvsh khuntayzhyn tuuzh dakh' akhuych ba khüsekhüych argyn uyaldal [Artistic methods of 'History of Mongolian Ubashi Hong Tauyiji']. Dundad ulsyn Mongol sudlal (Mongol Studies in China), 2007, iss. 6, pp. 49-58 (In Mong.).
Mönkhöö Bu. Mongolyn Uvsh khuntayzhyn tuuzh dakh' gal gakhayg shinzhlekh n' [Revisiting the 'fire - pig' year mentioned in 'History
of Mongolian Ubashi Hong Tauyiji']. Ovor mongolyn niygem shinzhlekh ukhaany setguul (Inner Mongolia Journal of Social Sciences), 1984, iss. 4, pp. 81-97 (In Mong.).
Nars Ba. Dundad zuuny Oyradyn egYYllegiyn zokhiol dakh' tuukh, uran zokhiolyn negdel shinzh [General observations of the history and literature of the medieval Oirats]. Shinzhaany Mongol utga zokhiolyn sudlal [Studies of Mongolian literature of Xinjiang]. Hohhot, National Printing Committee, 1999, pp. 151172 (In Mong.).
Popov A. V. Grammatika kalmytskogo yazyka [Kalmyk language grammar]. Kazan, Kazan University Press, 1847, 392 p. (In Russ.).
Sanchirov V. P. Mongolyn Uvsh khun tayzhiyn tuuzhiyn uyl yavdlyn on tsagiyg togtookh asuudald [The actual date of the event described in 'History of Ubashi Hong Tayiji' revisited]. Bibliotheca Oiratica V. Khalimag: tuukh, soel [Bibliotheca Oiratica V. The Kalmyks: history, culture]. Ulaanbaatar, Soembo Printing, 2007, pp. 50-57 (In Mong.).
Sangirenchin D. Mongolyn Uvsh khuntayzhyn tuuzhyn tukhay [About 'History of Mongolian Ubashi Hong Tauyiji']. OMBIS-yn (ili OMIS-yn) erdem shinzhilgeeniy setguul (Scientific Journal of Inner Mongolia University), 1984, iss. 3, pp. 122-143 (In Mong.).
Sayshaalt Na. Mongolyn uran zokhiolyn tuukh [History of Mongolian literature]. Hohhot, Inner Mongolia University Press, 2011 (In Mong.).
Tsogvazandan. Mongolyn Uvsh khuntayzhyn tuuzhiyn tukhay dokhom oguulekh n' [One more time about 'History of Mongolian Ubashi Hong Tauyiji']. Shinzhaany uran zokhiol setguul (Xinjiang Literary Journal), 1980, iss. 6, pp. 3855 (In Mong.).
Ono-Ulaan Mo. Oyrad mongolyn ertniy gurvan oguulleg [Three ancient stories about the Oirats]. Altan tulkhuur setguul (The Golden Key journal), 1983, iss. 6, pp. 75-91 (In Mong.).
УДК 821.512.36
«МОНГОЛЫН УВШ ХУНТАЙЖЫН ТУУЖ»-ИЙН АНХНЫ БАР ХЭВЛЭЛИЙН АСУУДАЛД (ИЗ ИСТОРИИ ПЕРВОЙ ПУБЛИКАЦИИ «ИСТОРИИ МОНГОЛЬСКОГО УБАШИ ХУНТАЙДЖИЯ»)
Мерген Владимирович Босхомджиев1
1 Аспирант, Институт монголоведения, Университет Внутренней Монголии (Хух-Хото, Китай). E-mail: [email protected].
Аннотация. В статье анализируется происхождение, публикация и содержание сказания «Истории монгольского Убаши хунтайджия», изданная в 1847 г. профессором А. В. Поповым на «ясном письме». Автор статьи на основе российских, монгольских и китайских материалов затрагивает некоторые вопросы, связанные c первой публикацией оригинального сказания. В вводной части рассматривается история публикации и исследования данного памятника ойратской литературы в России и за рубежом. В первой части статьи приводятся аргументы, подтверждающие ее калмыцкое происхождение. Так, например, профессор А. В. Попов, автор первой публикации сказания, указывал, что «... все рукописи на тодо бичиг и другие материалы, вошедшие в книгу «Грамматика калмыцкого языка», были собраны в 1838 г. во время научной экспедиции в калмыцкие степи». Во второй части описываются проблемы издания неполного сказания «История монгольского Убаши хунтайджия». В третьей части проводится сравнительно-сопоставительный анализ публикации А. В. Попова с полным текстом того же сказания, изданным ученым ламой Г. Гомбоевым.
Ключевые слова: А. В. Попов, «История монгольского Убаши хунтайджия», ойратская литература.
